КЪАЙГЪЫСЁЗ

Къарнашы ёлгеннге, джангы элге келдик,
Адетде керекча, къайгъы сёзню бердик,
Сарнау уллу эди, аджымлы ёлгеннге,
Юйюне, Москвадан, сал болуб келгеннге.

Алай сейир этер бир хал болду анда:
Бизни бла ишлеген эгечи, орамда,
Ненча джип болгъанын санаб бизге айтды,
"Биз ма быллайлабыз", деб да ангылатды.

Эки кёзю къургъакъ, къарамы орамда,
Ким келгени бары - аны санауунда,
"Ол джиплеге къара", деб бизге кёргюзтдю,
Алай бла да кёлню кесинден чиркитди.

Ёлген джокъ эсинде, эсиндеги келген,
Багъалы машина, шохла, тенгле, берген.
Да джаным ауруду, аны кёргенимде,
Джуукълукъ дегенни былай кетгенине.

Джаш къаум тиширыу-тойгъа кийиннгенча,
Орта джыллыла да, кёз-къарам этгенча,
Джылау-сарнау этген-тамада къауумда,
Бизни шохубуз да "джип", "келген" къуумда.

Джангыз дуния малы, баш сыйгъа саналыб,
Адамлыкъ деген да гёзенге атылыб,
Къарачай - асылдан бир зат кёрюнмеди,
Бу затны эслей да кёлюм керилмеди.

Бизге не болгъанды, былай бузулурча,
Джангыз ашхын ючюн джашауну къурурча,
Къайдалла адетле, сезимли джюрекле-
Миллет болур ючюн амалсыз керекле?
2010дж.

АЛАЙ ТАНЫРСА

Ичи толу бир саутду, Адам деген.

Къыйын тюлдю биреуленни ичин билген.

"Тий", тийгенлей ичиндеги тёгюллюкдю,

Не болгъаны олсагъатлай кёрюннюкдю.

Алгъаракъда бир "алимге" алай "тийдим",

Адамлыгъын, сыйын, сырын, барын билдим:

"Тёгюлгени" бир кир сууча, джуумдуча,

Сёлешгени - багуш тилни урумуча.

Джауну, тосну дараджасын алай таны,

"Тиер-тиймез" бузуллукъду аны къаны,

Асыл эсе, джарашыулу ангылатыр,

Асылсыз а кир сёзлерин чачыратыр.

Ичи толу бир саутду, Адам деген.

Къыйын тюлдю биреуленни ичин билген.

"Тий", тийгенлей ичиндеги тёгюллюкдю,

Не болгъаны олсагъатлай кёрюннюкдю.

2015. Москва.

СЕН "АМАН БАР"- ДЕБ СЫТЫЛМА...

 (анамы дерслеринден)

Сен, «аман бар»-деб сытылма,

Тар тюшюнюуге батылма,

Хар бар болгъан зат-керекди,

Бу, Кёк-Уллудан, адетди.

Аман, харамды, антсызды,

Зорлукъ, ачымсыз, шартсызды,

Алай, игилик - хорлаучу,

Аманны, зорну зорлаучу.

Кюн къарангыдан чыгъады,

Кёзбайлангыны къырады,

Зулумну Тюзлюк къаушатыр,

Алай бла Джерни джашнатыр.

Аман бла Иги – ёлмезлик,

Бу алам шарты-кетмезлик,

Ала джаудула, шохланмаз,

Бири бирини джакъламаз.

Алай аланы сермеши,

Хар кюнде баргъан демлеши,

Аланы бизге танытад,

Сайлар онг бериб, сагъайтад.

Алай бла, адам, айыгъыр,

Къалай атларын айырыр,

Не Аман таба айланыр,

Не да Игиге байланыр.

Амансыз Иги танылмаз!

Зор болмай, Тюзлюк айтылмаз!

Джаратхан алай этгенди,

Да джорукъ бизге джетгенди.

Алай, къагъыша- тартыша,

Джагъа-бойунга джабыша,

Иги бла Аман – джашаучу,

Джашауубузну чайкъаучу.

Чайкъауда эсе-кюрешиу,

Кюрешде эсе-кючлешиу,

Алай бла Акъыл онгарыр,

Адамлыгъынг да джангырыр.

Сен «аман бар»-деб сытылма,

Тар тюшюнюуге батылма,

Хар бар болгъан зат-керекди,

Бу, Кёк-Уллудан, адетди!

1994. Нью-Йорк.

АТАМА КЮУ

(СЕМЕН  улу ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА)

Уллу алам чархын бурад сормайын,

Адам улу бойсунады бурмайын,

Елюм ачыу ийилтеди шартына,

Бир алгъанын къайтармайын артына.

Бу ачыуну мен да кердюм, сынадым,

Джан-атамы ёлгенине чыдадым,

Тар кабырда джатханына юрендим,

Ачы кюуню сёзлерине тиллендим.

Ата юйюм худжу калыб атылды,

Куанч халым мыдахлыкъгъа батылды,

Джаксыз болуб джангызлыкда арыдым,

Ексюзлюкню не болгъанын таныдым.

Туз джыламук кёз джинкими джабханлай,

Джаным ауруй хар бир тангым атханлай,

Ургъан джелде, качхы талча, бюгюлдюм,

Насыб кюнню къаутырындан тюнгюлдюм.

«Атам» десем ачы джарам ашлана,

«Атам» десем джюрек ауруу башлана,

Ёхдем башым, онгусузча ийиле,

Мыдах ангым сагъышлагъа кёмюле.

«Эл иеси» деучен элле атынга

Багъа бере сени асыл шартынга:

Джыр джырласанг-алтын сынджыр тизгенлей,

Зикир этсенг -джюреклени эзгенлей.

Каты джашау санларынгы эмгенлей,

Хар кюнюнгде джарсыулагъа кёмгенлей,

Тюзлюк излей, тюзлюк саклай, арымай

Елюб кетдинг, джарлы атам, джарымай.

Ёлгенинге джеталмадым, кенг къалыб,

Ахыр сёзню эшталмадым, кёл алыб,

Разылыгъынг башхаладан айтылды,

Кёзлериме морсул чизги тартылды.

Елюм ачыу-джюрегими джигинде...

Елюм джорукъ – джашауму ичинде...

Манга къадар этеригин этгенди,

Джохар атам джер теренге кетгенди!..

Джылау этиб, джылау сени къайтармаз,

Бу ачыуум энди келден таркъаймаз…

Елюм ачыу хар кимге да джетерик,

Джер джюзюнден хар бир джан да кетерик…

Энди барды мыдахлыкъдан хапарым...

Джангыз тюшдед, атам, сени табарым,

Джангыз кёлдед энди сени джашарынг,

Джан садакъа, джан садакъа ашарынг...

Елюм-залим джыламукъну кермезди,

Кадар-залим артыкъ ёмюр бермезди..

Ачы джорукъ джазылгъанды аламда,

Анга тёзюу, аны чегиу - адамда.

20. 10.1981. Терезе.

ТИЛЕК

Келген джолум, таш чачылгъан, тар аушлай,

Талпыу джерим, солуу алыр, кюн турушлай,

Джан атама, муратыма джетейим деб,

Аякъ таяд, тик къаядан кетейим деб.

Джел урады, кёз ачдырмай, онгсуз эте,

Ырхы келед, тар аушха, джол тюзете,

Таяма да-билек болур джокъ адамым,

Илинмейин, тирилмейин джокъ мадарым.

Ёмюрюмю асламысы сюрдю, кетди,

Джара сала, джан ачыта муал этди,

Хончалагъа кюмюш кюрен тартылгъанды,

Кёзлериме кетмезлик ау атылгъанды.

Сюймегеним, сёз джетдире, тыйгъы къура,

Джан насыбым, хауле джеллей, онг-сол ура,

Джекге кетдим, джек-джерледе джерлеширге,

Насыб болмад туугъан джурт бла бирлеширге..

Улхучула, алдаучула, джалаучула,

Къабхын къабыб, джыртыб, юзюб джашаучула

Джуртда ёрге чыкъгъандыла, эзеу-эзеу,

Онглу болгъан, джаныб тюшед, кёсеу-кёсеу.

Этим-дженгим тыш адамдан суукъ болуб,

Зарлыкъ, зюлюм, тюртюу, атыу азау туруб,

Джакъсыз къалыб къараландым, тамгъаландым,

Къарачайгъа кетмез халда мыдахландым.

Сюйген джаным сюймез болду кюе-кюе,

Назик джюрек берчден толду, тие-тие,

Сабий-балыкъ буюрмады джазыу манга,

Джан бас, Аллах, таза кёллю джангыз джанга!

Баргъан джолум тикли джолду, ёрлет ёрге,

Тутхан ишим керти ишди, ётдюр тёрге,

Кюч бер манга, муратларым таркъайгъынчы,

Санларымы кёксюл ёлюм байлагъынчы!

2001дж.

СУУКЪЛУКЪ

Суукълукъ, сен ие болдунг юйюме,

Джарымазлыкъ ышан салдынг кёлюме,

Эркишими гыбыр хоншу этгенсе,

Джюрегиме мыдахлыкъны чертгенсе.

Джашайма да - юйюр джылыу юйде джок,

Къояма да-кетер джерим, аркъам джокъ,

Атам, анам суукъ къабыр орунда,

Эгеч, къарнаш, хар ким -кеси джолунда.

Не этейим, кимиме баш салайым,

Мындан кетиб, энди, къайры барайым,

Ёмюр десенг-асламысы кетгенди,

Орналыргъа керти заман джетгенди.

Джюрек а бой салалмайды, сынчыйды,

Джашауму бу халына ачыйды,

Тёрт джанымдан, джауум, эме, сёлеше,

Джакъсыз къалдым, аманла бла демлеше.

Бир джанымдан, уу джайгъанлай, зарлыкъ бар,

Бир джанымдан, керек табмай, тарлыкъ бар,

Эркишим да, хаулеликге алланыб,

Кёбге тёздюм, болмаз затха алданыб.

Бой салмаучу бир адамлыкъ-къанымда,

Тыйыншсыздан кери туруу-джанымда,

Тенг дегенинг- тенгсинмезлей, кёрмезлей,

Бир хал барды чыдаялмаз, тёзмезлей!

Джуртум-десем, джан джылытхан, бир къала,

Халкъым десем, ёге кёллю, бир ана,

Терсни-уруб, тюзню тартыб, акъламай,

Керексизге ачыгъанын джакъламай.

Кетеме да, джек джерледе, джек- ауруу,

Къалама да, былай джашар, джокъ къарыу,

Арсар болуб, акгыллылыкъ джан джагъа,

Да къалгъанма, кёлеримден джаш агъа.

Къадар мени, энтда, сынар-сынайды,

Не этер-деб сеириме къарайды,

Къалыу-ачыу, кетиу-умут, къобайым,

Бел къатдырыб, джек джолуна барайым.

Болмаз затны созулгъаны керексиз,

Ит джыйын бла, болмаз болдум, ишексиз,

Да , Аллахым, ёксюзюнге тиренч бол,

Кесинг къору, кесинг тюзет манга джол!

1993дж. Черкесск.

АТАМА ТАРЫГЪЫУ

Кюймеген джылытмаз, джанмагъан джарытмаз,

Кюйген атам,   сени,  таныгъан,  унутмаз,

Узакъ кёрген, кёрге, англатмаз кенгликни,

Тенг болмагъан тутмаз, джюрютмез тенгликни.

Алим атам, джашаб, бу палахны билдинг,

Сангыраудан, кёрден кёб залимлик кёрдюнг,

Зарджюрек, билимсиз, фахмусуз эм джыртхыч

Сени  тыйды, басды, санга болду къакъгъыч.

Джау тышдан келеед, биз билген тёреде,

Кеси халкъы эзген джокъ эди кёреде,

Алай  талай сатлыкъ, сени такъыр этди,

Сен да кёб ачыны, хакъсызлыкъны чекдинг.

Барысыны аты,  айтыб-айтылмазды,

Башынгдан ётгенле,  кете, таркъаймазды,

Сени не джыкъгъанын, бюгюн, мен да билдим,

Кайишлик терича илендим, тилиндим.

Сени душманларынг къартайыб кетеди,

Мени ашаучум а джангы тиреледи,

Бир зат тюрленмегенд тау Къарачайынгда,

Итлик алгъынчады, къышында, джайында.

Сени джарлы къызынг-зар кёзлеге бюртюк,

Уллу джашынг башда тебериб, юркютюб,

Джарашалмад къызынг,  бузукъ джыйынлагъа,

Киралмады къызынг,  къыйыкъ къыйымлагъа.

«Кир къол тутхан къалам таза джазмаз»-дер энг,

Джюрек тазалыкъдан, Хакъдан англатыр энг,

Ах, джан-атам, не бар о кёл тазалыкъдан?

Джашауда аман-баш, иги уа-басылгъан!

Джылай-джылай, кёзюм кёк кюрен  тартханды,

Джылым чарпа,  бетим айбатлыкъ атханды,

Джауларым да орта джылланы къыргъанды,

Алай джюреклери, алгъынча къаранды.

Билген билмезлеге - душман, къанлы джауду,

Тыйгъыч салыулары-туура гыбы ауду,

Алгъынча джауунгу ачыкъ танымайса,

«Джаным» - деген шохха акгыллы къарайса.

Хар атламым зарны ёрге къобарады,

Атым сагъынылса «бёрю»-къозгъалады,

Джарлы атам, бюгюн ангылайма сени-

Бу халкъ онгмазлыкъды, тюгенгенди ёзю.

Уллусун улутхан бир халкъ, халкъ  болурму?..

Кеси кючюн кесген, джаудан къорулурму?..

Джюрегим джер тенгли, тауумдан юркгенме,

Энтда джек джерлеге,къайтмаз, тебрегенме.

Киртабанла –башда, ёзден, бий унукъгъан,

Хан тукъумунг эсе – ёзегин унутхан,

Джакъ табмадым, Абба, не этден, не дженгден,

Да кетиб барама, ызыма келмезден.

Беш шай тартхан  башла бирлешдиле,  тутар,

Асыл Къарачайны болгъандыла джутар,

Тукъумсуз-джкъсузла баш къайыргъандыла,

Къайары бучхакъла хакъ сыйыргъандыла.

Ай, джан атам, сени табыб бир тарыкъсам,

Балаларынг-нелляй,  халкъынг –не,  англатсам!..

Сенден кёчюб келди манга зор къадарынг,

Не этейим тёзмей джокъ башха мадарым.

Уллу эдинг ургъан джелде таралырча,

Закий эдинг джахил, тарбаш зарланырча,

Джуртсюер энг дайым, юлгю болур кибик,

Болмазмеди къызынг,  джау кёзлеге бюртюк?!

Ай, джан атам, джана, кёклеге кетгенсе,

Кесинг кибик джанар мени да этгенсе,

Джаханим сынадынг, энди джандет табхын!

Аллах рахмет бериб, нюр ичинде джатхын!

Март.2001. Кисловодск.

«ЭСКИ ДУШМАН ДЖАНГЫ ШОХДАН АСЫУ»

(эгечден туугъанга)

Эсги душман джангы шохдан асыулуду,

Не зат этериги, алдан таныулуду,

Къайсы «тюегине» басарны билесе,

Этерик затларын, алгъадан  сезесе.

Джангы  шох  а санга-къарангы аушду,

Узун къарамайын, танылмаз къурушду.

Аны ючюн халкъда айтылгъан болур эд,

«Джангы шохдан, эски джауунг асыуду»-деб.

Сен эски шохунгу дженгил джау этесе,

Салам-келамынгы олсагъат кесесе,

Бу  да  джагылычды, артда ойланырса,

Айырылгъанлагъа кёлден къыйналырса.

1999. Черкесск. РФ.

ДУНИЯ ХАУХДУ

Ёхдем кёллю, сени кёлюнг тауду

Бараса сен онгсузланы эскермей,

Бу дуния барыбызгъа хаухду

Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.

Уллу кёллю, тутхан джолунг кенгди,

Умутларынг джети кёкге джетерик,

Алай, джерде барыбызда тенгбиз,

Кёкбет ёлюм саныбызгъа тиерик.

Бёгек кёллю, ёлмезлик болгъанча,

Тюрте, ата, алгъа тюшген, келгенни,

Тоюмсузча муратла салгъанса

Кёрмез кибик кёксюл бетли ёлюмню.

Къыяу кёллю, эки кёзюнг ауду,

Джашайса сен ахыр кюнню эскермей,

Бу дуния барыбызгъа хаухду

Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.

1990дж. Москва.

КЪАЧХЫ ЧАПРАКЪ БЛА ЧЫГЪАНАКЪ

Къатхан чапракъла бла, къуру чыгъанакъдан,

Созулма ханс бла, къатхан лана сабдан,

Къач деметни этиб, терезеге салдым,

Сора анга къарай, кенге сагъышландым.

Джаз чапракъ джашнай эд, мийик бутагъында,

Лана да чагъа эд, эркин таласында,

Созулма сюе эд, эркин керилирге,

Чыгъанакъ тура эд сюйюмсюз бир джерде.

Алай заман келди, бары тозурады,

Ёлюмню бетине, сюймейин, къарады,

Учхан, джюрюген да къара джерге тюшдю,

Ахыр кюнлеринде тенг болду, бирлешди.

Мийик бутакъдагъы, уллу кёллю болма,

Тюбюндегилеге огъартын къарама,

Аламда хар барлыкъ тенгди бир-бирине,

Бир-бирине байланч, керекли джеринде.

Бир кюн джерге тюшер, учхан, сюркелген да,

Бёджекге тенг болур, кёкде керилген да,

Джер дегенинг-къазан, барын эритиучю,

Джангы кепге салыб, джангы тирилтиучю.

Чапракъ, чыгъанакъ да, бир топракъда да эрир,

Джангы сыфат бла дуниягъа келир…

Аламны шартыды-тугъан, джашау, ёлюм!

Мундан къутулалмаз, не алим, не залим!

1999. Анкара.Турция.

БАХАТДИННГЕ

Ауурлукъ басханды, арыгъанма-дейсе,

Дуниядан тарыгъыб, джандан эзилесе.

Да, къарнашым, бошха, былай сызлагъанса,

Менден себеб излеб, кёзге къарагъанса.

Мен аурлукълагъа, дерсгеча къарайма,

Ала бла чыныгъыб, джолума атлайма,

Аурлукъ аурду, аны ауур кёрсенг,

Андан къоркъуб, бугъуб, джарсыугъа бёленсенг.

Аурлукъ бар эсе-джашаунг да барды,

Аурлукъсуз болгъан, джангыз къабыр тарды.

Джашау ауурлугъу - илеучю санатды,

Бизни кючлендириб, алгъа тюртген затды.

Мырды сууча, тюб-тюз, тургъан джашау неди?

Эрингенден башха бизге не береди?

Зор джашау а, къыйнай, джан чыныкъдырады,

Алай бла да джашар къарыу табдырады.

Келген ауурлукъгъа, джигитча, тюбечи,

Зоргъа тыйыгъы болуб, тамырын эгечи,

Хар джол кесилгенни бирлешдир, джалгъачы,

Ол ышан бла, ёхдем, аллынга къарачы.

Ол заманда санга насыб табыллыкъды,

Хорлам, сени таба, кеси атыллыкъды,

Бютеу адам санга сейир этерикди,

Деменгили, онглу, болумлу дерикди.

Джашау, бюгюлгенни, теблеб кетиученди,

Тирелгенни алгъа, джолгъа тюртюученди.

Ауурлукъ басханды, арыгъанма - деме,

Ачымсыз къадаргъа ийилиб тюбеме.

Бу къысха ёмюрню ахсыныугъа джойма,

Сен алыр орунну, башхалагъа къойма,

Талпыуну, муратны кёлюнгден къурутма,

Джашау-къазауатды, къарнашым, унутма.

Кётюрюлмез джюкню, Аллах, бермеученди,

Джарсыучу, муратха, хазна, джетмеученди,

Санга джюкленгенни сен ташыр кючдесе,

Кеси джазыуунга бош ажым этесе.

2010. Стамбул.Турция.

КЕЧЕГИ САГЪЫШ

Кече къарангысы-алам теренинден,

Кюндюз-Тейри-чакъны, айыкълыкъ кенгинден,

Кече сагъыш – туугъан, ёлген джарсыудады,

Кюндюз сагъыш-джашау, ашау чабыудады.

Джашау –деген, кюнлей, алдай, арытыучу,

Мурат-деген алдан-алгъа тарытыучу,

Сермеш бла эриш, уруш - шартыбызды,

Къысха ёмюр, ачыу, ёлюм - хатыбызды.

Джазыу-деген, кёзбау, алдаб джюрютюучю,

Арытыб, аурутуб, бюгюб, тигилтиучю,

Джер-дегенин, джутар, сингдирир джаныуар,

Бу джорукъ неденди? - билдирмейди къадар.

Туугъан бла ёлюмню арасы – бир атлам,

Неден алай болду? – билги бермейд Алам!

Чирир тёнгегинде, ёлмез джан джюрютген,

Адам-джарлы, сенсе, джюрекни инджитген!

2008.Элванкент.Турция.

КЪАЧХЫ САГЪЫШ

Къачхы кюнде джюрек шаушал болады,

Санынг дженгил муал болад, талады,

Къыш да, кенгден, джуукълугъун билдире,

Анда-мында хыны джелле келтире,

Терезеге чапракъланы урады,

Чапракъ тёкген терегим да турады,

Тюгю тюшген  джумарыкъча, сюйюмсюз…

Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!

Алай эсе-не магъана джашауда,

Кюнлей джортуу, излеу, алыу, ашауда,

Нек джан атдыкъ  магъанасыз чабыугъа,

Алгъа чыгъыу, уруу, джыгъыу, табыугъа,

Нек унутдукъ адамлыкъны шартларын,

Нек басдырдыкъ  сыйлыланы атларын,

Нек джашайбыз, ариу сёзсюз, сезимсиз?..

Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!

Бир кюн чыгъыб кетерибиз, къайтмаздан,

Керек сёзню, айтырынга, айтмаздан,

Биргебизге аллыгъыбыз – бир бусхул,

Сора, некбиз,  дуния  малгъа, былай,  къул?

Алайды да,  суукълукъну атайыкъ,

Адамлыкъны джолларына  къайтайыкъ,

Джаныуарча, былай джашау, сюйюмсюз!..

Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!

Джашау чакъда иги иннет тутайыкъ,

Зарлыкъ, питна, чалдыуланы атайыкъ,

Хар адамгъа джан джылыуну берейик,

Хар адамны къуанганын кёрейик,

Алай бла  да къуанч хауа джаяйыкъ,

Джайылгъандан биз да насыб алайыкъ!

Къысха ёмюр бош кетмесин,   сезимсиз!..

Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!

1998. Гереде. Турция.

ХАР АДАМ - БИР АЛАМ...

(анамы дерслеринден. бийчеси бла къаугъа этгеннге)

Хар бир адам, кеси кибик, бир аламды,

Бичилгени, къыйылгъаны Аллахданды,

Уруб, тюйюб, тюрлендириу,  болмазлыкъды,

Ким этсе да, быллай мурат, толмазлыкъды.

Аз билгенле билгенлерин, кёб кёрюрле,

Аз кёргенле, кёргенлерин "кенг" билирле,

Аз билгеннге кёбню айтсанг, сингдиралмаз,

Аз кёргеннге кенгни  айтсанг, англаялмаз.

Хар адамда,  кенгли-тарлы,  бир ёз  барды,

Аны ючюн аралары тикди, тарды,

Аны ючюндю къаугъа, тюйюш, англашмазлыкъ,

Дунияда кергенибиз джарашмазлыкъ.

Бир тюкенден кийим алыб кийгенликге,

Бир аш ашаб, бирча джашау этгенликге,

Тыш къарамдан, бары бирча болгъанлыкъгъа

Бирча тюлбюз, "адамбыз"-деб айтханлыкъгъа.

Хар адамны анг байлыгъы энчилиди,

Хар адамны сезим кючю ёлчелиди,

Ол, туушдан,   хар адамгъа бериледи,

Джашауда да бирда бек аз тюрденеди.

Аны ючюн, тюз сенича киши болмаз,

"Бол" деген да, джашауунда чыртда онгмаз,

Алай бла,  "джарашыугъа" къарарыкъса,

"Джарашыу" бла джашар онгну табарыкъса.

"Джарашыу"- деб халкъда андан айтхандыла,

Алай бла гюнах ишден къайтхандыла,

Бир заманда бир башханы зорламагъыз,

Сюймегенин этдириб да,  хорламагъыз!

Хар бир адам, кеси кибик, бир аламды,

Муну эсде тутхан адам - Адамданды,

"Сен-мен"- деу бла джашасагъыз, чарпылмазсыз,

Джашау джолда, тынч кеттерсиз, абынмазсыз.

Эдирне. Турция. 1999дж.

"Мен" болмаса "Биз" да джокъду...

Дунияда хар бир джанны, ашаучусу барды,

Аны ючюн джашау былай ачылыды, тарды.

Адам кесин ашаучугъа,  тыйгъычла салгъанды,

Алай, кеси,  ашар хырстан, къутулмай къалгъанды.

Ашагъандан башхасы-не, джалгъан сёлешиуню,

ТАБЫ  ючюн, ТЮЗНЮ теслеб,  ГЫЛЫН юлешиуню?

Ашагъандан башхасы - не, джалгъан шагъатлыкъны,

Эзеу болуб,  азаутишле этген   артыкълыкъны?

Ашагъандан башхасы -не,  зарлыкъ къайнатыуну,

Тюз адамгъа, терс адамла,  ачыу чайнатыуну?

Ашагъандан башхасы -не,  бирин сындыргъанны,

Джалгъан сёз бла,  джанны къыйнаб, джашауун къыргъанны?

Ашагъандан башхасы -не, пачсыклыкъ этгенни?

Питна бла, хыйла бла, муратха джетгенни?

Ашагъандан башхасы -не,  казнадан урлауну?

Ара мюлкню,  талан этиб,  миллетни зорлауну?

Ашагъандан башхасы -не,  зоргъа кёз джумууну,

Чимдей, эме, ура, теблей, ёргеге чыгъыуну?

Туура этин къабмаса да, бу ашау тюлмюдю?

Таща иннет, адеб-намыс, адамлыкъ   кюлмюдю?

Кимбиз? Небиз? Нек джашайбыз - деб соралабызмы?

Быллай джашау,  терс болгъанын ангылаялабызмы?

Да джау эсек, сора бирге, биз нек джыйылгъанбыз?

Бир халкъ деб да, ат аталыб, неге айтылгъанбыз?

Джаныуарны  бар болуму - аны тишиндеди,

Адамны уа, АДАМ  эсе,   онгу  - тининдеди.

Тин а, сезим дунияны кенглешдирген хюрдю,

Ол ананы  акъ сютю бла,  джерлешген бир  нюрдю.

Дунияда бола тургъан, тинсизликден болду,

Бусагъатда биз баргъан да, аллай  къыйсыкъ  джолду.

Алайды да, ойлашыу-деб,  заман шахланганды,

Не бар болуу, не джокъ болуу,  кёзге къарагъанды.

Да келигиз, хайыр  иш бла, джюрек джабсарайыкъ,

Кете баргъан  АДАМЛЫКЪНЫ  артха къайтарайыкъ!

"МЕН"болмаса "БИЗ" да джокъду,тюшюндюрсюн бу!

"БИЗ"болмаса, "МЕН" да джокъду, бирлешдирсин бу!

2013. Чечня.

ДЖАШАУУНДА ДЖЫГЪЫЛМАГЪАН АДАМ БОЛМАЗ

(анамы дерслеринден)

Джашауунда джыгъылмагъан адам болмаз,

Бири-джылар, бири-сынар, бири-турмаз,

Бир башха уа, тирелир да, ёрге къобар,

Юсге-башха джабышханны, къагъыб атар.

Джылаучула, болушлукъну сакълагъанла,

Болмайдыла хорлам джолну башлагъанла,

Ала, тая, хынчыу, джунчуй, абынганлай,

Джашайдыла башхалагъа табынганлай.

Джашау деген, тикге тартхан, ёрлешиудю,

Кюнлерибиз, тер акъдыргъан, кюрешиудю,

Ынгычхаучу тёрде орун алалмайды,

Энчи джолгъа, кеси ызын салалмайды.

Санынг сынса, джюрек кюч бла тирелликсе,

Джюрек сынса, Аллахдан кюч тилериксе,

Зоргъа тюшсенг, сый сындырмай, чегериксе,

Эсеб этиб, къутулур джол излериксе.

Бир заманда джазыкъсыныу излемегиз,

Керекли зат болмаса да, тилемегиз,

Джау бла джауча турушургъа кёлленигиз,

Игилеге, ашхылагъа тенгленигиз.

Алайды да, гитчеликден иленигиз,

Джанны, санны къатдырыргъа юренигиз,

Ёмюр деген, ачымасыз сынаучуду,

Болумсузну юсю бла атлаучуду.

Джан аурутуу-адамны баш танымыды,

Къарыусузгъа ёкюл болуу, сынамыды.

Миллетине бала болгъан, алгъышлыкъды,

Деулетине керти болгъан, айтхылыкъды.

2012.

ХАЛКЪЫМА

Уллуну улууу ауур

Таушу кенге кетер,

Улутханлагъа дауур,

Айыб эм налат джетер.

Уллусун улутхан – джагъым,

Башхагъа байракъ тутар!

Уллунгу улутма, халкъым,

Тарих атынгы джутар!

2000. Черкесск.

БЕГИЙ  УЛУ АБДУЛЛАХНЫ ТУУГЪАН КЮНЮНЕ

Адамлыкъ бла фахмунг бирге ёрюлген,

Хар ишингде асыллыгъынг кёрюнген,

«Алтын къалам»-деб айтырча, джазгъанынг,

Хар джюрекге джетер кибик, айтханынг.

Адебинг бла юлгю болур, къыйылгъан,

Учхарадан кери тургъан, тыйылгъан,

Фахмунг бла  башхалагъа эс берген,

Къыйыкъ затны, юсюн джабмай, терс кёрген.

Малкъар халкъны  унутулмаз адамы,

Къарачайны, джан юлюшлю, уланы,

Тюзню айтыр кюч табыучу, бёгексе,

Джарлы халкъгъа сен ёкюлсе, керексе.

Аллах сени узун ёмюр джашатсын!

Сен сюйгенни, барын, джазлай джашнатсын!

Ауруу сенден узакъ болсун, тиймезлей!

Насыб  сени тутар болсун, иймезлей!

Кюнде кюнюнг  къуанч бла арытсын!

Ёмюрюнгю  алам чагъы джарытсын!

Алгъышлайма сени Туугъан Кюнюнгю!

Кёб джылны джай дуниягъа нюрюнгю!

19.10.2015.

ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖАН АТХАН ТЕНГИМЕ

Джер кеси да, тенгим, хауада турады,

Тотур  урху бла бурулуб барады.

Ёмюрлюк – дер кибик, аламда не барды?

Бюгюнгю деу тауунг, тамбласында – джарды!

Не зат барды ёлмей, тюрленмейин турлукъ?

Ким аталыр Джерге ёмюр ёсер урлукъ?

Ёмюр деген-тар джол, къыйыры - батыуду,

Дуния малгъа талпыу – керксиз чабыуду.

Андан эсе, рахат, кюнню джашасанг а,

Игилик этиу бла бюсюреу алсанг а!

Биргебизге кетер – талай къарыш къумач,

Садакъа бла дуа болур анга байланч.

Кимге азыкъ болур джыйгъан хазналарынг?

Алтынынг, кюмюшюнг, санаусуз малларынг?..

Алам чархын бурад, санаун санайды,

Заманы толгъанны, таймай, джагъалайды.

Биз бирер бюртюкбюз, уллу алам чакъда,

Не магъана барды "джашау" деген затда?..

Дуния малгъа быллай бир нек джан атаса?

Быллай бир, не ючюн, къайгъыгъа батаса?

Нек эзесе джанны, джалгъан дуния ючюн?

Нек сыраф чачаса джанынгы чакъ кючюн?

Кел, хар кюнню сюйюб, анга къуанайыкъ,

Болушлукъ керекге, джетиб, болушайыкъ.

Бюсюреу бла дуа – керти байлыкъ олду,

Башха затынг, бары – магъанасыз джолду.

Умут сынырсызды, Алам ачымсызды,

Бизден Джерде къаллыкъ – бир адамлыкъ ызды!

1994. Нью-Йорк. Ричвуд.

АЙТМА МАНГА!..

Айтма манга малдан, мюлкден,

Мелхумлукъдан, кудретлиден!

Бары бошду, ийнан анга!

Сау чыкъдынгмы бюгюн танга,

Анга къуан, сюйюн, учун...

Ёмюр деген - тар учурум!..

Ёлюм деген – джутар- джутхун!..

Айтма манга джуукълукъдан,

Ол аз такъыл суукълукъдан,

Заман бла ол азалыр,

Эски джибча халыланыр,

Бу дуньяда хар зат учхун:

Ёмюр деген -тар учурум!..

Ёлюм деген – джутар -джутхун!..

Айтма манга сюймекликден,

Таралыудан, кюймекликден!..

Сюймеклик деб бир зат джокъду,

Сезим учуб кетген окъду.

Хар зат бошду, болмаз тутхум!

Ёмюр деген - тар учурум!..

Ёлюм деген – джутар - джутхун!..

Айтма манга шохдан, тенгден,

Насыб кюнден, игиликден!..

Шох, тенг десенг чалдыу салыр,

Насыб, асхай, джолда кхъалыр,

Бир къуанч да болмаз тургъун!..

Ёмюр деген – тар учурум!..

Ёлюм деген – джутар- джутхун!..

Айтма манга тёрден, тархдан,

Джарсыу берген эшик артдан,

Къалайгъа да ёлюм кирир,

Къалайда да джан берилир,

Къалайда да сан уулхун...

Ёмюр деген – тар учурум!..

Ёлюм деген – джутар -джутхун!..

Кюнлерибиз - чабхан, джортхан,

Джашаубуз - къан тер акъгъан,

Магъанасыз хар ишибиз,

Зарлыгъыбыз, эришибиз!

Джашау джолу – учхан учхун!

Ёмюр деген – тар учурум!..

Ёлюм деген – джутар джутхун!..

2010. Анкара. Турция.

НЕК ДЖАРАТЫЛДЫКЪ?..

Ишексиз, барды  магъана

Сынырсыз болгъан Аламда,

Бу Джер юсюнде джашауда,

Тюрлениу, ёлюу, тууууда.

Бирлешмез хар зат, бирлешген,

Келишмез хар зат келишген,

Аламны тутхан бу тюзен,

Бизге джан урху юлешген,

Неден къурулду, керилди-

Бизге да, хаухха, берилди?

Кёб тёлю соруу соргъанды,

Алай джуабсыз къалгъанды.

Биз да къалыкъбыз джуабсыз,

Кетерик болуб, амалсыз.

Ишексиз, барды магъана

Бизни бар этген Аламда,

Алай ол сырны ким ачар?

Алам ташасын ким чачар?

Тёлюле келиб, кетиучю…

Джашаугъа ажым этиучю…

2010. Анкара.

ЁКЮНМЕ ДЖАШАУУНГА.

Халкъ айтханлай, «джангыз, джанган джылытады,

Джаныз, джанган башхаланы джарытады»,

Джанар ючюн палахланы ётериксе,

Сёз кёлтюрюб, зорлукъ чегиб, тёзериксе.

Алай бла, сезим, джюрек чыныгъады,

Халинг къатыб, адамлыгъынг къыйылады,

Сен чекгенни башхалагъа тилемейсе,

Джаунга да, ачыу, чачыу теджемейсе.

Къыйынлыкъда кёлюнг назик болуучанды,

Назик джюрек сезим бла толуучанды,

Сезим эсе, башхалагъа джайылады,

Алагъа да хузур кюрен къайылады.

Алай бла адамлыгъынг иленеди,

Акъыл зорлай, тюшюнюуюнг кериледи,

Тирелиуюнг алдан-алгъа бардырады,

Джашаунга хорлам энни салдырады.

Сен ёкюнме, джанганынга, джарсыуунга,

Сени къыйыб, бичим берген джазыуунга.

Халкъ айтханлай, «джангыз, джанган джылытады,

Джаныз, джанган башхаланы джарытады».

22.10.2015г.

ДЖУРТУМА АЧЫУ

Суу бокъланса, кири башха чыгъыучанды,

Кърал къатышса, аман орун алыучанды,

Булбул кетсе, кёкге къаргъа  чыгъыучуду,

Къакъ-къакъ эте, джырчы болуб джырлаучуду.

Алай болду, ата джуртум,  ахсынырлай,

Болумлугъа джол джабылды, тыкъсынырлай,

«Малинала» джайылдыла деулетиме,

Джарашалмай аны ариу келбетине.

Джукъ айтханлай, асылсызла, аууз ачыб,

Кир иннетни, кир сёзлени кенге чачыб,

Эзеу болуб, тамгъа салыу, тамаллашды,

Гылчы, бетсиз,  ётюрюкчю шогъайлашды.

Бусагъатда тюзню айтхан, тилиниучю,

Терсге къуллукъ этгенинг а, керилиучю,

Терсни ачхан-къаллы джауча, терслениучю,

Джарлы халкъ да, не этерден терсейиучю.

Тёзюм джокъду, тарбашланы кемлигине,

Къымгъычланы,  гыл ишинде, итлигине,

Фахмусузну фахмулугъа чабханына,

Асылсызны асыл орун алгъанына!

Тёзюм джокъду, болмазланы болгъанына,

Джуртуму да  чарт-гуртладан толгъанына,

Тёзюм джокъду, мындан ары, бу туруугъа-

Бизни тартыб, эмиб баргъан батыуулгъа.

2016.

РАЗМЫШЛЕНИЕ

Не стало жизни в этой «мерзлоте»,

Сейчас мне все предстало в наготе,

Как непригляден новый мир российский!..

Не выдает уж мозг веселых мыслей,

Не радует и сердце доброй страстью.

Все одержимы деньгами и властью.

Тому, кто слаб сейчас защиты нет,

Лишь только сильным светит ныне свет.

Все на продаже-тело, честь и совесть...

Такую, вот, нерадостную повесть

Нам пишет Рок, любитель странных дел,

Отчизны, исковеркавший, предел.

СОФИ ТРАМ-СЕМЕН

(Софья(Суфилья, Соуфилия) Семенова)

БАЙЧЫНЫ АХЫРЫ

/"Байчы" деген нарт таурухну тамалына  кёре  джазылгъанды/

ОЙУНГА КЪАТЫШХАНЛА:

ДЕБЕТ-адамланы ханы.

ЭЛЛЕЙ-Дебет патчахны урланган къызы.

ХЕЙРИТ-халкъдан джаш.

ТУРХАН-эмегенлени патчахы.

ЭГЕТ-Науруз патчахны урланган джашы.

БАЛИЙ-буу сыфатына кирген къыз.

ХУТ-эбиндир-уста темирчи.

БАЙЧЫ-аман чыпчыкъ, хыйлачы.

1 ЭМЕГЕН-сакълаул.

2 ЭМЕГЕН-къараул.

ГЫБЫ

БИРИНЧИ КЁРЮНЮУ

/Хан къаланы тохун сенчасы. Дебет-хан миллетге сёлешеди/

ДЕБЕТ:

Миллетим! Ким билир, мындан ары сизге къаллай бир заман къуллукъ этерме. Ауруу кючлегенди мени, аны ючюн, айтыр сёзюм болуб чыкъгъанма аллыгъызгъа.

Мени джангыз къызым, Эллейни, ол пасыкъ Байчы, эки джылы тола, урлаб, эмегенлени патчахы Турханга бергенин билесиз. Алай бла бизни эмегенлеге бойсундурургъа излеген эдиле да, ол затха мен бой салмадым, къызым амалтын халкъымы тузакъгъа тюшюралмадым. Джаным сытылса да, джангыз баламы джауну къолунда къойуб, сизге эркин джашар онг бердим.

Он алты джылны ичинде, эм айтылгъан джитиле джолгъа чыгъыб, къызны къутхарыр ючюн джан атдыла, алай Турханны джер тюбюндеги къаласына джол табалмадыла. Алай бла, къызымы аладан урлаб къачырыр дыгаласладан тюнгюле, бугюнге джетдим.

Эллейни ёмюрге тас этдим-деген акъылгъа бой салыб къоялмай, быйыл да, акъыл-балыкъ болгъан джигитле эрлик эришмелеге чыкъгъан кюн, аладан къызны къутхарыр бири чыгъармы эди-деб,  ол дыгалас бла былайгъа чыкъдым.

Бюгюнгю эрлик эришиулеге къатышханла да, мени къызымча, 17 джылгъа киргендиле, джигитликге ёшюн ургъандыла, энди  аланы ичинден бир джигит чыгъыб, Турханны къаласына джол табыб, къызны къутхарыргъа алланырса, ол джигитни, туугъан баламдан башха кёрмезге, халкъым, сени аллынгда сёз береме.

Бу джол къыйын болгъаны ючюн, "сен бар" дерча тюлдю. Бу джолда адамны армау этер кёб тюрлю тыйгъыч барды, ол себеден, кеси разылыгъы бла, бу ишни баджаргъанга, ханлыгъым да, къызым да ёмюр аманатды.

Къартлыкъ келсе джан джаныучу, ол джаныуну да джандан-къандан,  эт-дженг сериулетеди. Къызымы кюсейме, миллетим!  Айыб этмегиз уллайгъан патчахыгъызгъа.

/Халкъ бир талайны гор болуб турады, сора алгъа Хейрит чыгъады/

НЕЙРИТ:

Патчахым!  Мен сабийлигимден бери бу артыкълыкъны эштгенлей турама. Ханбийчени излей джолгъа чыгъаргъа джюрегим тартса да, джылым джетмей, уллула эркинлик бермей, бугюнге келдим. Бусагъатда уа, эрлик эришиулеге киргенден сора, кесим оноу этерча болгъанма.  Бийче къызны излей джолгъа чыгъыу-муратым эди, бусагъатда муратыма джол ачылгъанын, сени сыйлы сёзюнгден англадым. Мен хазырма джолгъа чыгъаргъа.  Дунияда джаным сау болса, ол хыйлачы Байчыны уясына, телисыман Тургъанны къаласына джол табарма. Сыйлы Патчахым! Ханбийчени ызындан мени ий!

ДЕБЕТ:

/ёрге къоба, кёлю тола/

Кимсе сен, джигит улан? Тукумунг-джугъунг къайданды?

ХЕЙРИТ:

Айтылгъан атамы сыйына тыйыншлы болалмасам да, айтайым... темирчи Хутну джашыма, талай джылны мындан алгъа, таулада тас болуб къалгъан Хутну.

ДЕБЕТ:

Темирчи Хутму? Ол айтылгъан устанымы? Э-э-э, уллу къазанда бишген эт чий къалмаз! Аламат адам эди атанг... /ахсыныб/ Къадары ачы болду... /алгъа атлай/ Былай бир кел, джашым! Къолунгу бир тутайым! /къол тутушадыла/ Хэй, сени атанг киши тенглик эталмагъан темир уста эди... Халкъда аты "чемер Хут" эди, мен аны ахлумча сюе эдим... Бюгюн, бюгече да ол этген киритле, эшик, къабакъ безгиле, къабыргъа джасамала, къама, бичакъ бу къалада туруудан-турадыла, алай бла эсиме тюшмей бир кюн да кетмейди. Игини ёлюмю амандан-дегенлей, не болду эсе да болду, ханлыкъ да эбиндир устасындан къуру къалды. Сау эсе-джолунда, ёлген эсе-керти дуниясында уллу Тейри джагъы болсун!

/Халкъ да, патчахны артындан Тейриге дуа этеди.  Хан Хейритни эркелете, имбашындан къагъа/ Сора сен ол гёджебни джашыса? Хэй, халкъым, деу тамырдан хылеу бутакъ чыкъмаз! Атасыны джашы!..

/Кёзлерине узалады, къарыусузлашады, къараулла патчахны олтуртадыла/

ХЕЙРИТ: Сау бол, сыйлы патчах! Сени кёзджаш ургъан кёзлеринги джарытрмай, ариу Эллейни табмай, мен артха къайтмам, Тейри болушлугъу бла! Ханбийчени алыб келиу-муратымды, антымды!

ДЕБЕТ:  Хейрит! Джигит ул! Къаллай къыйын джолгъа терегенинги ангылаймыса? Байчы алай бош хатачыкъла этиучю аманлыкъчы тюлдю. Ол, аманлыкъ этмей джашаялмагъаны себебли, къатышдырмагъан заты джокъду дунияда. Былайда былай этер-деб бир юренгичлик кёзгюзтмейди. Хар джерде, хар заман, хар тюрлю халда тюрлю-тюрлю хыйлала къурай, адамны бир кёзбаудан, бир башха алдаугъа сюрюклей, къарыуун алыб къоюучанды. Хар тюрлю сыфатха киребилген аман затды. Фитнада фахмусу чексиз-ёлчюусюздю. Бош айтмайдыла анга, алгъа Тейрини чыпчыгъы болуб, аманлыкълары ючюн Джерге быргъалгъанды-деб. Айтыугъа кёре, Джерде Тейрини сюйген адам улуна къаршчы дерт тутуб, алагъа аманлыкъ этиб, джарым джануар болгъан эмегенле бла кёз-къаш  болуб, тейриге ачыу этер муратда хыйла юсюне хыйла эте, алай бла джюрегин сёндюре джашайды. Ол себебден, аны халисин юренген,  аны этерин алгъадан есеблей билген адам алкъын табылмагъанды. Джер къарнындагъы къара джинлеге джол салыб, аладан изин алыб, къара кючню бийлеб, эмеген патчахны сантлыгъын хайырландыра, эмегенлеге, таша бла, акъыл бериучю, баш оноучу болуб турады.

Алай бла, джаны сау болуб, эмеген ханлыкъгъа джол табхан адамны аягъын тайдырмай къоярыкъ тюлдю. Аны лагъымларыны, хыйлаларыны, къабхан салыуларыны учу-къыйыры джокъду.

Алгъаракъда, джаш заманымда, эмеген къалагъа джол ызлай кесим да талай джылны чыкъгъаным ючюн, аны итлигин кесим да сынагъанма.

Алайды да, бу джолда анга тюбемей къаллыкъ тюлсе, ол а, не деуню да абзыратыр бир пасыкъды.

Быланы барын да иги сагъыш эт, таукёл болалмасанг да кёлкъалды болмаз. Алланганынг да уллу адамлыкъды.  Былайгъа чыгъыб,  къызымы эскериб, кёлюмю былай къуандыргъанынг ючюн менден, халкъдан да уллу бюсюреу санга!

ХЕЙРИТ: Эр сагъышын этер, андан сора сёзге джетер! Сёз айтылгъандан сора уа, ишни ахырындан башха бир зат да сагъыш этмез! Бу ишге таукеллигим сабийлигимден келе-келген талпыуду, патхахым! Сёзюм сёздю! Антым антды! Джолгъа чыгъаргъа хазырма, патчахым!

/халкъда огъурагъан ауазла, гор эштиледи)

ДЕБЕТ: (къуанчдан тюрленгени таныла)  Къызымдан бир хапар алалмай ёлюб кетеме- деб къоркъуб тура эдим да, ашхы улан, сен манга джангы ышанууну къуанчын бериб,  джюрегими джангыдан учундурдунг! Быллай батырланы, быллай ётгюрлени ёсдюрген халкъ, къыз сабийни джауланы къолунда къоймазлыгъын англадым.

Джигит, айт, джолгъа не керекди санга? Тартынма! Ауз марданг-борчубузду! Сенден тыяр затыбыз джокъду. Бюгюнден ары нем бар эсе да-сеникиди!

ХЕЙРИТ: Сау бол, сыйлы патчахым! манга бир зат да керек тюлдю.

ДЕБЕТ: Сени ол сёзюнг кенг джюрегинги, адамлыгъынгы танытады, алай джолда джукъ керекли болуб къалырса. Саут-саба, джол азыкъ, алтын-кюмюш, ат. Айт кереклинги!

ХЕЙРИТ:  Атамы къылычы биргемеди. Ол болур манга дагъан. Таулада ауур джюк бла ат-джол тутдурмаз. Былай дженгил кетсем иги болур деб тюшюнеме. Сау бол, патчахым!

ДЕБЕТ: Адамлыкъ бла джигитлик бир болса, кюмюшге салынган къарасаутха къарагъанча болады адам. Сени бу дуниягъа келтирген Тейриге, ата-анагъа салам болсун!

/бираз тургъандан сора/

Халкъым! Уланны джолгъа чыгъара биргелей Тейри дуасын окъуйукъ.

/Халкъ джашны джолгъа алгъышлайды, патчах бла бирге джол дуа окъуйду/

ДЕБЕТ/ХАЛК: Тейри, джакъла,

                           Джан-джанын джокъла,

                           Джаугъа-тий!

                           Шохну ий!

                           Бу деу уланга джол ачхын!

                           Байчыны къудретин чачхын!

                           Барыр джерине элтгин!

                           Сау-саламат бизге келтиргин!

ДЕБЕТ: Халкъым! Къызымдан хапар алыб келсе-бу хан тохана да, мюлкюмю джарымы да аныкъыды! Эллейни табыб, сау-эсен къолума алыб келсе уа, кюеуюм да болур, бютеу мюлкюме ие да болур! Сёзюмю ал, миллетим, ангда мухурла! Сёзюмю бузсам Тейри мени сёлешмез этсин!

/Халкъда къуанчлы къозгъалыу эсленеди/

ХЕЙРИТ: Сау бол, патчахым! Битмеген ишге саугъа бичмейик. Заман акъыллы кишиди,  кесин танытыр! Энди, эркинлик берсенг, анам бла саукъаллашыб, халкъымдан да разылыкъ алыб, джолгъа таланыргъады муратым.

ДЕБЕТ: /кёлю тола/ Да, джигит! Кюн-кюнюнге, ойум-ангынга, кюч-санынга! Ашхы джолгъа!

/Халкъ Хейритни джолгъа алгъышлайды. Джабыу джабылады/

ЭКИНЧИ КЁРЮНЮУ

/Джер тюбюнде къурулгъан эмеген къала. Джансыз терекле бла джасалгъан кёзбау терек бачха. Эллей, джангыз, таш ойун ойнай турады. Анга кёрюнмегенлей Байчы чыгъады, талай заманны, джашыртын, джуашланыб, хошланыб анга къараб турады, сора джуукълашады/

БАЙЧЫ: Бу Дуния джаратылгъанлы бери, бу джер тюбю къала, джюрек учундургъан ариулукъ кёрген эсе, ол бюгюндю, былайдады, бусагъатда!

ЭЛЛЕЙ: /ойунун бузмагъанлай/  А-а-а, сенмисе, къарт Байчы? Сёзлеринг кибик ариу ишлеринг да болса эди, сенден аламат чыпчыкъ аламда болмаз эди.

БАЙЧЫ: Къартмы дейсе? Ол ариу аузунг ол эриши сёзню къалай да айталды? Байчы къартайырмы? Ол не сёздю? Биз ёлмез юзюкбюз. Къанатлыланы ичинде бизден джашбет, джашсан, джашсюек джокъду. /джуукълаша, сукъланган хали бла/  Аны юсюне да, сенича суу ариуну  кюн сайын кёре тургъанга муал болуу-ёлген кибикди! Бери къарачы, ариу! Ха! /Бир талайны, аузу бла согъа, учарча тепсейди, алай бла чёрчеклигин танытады/ Къалайды, къарт дегенинг?

ЭЛЛЕЙ: /харх эте/ Алты джюзден атлагъан бир чыпчыкъгъа кёре аман къымылдамайса. Машаллах дейик!

БАЙЧЫ: /джуукълаша, чачын сылар ышан эте/ Ариулукъ да, акъыл да... Хар учундурур зат сенде! Ким насыблы сени табар! Ах!..

ЭЛЛЕЙ: Окъа сёзню уа уста тигиучю ойуу тикгенча тигесе. Марджа болгъа эди, эмеген къалада сёз джаны бла, сени озарыкъ табылса.

БАЙЧЫ:  /махдалгъаны татый, кёл джумушауу тёгюле, тюрлю-тюрлю джюрюу, къымылдау кёргюзте, къызгъа иги джуукълашады/ Сени кибик айтхылыкъ джанга тыйыншлы махдау салыргъа тил да, болум да къайда!..

ЭЛЛЕЙ: /джангыдан харх бола, ойунундан айрыла, Байчыны джумушакъ ыхдыра/ Не омакъ-томакъ бюгюлесе кесинг да! Алай не къадар кюрешсенг да мени къарамымы кесинге бураллыкъ тюлсе. Джаратмайма сени! Аманса! Эришисе! Къартса!

/ташларына джангыдан джарашады, аты-атыб тута ойнайды/

БАЙЧЫ: /Эллейни къолларын ташла бла бирге тутуб кысы/ Сен сыфатха къарама, ариу къыз. Болумгъа къара. Къарнынг ач болса, сыфатдан хайыр келмез. Болуму болгъанны сайларгъа керекди. Эркишини сыфатын не этериксе? Эркишини ариулугъу-болумуду. Болум джокъ эсе, эркиши да джокъду. Энди бу кёзден манга бир къара. Мени къолумдан келмеген бир заит джокъду. Хан бийче кибик джашарыкъса!

/сезгилери къобуб къызны къолун къаты къысады/

ЭЛЛЕЙ: Бошла къолуму! Буз кибик этдинг! Ол суукъ къолларынгы манга тийирме деб ненча кере айтханма санга? Ий дейме да!

БАЙЧЫ: /Эллейни кесине къысар умут эте/ Теличик! Къолларымы суукълугъун джюрегими оту джабарыкъды. /къызны къолун джюрегине сала/ Кёремисе?

ЭЛЛЕЙ: /кючюнден келгенича къаршчылыкъ кёргюзте/ Бошла къолуму, бетсиз! Бошламасанг къычырама! Мен бир ауаз чыгъаргъанлай сакълаулла джетерле, ол заман кёрюрсе кинюнгю!

БАЙЧЫ: /амалсыз болуб бошлай, кёлкъалды этгенча, кесин джазыкъсындырыр халда/ Сени нек сюйдюм быллай бир! Ах, джарлы Байчы! Сени кёзюнге джаш урдурур дунияда бир зат болмады, бусагъатда уа, бу къыз амалтын, кёзлерим толады... Ах, джарлы мен!

ЭЛЛЕЙ: /къолун уа/ Болду! Мындан ары сени бу чабыуулларынга тёзерик тюлме. Атама, къарнашыма да айтырыкъма, керегинги берсинле! Манга тийме деб ненча кере айтханма? Ангыла, манга тиеринги сюймейме! Джаратмайма сени! Англадынгмы?

БАЙЧЫ:/кемсиз мыдахланыб, ёбгелегенин  кёргюзте, сырт буруб, джерге олтурады. Бир талай заманны тынгылай, Эллейни ташла бла кюрешгенине къараб тургъандан сора/ Къойдум-къойдум! Не этерикме! Джанга джюрек бла кесим кюреширме... Алай...Алай, сени алай сюйгенни ол тукъум сындыргъан да айыбды... /кеси кесине, Эллей эштмезча/ Не да келеди къолумдан, джангыз бу къызгъа кесими сюйдюралмайма. Хыйнымы кючю мынга ётмейди. /ауур ахсыныб, джюрегине узала, Эллейге джашыртын кёз джетдире/ Ёлмез юзюкден болсам да, сени амалтын кесиме бир зат этиб къойгъаным болса, къабырыма нарат бутакъчыкъ салыргъа унутма. Кесинге ушагъан нарат бутакъчыкъ... /джыламсырайды. Эллей анга бир талайны къараб туруб, ойунун атады, аны къатына келеди, джанында, кюлюмсеерек, чёгелейди/.

ЭЛЛЕЙ: /аны кёбген суратына кюле/ Э-эй! Байчы! /Байчы кёбюб бир джанына бурулуб тынгылайды/ Къарт Байчы! Эй-хей! Байчычыкъ! Джипа-джипа, чыпчыкъчыкъ! Гу-гу-гу, у-у!..

/Эллей хыликге харх эте, халны джумушатыр муратда, Байчы ары бла бери бурулгъаны сайын ол джанына бара, джарашыр халын танытады/

БАЙЧЫ: /кёзлерин уа/ тарыкъгъа этерик эдинг да? Нек чабмайса Турханга! Хайда, бар тарыкъ!

ЭЛЛЕЙ: /кертиден джумушаб/ Джылама, Байчычыкъ! Кел, бу джол да кечейим сени! Тарыкъмайым. Кел, джангыдан джарашайыкъ да, таш ойнайыкъ!

БАЙЧЫ: /онгусунганын джашыра/ Огъай, джаныма тийгенсе...

ЭЛЛЕЙ: /къуанчлы ташларына джараша/ Къарнашым къайры эсе да тас болгъанды да, нёгерим болмай, ойнаялмай турама. Кел, шох болайыкъ да, ойнайыкъ!

БАЙЧЫ: /кёзлерине узала/ къалай...

ЭЛЛЕЙ: Не къалай? Таш ойнайыкъ, дейме!

/бир талайдан/

БАЙЧЫ: Ах... Не этериксе... Санга дерт туталмайма! Джюрегим къоймайды...

Энди джаныма тиймезмисе?

ЭЛЛЕЙ: /аны сыфатына харх болуб кюле/ Болсун! Тиймезме! Бетинг-къутунг былай кетерин билсем...СёзЁ Джанынга тиймем. Шохлукъ?

БАЙЧЫ: Керти айта эсенг, шохлукъ! Алай, сен мени джанымы къыйнагъанынг ючюн, мен айтхан ойунну ойнарыкъбыз.

ЭЛЛЕЙ: Неди ойунунг?

БАЙЧЫ: Апсаты ойун.

ЭЛЛЕЙ: Ол къаллайды? Мен аны бюилмейме! /анга сюзер къарай/ Хыйла зат этеме деме!..

БАЙЧЫ: Да ышанмай эсенг мени къозгъаудан къозгъаб нек тураса? Ойнайыкъ деген-сенсе, ойнау эсе- ойнайыкъ, тюл эсе-айрылайыкъ! /кёбеди/

ЭЛЛЕЙ: Кёбме, Байчы!.. Болсун. Сени ойунунгу ойнайыкъ. Алай мен аны билмейме...

БАЙЧЫ: Юретейим... Сен марал боласа, мен-уучу. Сен къачаса, мен къуама. Джетсем, джаякларынгы уппа этеме, джеталмасам а, сени учуруб къала тёгерегинде айландырыб келтиреме. Келишдикми?

ЭЛЛЕЙ: А-а-а-, биягъы сен!... Манга тиерге излейсе дейме, хыйлячы?

БАЙЧЫ: /ёбгелей/ Алай аман акъылынг бар эсе, мен ойнамайма.

/Эллей джазыкъсыныб анга джуукълашады, кюле/

ЭЛЛЕЙ: Байчы! Асыры кёбгенден джякъларынг тырс деб атылырча болгъандыла. Тур, мен аланы бир чатлатайым. /Байчыны джаягъын бармагъы бла басады, харх болуб анга къарайды/ Эй-хей! Байчы! /байчы кёлкъалдысын ойнайды, бир джанына атлайды. Эллей ызындан/ Болсун, сени ойунунгу ойнайыкъ. Неге къоркъама, сен мени ёмюрде да джеталлыкъ тюлсе да!.. Хайда! Кел! /къачыб тебрейди/

БАЙЧЫ: /мыйыкъ бура/ Алаймыды? Кёрейик!

/ызындан атылады, Байчы-джююлдей, Эллей харх эте бир талай ойнадыла/

ЭЛЛЕЙ: Джетерсе джетмей а, къарт Байчы! бусагъат ичингу уруб тохдарыкъса! Ха-ха-ха!

БАЙЧЫ: Тохда... Мен сени...

/бютеу кючю бла джетерге кюрешеди, бир кесекден джан солуу этиб, тохдаб, гёбелекгеча чабыб тёгерек айланган Эллейге сукъланыу къарам бла къарайды/

ЭЛЛЕЙ: /чабыуун бузмай, аны селекелей/ Къалайды? Джеталдынгмы? Хорладынгмы? Чаб къара джинлеринге, санга зин берсинле да, дженгилирек чабарча этсинле. Махданчакъ! Ха-ха-ха!..

БАЙЧЫ: /акъыллыча/ Къояйыкъ. Джаныма тийгенсе да чабар-джортар учунуум къалмагъанды.

ЭЛЛЕЙ: Хорландынгмы?

БАЙЧЫ:Хорландым, хорландым! Хайда мин сыртыма. Тазиринги тёлейим!

ЭЛЛЕЙ: Суукъ сыртынга да минмейме! Учхан да этмейме! Джангыз, бир тазирим барды...

БАЙЧЫ:/аллана/ Айт джан джюджегим!

ЭЛЛЕЙ: Сёз бер, ёмюрде "сени бирчик къучакълайым" демезге! "Бетинге тийейим демезге! Менден кенг туруб сёлеширге! "Сюеме" демезге!

БАЙЧЫ: Оу,къанатым! Оу,бурнум!  Ёлтюрюб къойдунг да! Бичакъсыз сойуб къойдунг да! Мен джарлы! Мен хариб!..

ЭЛЛЕЙ: Хорланганса. Тазирими толтурургъа керексе.

БАЙЧЫ: Бу артыкълыкъды!

ЭЛЛЕЙ: Сёз бер, хыйлачы!

БАЙЧЫ: /сермеб аны кесине къыса/ Береме сёз!

ЭЛЛЕЙ/къычырыкъ эте/ Эгет!

БАЙЧЫ: /бошлай/ Къычырма, джан джигим! Ахыр кере къучакълагъанлыгъымды. Мындан сора...

/мыдахланыб, къобуб, бир джанына бурулады/

ЭЛЛЕЙ: /бир кесекден джумушаб/ Болсун, энтда, ахыр кере кечейим. Кел джарашайыкъ да таш ойнайыкъ. Хайда! Кёбме! Санга аллай хал джарашмайды. Андан эсе, къалада не хапар джюрюйдю, аны юсюнден айтчы. /шыбырдай, ойнай/ Тюнене тархха джуукъ тукъумладан мени тилей келгенлени юсюнден не айтырыкъса? Сайладыгъызмы? Кимди? Къаллайды?

БАЙЧЫ:/алдаукъ мыдахланмасын унута/ Не дединг? Тилей келгенле ми дединг?

ЭЛЛЕЙ: Сора сёз кесиуде сен болмагъанмыса?

БАЙЧЫ:/арсарлыгъы таныла/  Огъай... Алай...Къалай...

ЭЛЛЕЙ: О-о-о, бетинг кетиб къалды да... /кюле/ Ай харибчик а! Сора, хаман да, былай сени бла ойнай турлукъма дебми тура эдинг? Манга 17 джыл болгъанды. Мен эрге барлыкъма. Гитче эмегенчиклерим да боллукъду. Эштдингми?

БАЙЧЫ:/джалгъан оюн халын ата/ Теличик. Сен не англайса? /кеси кесине/ Тели Турхан манга билдирмегенлей къызны юйлендирир  акъыл алыб мы айланады, огъесе?

Хай пасыкъ!.. Ол къутсуз эмегенлени бирине бериб, кесини сыфатсыз тукъумун-джугъун игилешдирир дыгаласхамы киргенди эке? /ачыулу/ Адамла тюз айтхандыла "аманга игилик этсенг юйюнге сау бармазса"-деб. Мени телиге санаб тура болурла дейме бу хыбыл джийиргеншлиле! Да, кёрейик! манга джукъ билдирмегенлей кеси башына оноу этерге кюрешгенине къарачы! мыйысыз! Ашыкъмагъыз, алай эсе!.. Мен сизге Байчыны танытайым!

ЭЛЛЕЙ: /анга джити къарай/ Эй, неле-неле шыбырдайса?

БАЙЧЫ: /кесин эскериб/ Не дединг?

ЭЛЛЕЙ: /аны мыдахланганына къуана, джарасына баса/  Мыдахландынг дейме! Тёз, не этериксе. Патчах айтханга къулла, ахлула да бой салыргъа керекдиле. Атам алай этген эсе, боллукъ да алайды.

БАЙЧЫ:/ачыуу бурнуна тиреле/ Огъай, джюджегим, акъыллы айтханга сай акъыллы патчахла бой салыучандыла хаман да. Энди да алай боллукъду.

ЭЛЛЕЙ: Энтда неле эсе да шыбырдадынг, эшталмадым. /ташларын джыя/ Эрикдим сенден. Кетеме. Сау къал, къарт чыпчыкъ! /Байчыгъа уллу кёллю къарай кете башлайды/

БАЙЧЫ: /и чин тартхандан сора/ Бар, ариу! Ариу санларынгы къымылдагъанына къарай бир аз джюрек отуму сёндюрейим.

ЭЛЛЕЙ:/кюле/ Ай харибчик! /омакъ бюгюле, ойнай/ Былай да къара! Былай да къара! Кёрюнгюм сени болсун! Сау къал!

БАЙЧЫ: /джаны тишлеб артындан чабыб сермей/ Чух-ай-ай! Чух-ай-ай!/Эллей къыйдырыу джюрюшюн буза, хахай этиб, тас болады. Байчы ызындан къарай/ Онджети джылы толады. Акъыл-балыкъ болгъанды. Алай эсе уа, муратым толур заман да джетгенди!

ЮЧЮНЧЮ КЁРЮНЮУ

/Турхан бла Байчы/

БАЙЧЫ: Онбеш джылны мындан алгъа, сен тилегенни мен этдим. Науруз патчахны джерин хапа-сапа этиб, ахлуларын, кесин да ёлтюрюб, мюлкюн, джашын да сени къолунга келтириб бердим. Мени хыйляларым болмаса, сени хыбыл аскеринги, ол кюбеленген нарт аскерле, бичакъ джауну кесгенча кесерик эдиле. Алай, мени кючюм бла, мюлк да, хан улан да сени болдула.

ТУРХАН: /онгсунмагъаны таныла/ Билеме... Билеме... Муну нек айтаса энди...

БАЙЧЫ:/аны сёлешгенине акъыл бёлмей/ Андан сора, ол уллу кёллю Дебетни джангыз къызын джесир этиб, къолунга келтириб бердим. Аны кесинге къыз этдинг, Наурузну джашын да эемеген ул. Мынча джылны ичинде, арабызда не кёлкъалды болса да, мен сени тахсангы кишиге ачмадым, керти тенгча къуллукъ этдим. Хахай, Дебет къаласыны ачхычы-дединг да, эм уста темирчини, къала киритлени этген устаны, Хутну, тутуб, алыб келиб, тузагъынга салдым. Энди сени да сёзюнгю толтурур заман келегенди. Къызынгы, байлыгъынгы да джартысын манга бериб, мени эмегенлени аллында, кюеу да, тарх орундаш да этерге керексе. /ачыулу, къагъыб сёлеше/  Къызгъа акъыл-балыкъ болгъанды. Кюеу сайлагъан зат деб бир хапарчыкъла да джюрюйдюле къалада...

ТУРХАН: /сескеклене/ Ким айтады?

БАЙЧЫ: /селекели/ Тарх бёлмени къабыргъалары шыбырдадыла...

ТУРХАН:/къутулалмазлыгъын ангылай/ Да... Неме... Къарнашым тилерге къалгъан эди да... Баш алыр дыгаласда этилген бир адет кибик эди... Кишиге да билдирмеген эдик... Кеси арабызда... Акъылынгы бёлме, Байчы, шохум...

БАЙЧЫ: /къыза/ Патчах! Мен аллай бошуна сёлеше, бошуна иш эте айланган юзюкледен тюлме! Менде бир тутум барды: айтдынгмы? Эт! Мен алай юренгенме! Сёзюне керти болалмагъанны уа...

/къолларын анга бурады, кёрюнмеген бир кючю бла аны титиретеди, сора бошлайды/

ТУРХАН: /къоркъгъандан тили тутула, кючден солуун ала/ Те...Те...нгим!  Бол...бол...болмагъан затла бла... кесингы къыйнама.  /джылай/ Бек сюеме сени, тенгим...

БАЙЧЫ: Серге кетме, Турхан! Мени сюйгенинги огъурайма, алай, эмегенледеча, эркишини сюйген адетим джокъду. Назик сёзлеринги сюйген Бодуркъанга эштдирирсе. Мени бла уа, кесаматыбызны юсюнден сёлеш. Онджети джыл алгъа берген сёзюнгю тутаргъа къалайса?

ТУРХАН:/таргъа тыйылгъаны таныла/ Бусагъатда... Къарнашым... Кеси да... Алкъын сабийди... Не ашыгъыу барды...

БАЙЧЫ: /ачыуланыб, къолларын анга бура/ Патчах!

ТУРХАН:/хахайлаб къоллары бла башын джаба/ Этме! Этме, Байчы! Тур! Сагъыш этерге керекди...

БАЙЧЫ: Боллукъду сагъыш этгенинг. Бусагъатда, былайда джууаб бер!

ТУРХАН: Мени къарнашым... Хм... Сен аны бла сёлеш... Аны "хо" этдиралсанг... Ол Эллейни кесине тилейди...

ВАЙЧЫ: Ненча кере айтхан эдим мен санга, акъыллы патчах, джуукъла бла юйленирге джарамайды-деб? Адамлагъа тенг болургъа кюрешесиз да, адамлача этигиз! Алада кеси егечин, къарнашдан туугъанын, джуугъун алгъан айыбды. Сизни былай зылдыуай болуб къалгъаныгъыз джуукъларыгъыз бла юйлениуденди. Къан, узакъ къан бла къатышыб турмаса, туугъан-туудукъ зылдыуай болуб къалады.

ТУРХАН: /ёбгелей/ Адетлерибизге къатышаса... Сындыргъан  этесе...

БАЙЧЫ: Ай адетлеригизге аб-чих болсун! Патчах, бери къара, сант къарнашынга игши ангылат, ол къызны менден сыйыралмаз! Ол санга не игилик этгенди, Турхан? Сени тархдан быргъар умутда, эмегенлери бла ненча кере чабыуул этген эди, унутдунг му?   Ким къутхаргъан эди сени? Мен санга Науруз патчахны хазнасын келтирмесем эди, халкъынг анга джакъ болуб, къазанга уруб, бишириб, къабыб да къоярыкъ эди сени! Ол къадар байлыкъны, джашын да алыб келгенимде уа, "акъыллы патчах Турхан" дедиле да тохдадыла! Аллай ишлериммиди сени бурнунгу къанатхан, керек заманынгда къолунгдан тутханым? Халкъынг санга "акъыллы хан" деб турадыла, ол акъылны кёзлею ким болгъанын а экибиз да билебиз дейме. Олтургъан бутагъынгы кесме, Турхан! мен болмасам, бу къалада эки кече къалалмазса. Джолунг арбаздагъы уча къазанга дери боласакъды, андан сора да сюйген халкъынгы къарнында. Мыйынгы уяндыр, бар эсе...

ТУРХАН: Байчы...

БАЙЧЫ: Керти сёз ачыракъ тийиученди... Айтылгъан кертиди, патчах!

ТУРХАН:/амалсыз болуб/ Мен а... Билеме барысын да... Алай... Билмез болурму эдим... Сени игилигинги билеме.... Алай... Тилле... Кимни тыяллыкъса?... Байчы сени алдаб, аякъ тюбюне салыб, эмегенлени эмиб турады-дейдиле. Къолунгдан келгенни этмейсе-дейдиле...

БАЙЧЫ: неле-неле?

ТУРХАН: Сен Дебетни бойсундуруб, аны хазнасын бизге берирге излесенг, аны бир кюнде этер эдинг-дейдиле. Алай а этерге сюймейсе-дейдиле.

БАЙЧЫ:/къыза/ Сени матухлугъун мени ачыууму керти да къобара башлагъанды. "Дейдиле, дейдиле!.." Сен кеси башынг бла бир зат сагъыш эте билемисе? Санга къаллай затла этгеними эскералмаймыса? Майна Эллей...

ТУРХАН: Мен санга аны къызын урла демеген эдим, аны джуртуна орналырча,  халкъын бизге къул этерча, кесин джесир ал не да ёлтюр деген эдим. Ол бусагъатха дери, бизге мыйыкъ тюбюнден кюле, баш эркинликли джашайды. Ол бизге джер юсюне чыгъар мадар бермейди. Хао джерде садакълы аскерлери, джер юсюне чыкъгъан эмегенни олсагъат атыу!... Кёресе джер тюбюне джыйылыб ол Дебетни аманлыгъындан турабыз. Халкъым джер юсюне чыгъаргъа, анда, Деьетни топрагъында джашаргъа сюеди. Сен а, эталлыкъ болгъанлай, аны этерге сюймейсе-дейдиле.

БАЙЧЫ: Хы, англашылды. Хазна бираз азалгъан болур да, мухар эмегенлеге энтда аш керекди! Дебетни къызын келтиргеним а санга аманлыкъ этиу тюл, санга игилик этиудю. дебет джангыз баласыны ызындан келир деб тюшюнген эдим. Ким биле эди, баласындан артыкъ халкъыны баш бошлугъун сюйгенин!..

ТУРГЪАН: Сюйсенг сен не затны да эталлыкъса-дейдиле...

БАЙЧЫ: "Эталлыкъса дейдиле"!.. Джатагъан мухарла! Хазырны джутуучула! Мен табханны къабыб, сыртларындан джатыб тургъанлай, дагъыда алаймы айтадыла?  Ит тойса иесине чабар-дегенлей, мени къыйынымы ашаб, дагъыда мангамы хыршыланадыла?  Къуру темирчи Хутну урлаб, ол аягъы бла келирге унамай тирелгенинде, аны кётюрюб учхан заманымда, къаллай бир кючюм, саулугъум кетгенин билемидиле сегни болумсуз хыбылларынг?

ТУРЪАН: Андан эсе къыйналмай огъуна къалгъа эдинг. Хут-темирчи бир сёз айтмагъандлай къаллай бир джыл сюеледи! Дебет патчахны къабакъ, къала киритлерини сырын бек къаты сакълайды. Хар тюрлю инджитиуню къулакъгъа алмай, тёзюб, бир сёз айтмайды, аман зат! Ол киритлерини ачар онг табылмаса уа, дебетни боусундуруу, къаланы алыу болаллыкъ тюлдю. Хут а тынгылауну басыб турады. Аны келтиргенингден бир хайыр болмады.

БАЙЧЫ: Мен санга устаны алыб келдим. Гыбынг анга бир талай сёз айтдыралмай эсе, менде не терслик барды?

ТУРХАН: Ол гыбынгы къыйнагъанына алкъын киши тёзалмагъанды. Бу уа... Ненча джылдан бери сюеледи ол багъанагъа байланыб! Дагъыда, къаны агъа турса да, къоркъутур къарам бла къарагъанлай турады. Кёзюнде огъу болса урурча... Темир сынджырла юзюледиле дерсе аны къатыб тургъан санларын кёрсенг!.. Аны къарамында бизни селеке этген бир зат барды, бир уллу кёллюлюк... Адамла неден быллай бир уллу кёллюдюле?.. Аны билгени бизге керек болмаса эди, кесим огъуна сойуб, къазанга атар эдим аны! Алай...

БАЙЧЫ: Гыбынг къарт болгъанды. Асыры кёл салыб кюреше болмаз. Мындан ары да джукъ айтыргъа унамаса, аны алай салыб, къараб тургъандан не барды, ёлтюрсюн! Мен а энтда наыбны бир сынайым. Къанатлы сыфатма кирейим да ары бир учайым, бир зат билялыр эсем а!..

ТУРХАН: /къуанч аллы бола/ Тюз айтаса, Байчы шохум! Къолгъа алсанг ол къабакъны кесинг ачыб да къоярыкъса!

БАЙЧЫ: /джийиргениб къарай/ санга хар не да алай кеси аллына, бош этилиб къалгъанча кёрюнюб тура болур дейме! Алай эркин учуб учуб,  ауур ишлени этиб айланыр ючюн кюч керекди, патчах! Ол кючню да мен ай, кюн тутулгъан заманлада джыяма! Ай, кюн да хар кюн тутулмайды, акъыллы патчахым. Бусагъатда кесимде, джинлеримде да болгъан къара тотурну барын таусуб турама бу сизни ишлеригиз бла. Ма бу джол учарыма да кючюм джетерми, джетмезми, билмейме...

ТУРХАН: /джарыб/ Шо не этерик эсенг да!... Шо!...Не къарыуунгу да сал!  Хант, мюлк, гёзенле сай болгъандыла. Халкъ экибизни да къазанга джолларыкъды ач болгъанлай. Андан эсе, шохум, амал эт.  Дебетни бойсундуруб энтда хазнабызны кёбейтсенг, джинлеринг да, сен да, къалада къалай сюйсегиз алай джашарсыз. Кюеуюм да болурса...

БАЙЧЫ: Огъай, патчах! Сен къарынны омурау бла къатышдырма! Ал кесаматыбыз бла сёз бегигенди. Эллей ючюн борчуму мен санга тёлеб бошагъанма. /къоркъута/ Байчы джуаш шох бола билгенича, дертли джау бола билгенин да унутма. мен сюйсем, былайдан чыкъгъынчы сени къазанга тюшюрча эте билликме. Ачыуландырма мени!..

ТУРХАН: /къоркъгъандан титрей/ Къой, Байчы... Биз анча джылдан бкери джуукъ болдукъ, шох болдукъ... Бир-бирибизни ангыламау бизге джарашмаз. Арабызда гурушха болмасын. Барысын да айтханымча этсенг-Эллей сеникиди!

БАЙЧЫ: Эталсам эталмасам да, эски кесамат кесаматды! Алай тюл эсе уа.../темичилеь къолларын алгъа узата/ Кесинг билесе не боллугъун... Сени бир чычхан этер кючюм алкъын барды...

ТУРХАН:/от тюшгенча/ Ай! Ой! Уй! Болсун! Болсун! Сен айтхан! Кесматыбыз!.. Сёз!.. /табджан тюбюне бугъады/

БАЙЧЫ:/къолларын эндире/ Къоркъма патчах! Чыкъ! Бы ахыр сёзлешиудю. Мундан да таяр мурат этсенг бир къазма чычхан болуб, бир джыланны тамагъында бууллукъса.

ТУРХАН: /титрей, чыгъа/ Сёз!.. Мундан тайыу джоркъ!.. Сёз, шохум!..

БАЙЧЫ: /хыликгели кюлюмсей/ Шохум!..

/ачыулу чыгъады. Турхан титрей джерге джыгъылыб, окюрюб джылайды/

ТЁРТЮНЧЮ КЁРЮНЮУ

/Джер юй. Зийдан. Хут сынджыр бла темир багъанагъа байланыб, Гыбы да анга азаб сала турады/

ХУТ: /онгсуз болса да тик туруб/ Ич къандан тоймагъан Гыбы! Къуру мени къанымы ич, башха адамланы мен санга азыкъ этмем. не кюрешсенг да эмегенлени излегенин манга айтдыраллыкъ тюлсе!

/Гыбы къандан тогъайыб кетиб тебрейди/

Кетибми бараса? Тюз этесе! Бираз солуу ал ансы атылыб къаласа тойгъандан!

/Гыбы кетеди. Эшик аз ачылыб къалады. Бир кесекден Эллейни джырлагъан таушу эштиледи. Хут сескекленеди, сора джарый/

Адам ауаз! Мунда адма ауаз къайдан чыкъгъанды?.. Асыры ачыгъандан ангымы таусхан болурмамы? /бир кесек тынгылаб туруб/ Огъай, адам ауазды! /хахай эте/ Эй! Хей! Этген марджа!..  Эй, кимсе сен, джырлагъан?!.. бери кел! Бери кел!

ЭЛЛЕЙНИ АУАЗЫ: Мени ким чакъырады? Э-хей!

ХУТ: Бери кел! Кимсе сен? Адам къызмыса? Бери кел!

ЭЛЛЕЙ: /эшикден башын къарата/ Эй-эй! Ким чакъырды мени?

ХУТ: Къоркъма. Ичгери атла! /къуанч болуб/ Тейри, адам къызы!

ЭЛЛЕЙ: /къарангыда эслеялмай/ Ким барды былайда?

ХУТ: Менме! Къоркъма! Гыбы къандан тоюб бусагъатда кетгенди, бирах къалкъымай ызына келлик тюлдю. Сакълаулла уа Гыбы мунда болгъан сагъатда мени сакъламайдыла. Кир! Къоркъма!

ЭЛЛЕЙ:/алгъа атлай/ Ким барды мунда? А? /къоркъуб ыхдырыла/ А!.. Кимсе сен?

ХУТ: Мен адамма... Сен...

/экиси да бир-бирине сейирсиниб къарайдыла/

Сен бери къайдан чыкгъанса? Кимсе? Къалайданса? Биргенгде ким барды?

ЭЛЛЕЙ: Мен Турхан патчахны къызыма.

ТУРХАН: Патчахнымы дединг?

ЭЛЛЕЙ: Хо. Турханны къызы.

ХУТ:/ачыулу сынджырланы тарта/ Алай боллургъа мадар джокъду!..

ЭЛЛЕЙ:/сейирсине/ Сора нек?

ХУТ: Къалайды атынг?

ЭЛЛЕЙ: Эллей.

ХУТ: /ачый/ Эллей, къызым, сен адам баласыса!

ЭЛЛЕЙ: Ол дегенинг неди?

ХУТ: Сен адамны не болгъанын билмеймисе?

ЭЛЛЕЙ: Огъай.

ХУТ: Сен адамса, Эллей!

ЭЛЛЕЙ: Ангылаялмайма...

ХУТ: Сен ёмюрде адамгъа джолукъмадынгмы?

ЭЛЛЕЙ: Огъай.

ХУТ: Ким болгъанынгы да билмеймисе?

ЭЛЛЕЙ: Патчахны къызыма. Эм къудретли, къуатлы, деменгили миллет-эмегенленденме!

ХУТ: /сынсый/ Ай... Сен эмеген тюлсе, къызым!

ЭЛЛЕЙ: Сен манга къызым деб нек айтаса? Мени атам барды! Сен кесинг кимсе? Адам дегенинг сенмисе?

ХУТ: Сен да адамса.

/Эллей не лерге билмей Хутха тинтиу къарам бла къарай/

ЭЛЛЕЙ: Мени санга ушаш джерлерим барды...Джангыз, сен асыры арыкъса... Сейир-тамаша...

ХУТ: Мен эркишиме, аны ючюн там ушаталмайса. Сен бери къайдан, къалай келгенсе?

ЭЛЛЕЙ: Мен мында, къалада джашайма...

ХУТ: Хаманда мындамы джашадынг?

ЭЛЛЕЙ: Хо. Хаман да...

ХУТ: Алай эсе сен урланган этгенсе. Сора...

ЭЛЛЕЙ: Къалай дединг?

ХУТ: Урланган сабийсе, дейме. санга ушагъан мунда башха джан бармыды?

ЭЛЛЕЙ: Барды. Мени кхарнашым, Эгет. Биз экибиз да бир-бирибизге бираз ушайьыз. Ол санга ушайды...

ХУТ: Къалгъанла уа?

ЭЛЛЕЙ: Къалгъанларыбыз бек уллу, этли, санлыдыла...

ХУТ:/ачыулу/ Мурдар турхан!

ЭЛЛЕЙ: Атагъа къызыны къатында къаллай сёзле айтаса?

ХУТ:/дыгалас эте/ Ол санга ата тюлдю...

ЭЛЛЕЙ: Атамы, тюлмю, кесим сенден иги билеме!

ХУТ: Ачыуланма. мен тюзюн айтама, ариу къыз. Сени къайдан урлаб келтиргенлерин, кимни къызы болгъанынгы билмейме алай, сен эмеген болмагъанынга, адам болгъанынга толу ийнан. башымы кесдириге хазырма ол ётюрюк эсе. Сен къайдан эсе да, адамладан урланыб келтирилгенсе бери...

ЭЛЛЕЙ: /шашырыб/ Мен?.. Урланыб?.. Бери?..

ХУТ: Чыртда эштмегенмисе сен, анда, джерни башында, кюн, ай, джулдуз джарыкъ берген, чегет тала чакъгъан джерледе адамла джашайдыла-деб? Бу хыбыл джаныуарла, ёмюрледен бери, адамланы эркишилерин къырыб, тиширыуларын джесир ала джаныуар тукъумларын, уакъ-уакъ адамгъа ушата барадыла. Адам тилни да алгъандыла. Кёб адамны хазнасын алыб, сабийлерин урлаб, кеслериникиле бла юйлендириб, джангы, адамгъа ушаш тёлю джаратыб тургъандыла. Адам улу быладан уллу зарауатлыкъ чекгенди. Была адамларын ёмюр  джаулары болгъан, джарым джаныуарладыла. Сен да урланган балаладанса...

ЭЛЛЕЙ: /акъыл тиге/ Къаллай тюрлю затла айтаса?... Кимсе сен? Бери къайдан тюшгенсе?  Бу эриши джерде нек тураса? Сени ким байлагъанды? не ючюн?..

ХУТ: Былайгъа мени Байчы бла Турхан байлаб турадыла. Дебет патчахны къаласыны киритлерин къалай ачыллыгъыны юрет деб. Мен а, кесим джюз-минг кере ёлсем да, ол затны къанлыгха билдирмем.  Мен джангызма, мен ёлгенликге джукъ да болмаз, адамла уа, дебет патчахны джарыкъ къаласы уа-ёмюрлюкге джасасынла! Ёлюрме, алай адамлагъа, халкъыма хыянат этмем, джаугъа да патчах къаласыны тахсасын билдирмем!  Мен ёлсем да кюн тюбюнде ханым бла халкъым сау джасасын!

ЭЛЛЕЙ: Къалай тюрлю сёлешесе..."Ёлюрме, алай адамлагъа, халкъыма хыянат этмем, джаугъа да патчах къаласыны тахсасын билдирмем!" Бизде уа "кесинги сакъла, къалгъанла бош" дейдиле... Хм... Сейир...

ХУТ: Мен айтханга ийнан, къызым! не этерик эсенг да ким болгъанынгы,  къайдан келтирилгенинги,  кимни къызы болгъанынгы сор-сорушдур. Сен эмеген тюлсе, сен адамса, Эллей!

/ызына къайтыб келген Гыбыны таушу/

А марджа! Дженгил чыкъ! Къайтыб келеди Гыбы!

/Эллей сылджыраб чыгъады, Гыбы Хутха джуукълашады, Хут батырча/ Кел, Гыбы! Энди уа артыкъ кюч алдым! Бу тешикде мен энди джангыз тюлме! менден сора да барды адам! Хайда, башла!

/Гыбыгъа ёхдем къарайды, Гыбы джабышады/.

БЕШИНЧИ КЁРЮНЮУ

/Эгет бичакъ ойун ойнай турады. Эллей чабыб келеди/

ЭЛЛЕЙ: Биягъы сен ойнаймы тураса? Ойна! ойна! Мен а, сен ёмюрде да билмезча бир зат билиб келеме...

ЭГЕТ: /ойнагъанын бузмай/ Билмей а!.. Биягъы сен, болгъанны аулаб, хар джерге бургнунгу уруб айланган болурса да, бир затла эштген болурса! /кюле/ Не да, ол сени ызынгдан къуйрукъча тагъылыб, ахсыныб айланган Байчы санга сёзмю таусханды?

ЭЛЛЕЙ: /ачыуланыб/ Байчы бла сёз таусхан дегенинг ючюн мен санга кёргюзтюрюк эдим, алай бусагъатда сени бла джыртышыр заманым джокъду. Сен ол тели чамларынгы, узун тилинг бла байла да, аузунгда тут!

ЭГЕТ: /кюле, сызгъыра, ойнай, Эллейни тёгерегине чаба/ Кёбдю! Кёбдю! Ха-ха!.. Байчы сени бу сыфатынг бла кёрсе, сюйгенин къояр. Кесинги бир кёрсенг...

ЭЛЛЕЙ: Тый, дейме да, кюлгенинги! Сен манга, бусагъатда, кёлюнг бла тынгыламасанг, артда не бек тилесенг да, санга джукъ айтырыкъ тюлме! Англадынгмы?

ЭГЕТ: Хо-хо! Англадым! Айт хапарынгы! Алай созмай, къычырмай, не кючюнгю да салыб, къысхаракъ.

ЭЛЛЕЙ: /тёгерекге сескекли къарай, къарнашына джуукълаша, шыбырдай/ Биз адамлабыз! Мен да, сен да, адамлабыз! Мен-адам къызма! Сен-адам джашса!

ЭГЕТ:/харх эте/ Неле-неле?

ЭЛЛЕЙ: Биз бери къалай тюшгенинибищзни билмейме, алай биз адамла болгъаныбызгъа ишек джокъду.

ЭГЕН: джыгыра ашайма деб, ала бла бирге уулу хансны джутхан болурса дейме! Бу не сандыракъды? Не адам хапарды ол?

ЭЛЛЕЙ: /Эгетни къатына тарта, шыбырдай/ Биз гитче заманда, бизге къарагъан эмеген къатынны таурухларын эсинге тюшюрчю! Эсингдемиди, анда, джерни башында, джарыкъ кюн бла сары айны тюбюнде, санлары- гитче, алай акъыллары онглу джанла джашайдыла деучен эди. Эмегенле адамла бла къазауат этгендиле дей эди...Ала эмегенлени ёмюрлюк джауларыдыла деучен эди... Эскердингми?

ЭГЕТ: Хо... Аллай бир затла айтыучан эди, алай... Ол таурух эди... Керти тюл... Сен кертиси бла да адамла бардыла дебми тураса? Ха-ха! Къыз акъылы! Ол таурхду, таурух! Эй, сени!..

ЭЛЛЕЙ: Эгет, сен телини телисисе! Къалай бош сагъыш этесе! бери къара! Биз мунда бир эмегенге ушамагъаныбыз санга джукъ сездирмеймиди? Бизни сюегибиз башхаладан гитчеди, джюрюшюбюз башхады, солуубуз таушсузду, бет къаныбыз акъды. Къалгъанлагъа къара!..

ЭГЕТ: Къалгъанла не?..

ЭЛЛЕЙ: /Эгетни ура/ Ой ачыудан джарылыб къалама. Сант сени!.. Къалгъанла бизден уллуладыла да?

ЭГЕТ: Алайды... Сора не?

ЭЛЛЕЙ: Башынга "бе"!.. Не?..

Эмегенле сызгъырыб, хурулдаб джукълайдыла да?

ЭГЕТ: Хо...

ЭЛЛЕЙ: бУРУНЛАРЫ БЛА, КЪАРЫЛА, БУУЛА СЁЛЕШЕДИЛЕ ДА?

ЭГЕТ: Халлери алайды...

ЭЛЛЕЙ: Биз а?

ЭГЕТ: не биз?

ЭЛЛЕЙ: /ачыулана/ бу акъылсызгъа бир къара! Биз башхабыз! Былагъа ушамайбыз! Алай эсе уа, эмеген тюлбюз дейме!

/Эгет хыликге этгенин буза тынгылай башлайды/

Кёб болмай, гёбелекгеми ызындан къуа барыб, терек бачханы къыйырында, бизни иймеучю бир джерле бардыла, алайгъа бардым! Къарайма да, эки къараул боза кеселерин бошалтыб сойланыб джукълай, аланы арасында уа, джер тюбюне баргъан бир эшик... Ичи къарангы... Къарадым, алай эс бёлмедим, сора гёбелекгени къуа, джырлаб башладым. мен джырлаб тебрегенлей да, ол джер тюбю къарангыдан бир таууш эштилди. Сагъайдым, тынгыладым... Шыкъыртсыз, къараулланы уятмай ичине тюшсем а... кёрсенг аллайны кёр, мазаллы багъанагъа темир сынджырла бла байланыб, юсю-башы зыкгыл, болгъаны къан болуб тургъан бир джанны кёреме да къояма. Къоркъуб артха къачаргъа тебрегенлей, ол манга бизнича сёлешиб башлайды. Сейирсиниб сёзюне тынгылагъандан сора уа...

Эгет, ол мунда тузакъда турады кёб заманны. Адам патчахы, Дебетни темирчисиди. Аты Хутду. Ол къадар заманны ичинде мурдар Гыбы къанын ичиб,  инджитиб, ханлыкъ къора, къабакъ, къала киритлени тахсасын алыргъа кюрешиб турадыла. /сагъышлы, джарыб/ Алай ол, не инджилиуню да кётюрюб, ол тахсаны бермегенди, адамларына кертилей турады. Мен аныча сёлешген джан кёрмегенме: " Мен ёлсем да кюн тюбюнде ханым бла халкъым сау джасасын"-деди...

/сагъышлы, кёзлери чыракъ кете тынгылайды/

ЭГЕТ: Бир зат да ангыламадым, Эллей! не адам!.. Не тузакъ...

ЭЛЛЕЙ: /кесин эскериб, къарнашына джана/ Энди санга джукъ англатыр кючюм къалмады! кел, мен сени аны кесине элтейим!

/къолундан тартыб алыб кетеди/

АЛТЫНЧЫ КЁРЮНЮУ

/Чегет. Хейрит талагъа чыгъады.. Арыгъаны танылады/

ХЕЙРИТ: Арыгъанма, тейри!  Бир кесек солуйум.

 /хансха джатаракъ къалкъыйды. Къанат таууш эштиледи. Сахнагъа къанатлы кийими бла Байчы чыгъады/

БАЙЧЫ: Адам болур дейме! /Хейритни тёгерегине шыбыртсыз айланыб къарайды/ Туура да адамды! Былайда не иши барды эке? Турханны къаласына былай джуукъ нек келгенди эке? Бу джаш, эшта, алай бош айланган зат болмаз. муну тахсасын билирге керекди. /сагъыш эте/ Не этсем...  Муну былай къоюб кетерге боллукъ тюлдю. Ичин ачдырыр ючюн да лагъым керекди... Хайда Байчы!.. Билирге керекди!.. Билирге...Билирге...

/бурула, джюрюй лагъым излейди/

Хы, табдым! Аны тамам да бу джаратыр сыфаты барды! /Уф-муф-чуф! Улла-гулла-хей!-дей бир тюрлю тепсеуле этеди, джарыкъ къарангылаша, Байчы Хутну сыфатына киреди.

(Бу кёрюнюуню  Хутну ойнагъан артист ойнар)/

Ушадым шойду да Хутха! Ушады-ы-ым!  Къайда, сёлешиб да бир кёрейим, ансы джаш адам ишекли болмасын. /адам сёзню эниклей/ "Джашым, къайры бараса? Къайдан келесе? Кимледенсе?" /кесине ышаныб/ Аламат! Марджа болгъа эди менде Байчыны кёрсе! //Джукълагъан Хейритни инджелей/ Эшта бу Дебетден келе болур. Ол къызыны ызындан кёблени ийген эди.   Бу джарлы да аладан бири болур.  Тамам Турхан къаласына кирир джерге келгени сейирди. Къалай табалгъанды эке?  /кеси кесине/ Хайда, Байчы! Тахса алыу.. /тамагъын къырады, саусуз адамча ынгычхайды/  Эй, ашхы улан, уян, манга бир болуш! А марджа!

ХЕЙРИТ: /уяна/ Не? Кимди мени чакъыргъан?

БАЙЧЫ/ХУТ: Менме, иги джаш! Кеч тынчлыгъынгы бузгъаным ючюн! Чамланма къарт адамгъа! Не эиейим,амалым алай болуб къыйнадым сени.  Бу къалын чегетде аджашыб, арсар болуб тургъанлай, кесимча адам джанны кёрюб къалгъанымда, тёзалмадым... Кеч, джашым! Дебет ханны къаласына элтген джолну кёргюзталлыкъмыса манга? Бек ауур джол тутдум, мындан ары да аджашырсам, кючюм джетмез деб къоркъама.

ХЕЙРИТ: Атам, не кечгинлиги барды... Не рахатсызлыкъ... Сыйынг башымы юсюнде... Джолну уа кёргюзтейим. Кесим да андан келеме.  Сен а къайдан келесе, ата?

БАЙЧЫ/ХУТ: /къуанч ойнвй/ О-о-о, сен да Дебетни  халкъынданса сора!  Я тейри!..

ХЕЙРИТ: Тюз билдинг, ата! Дебетникиленденме.

БАЙЧЫ/ХУТ: О-о-о, къаллай насыб табыб къойдум. Сора сен мени туугъан джеримден келесе!.. О Тейри!.. /Хейритни къучакълай/ Санга этим бир тийсин, джуртума тансыгъымы сенден бир алайым!.. /уста ойунчу кибик аякъларына ийили/ Аякъларынга бир баш урайым... /ийнандырыр кибик джылайды/

ХЕЙРИТ: /Байчыны ёрге тарта/ Ата, алай кемсиз этме! Кесинги къолгъа ал да не болгъанын бир айт. Мен болушур зат бар эсе-бойнум къылдан ингичге. Къолумдан келгенни этерме.

БАЙЧЫ/ХУТ: /джыламсырагъанын бухмай/ мен тейри унутхан  бир насыбсызма. Манга киши да болушалыкъ тюлдю!

ХЕЙРИТ: Ата, былай къарайма да, къайда эсе да сени кёргенча, таныгъанча болама... Алай...

БАЙЧЫ/ХУТ: /олсагъат сакъ бола/ Джангыла болурса, джашым. манга палах келген заманда сен къагъанакъ, не да туумагъан болур эдинг... Ол замандан бери адамла арасында болмагъанма... Кимге эсе да ушата болурса, джашым...

/джангыдан джылайды/

ХЕЙРИТ: сыйлы ата, сени быллай бир ким абзыратханды, айт манга! Кёк бла, уллу Тейри бла ант этеме, санга къыйынлыкъ джетдирген ким эсе да, айыбына джолукъдурмагъанлай къоймам.

БАЙЧЫ/ХУТ: /бекден бек джылай/ Адам аууаз!... Ётгюр аууаз!... Ана тилими бир джигитни аузундан эштдим!.. Джан берирни аллы бла... О Тейри!.. /эс ташлар маталлы хал кёргюзтеди/

ХЕЙРИТ: Ата, былай кмсиз этме!.. Былай абзырама... Мундан ары юйюнге келгенсе. Халкъынг сени къорурукъду, къоркъма!

БАЙЧЫ/ХУТ: Къалайды атаынг, джигит?

ХЕЙРИТ: Хейрит.

БАЙЧЫ/ХУТ: Нечик ариу атынг барды. бурун, ол атны, деу уланларына атаучан эдиле. /кёзлерин ууа/  Ашхы улан, сен джашауунгда  насыбсыз Даханны  хапарын эштгенмисе? Дебет патчахны бийчеси ауушхан кюнден башлаб, джангы туугъан бийче къызчыкъны джан сакълаулу болуб тургъан, аны бла бирге да тас болгъан сакълаул Даханны халкъ эскеремиди?

ХЕЙРИТ: Айыб этме... Билгенле болур... Алай мен... Джашлыгъым, телилилигим болур... Эштмегенме, кеч...

БАЙЧЫ/ХУТ: Дебет патчахны къызчыгъы туар-туумаз, анасы ёлюб ёксюз къалгъан эди. Ма ол кюнден башлаб, мен аны къатында джан сакълаулу болуб, эмчек аналаны анга кесим келтириб, кече, кюн да биргесиндей айырылмай къараб тургъан эдим... Урлангынчы дери... Сау эки джылны!.. Эки насыблы джылны!.. /биягъынлай джыламсырайды/ Онбеш джылны ичинде, хан къызы Эллей да, мен да ул думп боллукъ Байчыны аууна тюшдюк/ ма ол кюнден бюгюнге дери, эмеген патчах, Турханны джер тюбю къаласында, тутмакъда турдукъ. Ол ачыулу кюнден башлаб, бюгюнге дери, алайдан ычхыныргъа джол мараб тургъан эдим да, Тейри умутсуз къоймады. Джолну джашыртын ызлаб, талай кюн мындан алгъа, сакълаууланы учхараларын мараб, башымы тышына атдым. Энди джол тюзетиб, Дебетни ханлыгъына бир джеталсам, аскер алыб къайтыб, хан къызны къутхарыргъады умутум. ма алайды хапарым, джигит.

ХЕЙРИТ: Сейир-тамаша! Бу насбха бир къара!.. Сени манга Тейри кеси тюбетгенди! Сен хан къызны эм джуукъ адамыса, сора!..

БАЙЧЫ/ХУТ: Хо, джигит! Кими болсун, хариб, менден башха!.. Мен аны туугъан кюнюнден бери биргесинеме. Бусагъатда уа, "туу" демей къарамазча, алай бир дуния ариуу болгъанды... /джангыдан бузула/ Эмегеннге эрге берирге сёз таусуб турадыла. Хан къызыбыз ол къутсуз, джарым джаныуар, джарым адам ол джаратыкълагъа  къалай келин болсун!.. /кёзлерин сюрте/ Анда бир ариулукъ, субайлыкъ, назиклик барды... Бет сыфаты уа-суу-сурат!... Ол асыл къыз ёмюр джашауун джер алтында, эмегенле бла къалай джашасын!  Эмеген балалагъа ана къалай болсун!..

/къычырыкъ этиб сарнайды/

ХЕЙРИТ6 Кёлюнгю бас, ата! Ол анда къаллыкъ тюлдю, биз джан бермеден! Байчы бла Турхан, адамлагъа къазгъан уруларына кеслери тюшерле, кёб турмай. Кёлюнгю бас да, манга джол кёргюзт. Мен патчахны къыщзын излей чыкъгъанма. Тейри джолукъдургъанды бизни!  Джол кёргюзт Турханны къаласына. Джаным сау болуб хан къызны къутхармай къоймам!

БАЙЧЫ/ХУТ: Айхай, джигит джаш! Анга уа не сёз барды! Алай а, мен сени ары ашыраллыкъ тюлме... Къартма, саусузма... Биргенгде болсам ынгычхай-ынгычхай, башынга джюк болгъандан башха джукъгъа джарарыкъ тюлме. Джолну уа... Джолну уа хаман кёргюзтейим...

ХЕЙРИТ: Бу джолгъа джангыз чыкъгъанма. Джол табсам-къалгъаны мени ишимди. Сен а къайгъырма. Ханга джетиш да хапарынгы айт. Манга да, анда не къайда болгъаныны юсюнден, акъыл бер... Андан уллу болушлукъ не болукъду!

БАЙЧЫ/ХУТ: Сау бол, джигит  улан! /бир джанына тарта/ Ма бу джолну тутуб тюз Къара къаягъа дери бар. Алайда тёгерегинге къара да, шынкъарт эслемесенг, къара къаяны арасына дери чыкъ. Алайда бир боз таш кёрлюксе, аны, акъыртын, бир джанына ат да, тешик кёрлюксе, къарангыдан къоркъма да, ичине секир. Элли къарыш къадарды мийиклиги, сан сындырыр кибик тюлдю. Аякъларынг джерге тийгенлей, узакъдагъы къаланы чыракъларын эслериксе. Алайгъа, шыкъыртсыз бар. Ким биледи, къызны урлаялгъанынг болса, ызынга да ол джол бла къайт. Ол таша джолду. Алайын сакълаулла сакъламайдыла.

ХЕЙРИТ: Ата, Тейри санга разы болсун! Сау бол! Бар бол! Сени бу уллу болушлугъунгу ёмюрде унутмам.

БАЙЧЫ/ХУТ: Да, джигит, ашхы джолгъа!..

/тирирек кетиб тебрейди/

ХЕЙРИТ: /аны алай дженгил къымылдагъанына шашыра/ Тохда, ата! Къайры кетиб бараса? Дебетни къаласына джол сормадынг да?..

БАЙЧЫ/ХУТ: /хыйласы эскерилир деб къоркъа, джангыдан оюн къура/  О-о-о, ма санга!.. Къартлыкъ деген буду, джашым!.. Сер болгъанма да къалгъанма!.. Къургъакълыкъ джерни къурутханча, къайгъы-сагъыш да мыйыны къурутуб къояды. Джесирлик джылла мени къурутхандыла... Айыб этме... Эскерьтгенинг ючюн сау бол... Хайда, ашхы улан, къалай барлыкъма, кёргюзт джол!

ХЕЙРИТ: /къараучу таба, андан джашыртын/ Сейирди, Тейри! Ёлюб къалыр бир халда тура эди... Дженгил кетиб тебрегени уа... Бу... неме... болурму?... Огъай, Хейрит! Аллай аман затланы акъылынга къалай келтирдинг? Асыры къуангандан несин да унутуб кетгенди джарлы къарт. Аны джеринде болсам, мен да андан къолай боллукъ болмаз эдим... Огъай... Бу нюрлю адам ол пасыкъ бла байламлы болалмаз. Анча джылны ичинде, биринчи кере адамгъа тюбесе, алай этмей, не этерик эди?  /башын силке, сагъышланыб/ Тюшдеча... бир джерденча... мен бу къуатлы сыфатны кёргенме дегенча бир зат барды ичимде... /башын силке/ Тейри!.. Тайдырма мени!..

/Акгыллы болгъан Байчы/Хут аны къатына келеди/

Ата, бу илипинни джагъасы бла барыб турсанг, ючлю джол айырымгъа чыгъарыкъса. Сол джанындагъы джол айырымгъа бурулсанг-Дебет къаласына баргъан джолну къараул къабагъына чыгъарыкъса. Хапарынгы сакълаулланы тамадасына айтсанг, сени патчахха элтирле. Чырмаусуз, чарпыусуз барсанг, тамбла, кюн ауаргъа Дебетге тюбер болурса.

БАЙЧЫ/ХУТ: Сау бол, ашхы улан!

ХЕЙРИТ: Джолунг ачыкъ болсун, ата! Къоркъма, ишни ауурун этгенсе, энди дженгили къалды. Ашхы джолгъа!

               Патчахха салам айт. Хан къызны табмай, аны джесирликден къутхармай туугъан джериме къайтмам!

БАЙЧЫ/ХУТ: Кёз тиймесин!.. Джигит десенг джигит!.. Хайда, энди экибищз да джолгъа атланайыкъ. Тейри бизни бла болсун!

ХЕЙРИТ: Джолунг ачыкъ болсун!

/Хейрит кетеди. Байчы/Хут, кетгенча этиб, сора ызына чартла чыгъады, аны ызындан къарай, къара дуаларын окъуй, тебсеб башлайды/

/ДЖАБЫЙ ДЖАБЫЛАДЫ/

ДЖЕТИЧИ КЁРЮНЮУ

/Турхан патчах тоханасында олтурады. Къатында, мыдахланыб, Эгет сюеледи/

ТУРХАН: Джашым, онсегиз кере къачны-къышны, джазны-джайны кёрдюнг, джетген эмеген болдунг. Джокълукъ, къыйынлыкъ не болгъанын билмей, эгечинг Эллей бла биргелей, ойнай-кюле ёсдюнг. Энди эмеген халкъын адетине кёре сени юйлендирир заман джетгенди. /кесичилик эте, джашны кесине тарта/ Келинлик сайлагъанма тюнене. Джюзден артыкъгъа къараб чыгъыб, къарнашым Эмендеуню токъ къызчыгъы, Ризояны сайлагъанма.

/кёлю учунгандан кёзлерин джума/ Анда бир ариулукъ барды!.. Къалач кибик тёб-тёгерек бетчиги, джюрюгени сайын титреген, тишмекчиклеча-джаякълары, тюм санлары, сюеги болмагъанча, джюрюгени сайын къалтырай, кёзлериуа, айтыб турурча, терен орналыб, гитчечикле, къызыл наныкълача джана... О тишлери уа... Узун, къаралдым тишлери, азаулары белгили, ашарыкъ ашагъан заманында, аны азауларыны чыкъырдагъаны къулагъынга аламат келе... Кез алмай къарарса аны къазма тонгуз  джыртханына, баурун чыгъарыб ашагъанына. Там бир эмеген къыз! Там бир аламат балачыкъ!..

ЭГЕТ: /аны айтханын эштмегенлей, кеси сагъышында/ Атам, бир айт, мен къалгъанлагъа нек ушамамайма?

ТУРХАН: /сескеклене/ Къалай?..

ЭГЕТ : Саным, бетим, сёлешгеним, солугъаным, ашагъаным... Мен санга. атама, нек ушамайма?

ТУРХАН: /къоркъгъанын билдирмез халда/ Джашы-ы-ым! Бу сорууну не заман сорлукъса деб тура эдим. Да, сюймесем да санга тюзюн айтайым. /шыбырдай/ Сени бир кесек... бир кесекчик джетмегенинг барды... аны ючюн бизнича болуб къалалмагъанса... Алай сен патчахны джашыса, не ариуда сени эр табса, чапханлай келир. Сен ушамагъанынгш ючюн къайгъы этме...

ЭГЕТ: Эллей а? Аны да джетмегеними барды?

ТУРХАН: Ай, айтдыраса аны да!... Ол да алайды... Кеине джукъ билдириб къойма! менден ариу джокъду деб турсун!

ЭГЕТ: Да биз экибиз барыгъыздан да башха болуб нек къалгъанбыз былай?

ТУРХАН: /амалсыз бола, джалан джарашдыра/Не дегенлигингди?

ЭГЕТ: Биз бютеу халкъдан башха нек болгъаныбызны билирге сюеме! Тюзюн!..

ТУРХАН: /джашдан къоркъаракъ/ да... не этерикме... айтайым... Сиз анагъызгъа ушаб къалгъансыз. Ол да, сизнича, аллайчыкъ эди, алай джюреги джумушакъ, сёзю манга бир татлы тие эди да, хы да сабийле манга ушарла-деб, бийче этиб къойгъан эдим. Сиз а, анга, джарлы бийчеме ушадыгъыз да къалдыгъыз. Эллей туугъанлай, кеси да, ёлдю да кетди. Эмеген халкъгъа ушамаса да, халкъ аны алай сыйлай эди, ёлюгюнден бир тигим алыр ючюн къаланы аллы эмегенледен  толуб, анангы тырнагъына къадар атмай, халкъ алай ашагъан эди. 

Сый десенг, сый!.. Сен да, Эллей да, анга ушагъан, аны балаларысыз. Манга да бек багъалысыз.

/джыламсырай бетин уады/ О-о-о, мени сюйген бийчем! татлы тилли бийчем!.. /сора кесин эскериб Эгетге/ Бу сёзню ызын сюрме. Сен къарнашдан туугъанга бар, Ризоягъа, бетлеш, сёлеш, джараш, англаш. Аны алсанг бизге кёб байлыкъ къошуллукъду. Къарнашым чирик байды. Сен хан джашыса. Къала кереги ючюн юйленирге керексе, унутма.

/Турхан Эгетни эмеген адетдеча, бурун ышыу бла саламлайды, сора кетеди. Эгет сагъышлы, акгыллы къалады/

СЕГИЗИНЧИ КЁРЮНЮУ

/Чегет. Хейрит чыгъады. Арыгъаны белгилиди/

ХЕЙРИТ: Эшда, къара къая деген джер былайы болур. Нечик да тунакы джерди былайы! Тёгерекге къара деген эди... Шынкъарт болмаса деген эди... Да бир кёз атайыкъ тёгерекге...

 /тёгерекге къарай бир джанына кетеди. Сахнагъа эки эмеген чыгъадыла/

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /тёгерекни ийисгей/ Бурнум айтыб турады бир къабарыкъ табарыгъыбызны...

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Къайтырмы эдик, не эсе да узайыб барабыз...

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Уугъа чыкъмасакъ, кёресе да, патчах бизге берген ашарыкъ джутмейди бизге!

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Къой, къайтайыкъ. Сакълагъан джерибизни бош къоюб кетгенибиз ючюн таякъ тиер, киши джукъ эслеб къойса. Кел, къайтайыкъ!

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Кимди ол бизни сёзюбюзню этерик? Бойну алай базыкъ эсе аллыма бир келсинчи!.. Ургъаным бла джерни джети къатына кийирирме!

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /къоркъуулу/ Байчы кёрсе уа?..

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Кёрсе кёрсюн! Аман кёзюне учурайма! Ол генезир чыпчыкъмы къоркъутурукъду мени? /шыбырдай/ Тоха сен, кёб турмай мен алагъа оюн кёргюзтюрюкме. Турхан бла Байчыгъа къуллукъ этиб турлукъду дебми тураса?  Мен кеим патчах болургъа деб турама!

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Патчах?

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Да не?.. Ма бу тик ъкаяланы арасында бир таб аушну сайлаб,  адамланы джесир алыб ары джыйсам, Турханны къаласындан ариу къала ишлерикдиле манга. Ол да алай этиб ишлетген эди да къаласын?

/муратлы, боллукъну кёзюне кёргюзте, кёзлери чыракъ кете/ Ингир сайын а адам эт ашарыкъма. Бир татлы этди дейдиле... /ачыулана/Бир кере да бизге тигим этмегендиле къаладагъыла... /къала таба джаныу эте/ Къарнынг джарыллыкъ Турхан! Кёб турмай мен санга кёргюзтюрме...

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /тёгерекни джыйылаб/ Гум-чум, адам ийис!..

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /тёрекни ийисгей, кысгыныкга кире/  Кертиди... Адам... Адам ийис...

/Ала алай эте тургъанлай, джукъ билмеген Хейрит быланы аллына чыгъыб къалады. Эмегенле анга мыллык атадыла, джагъалайдыла, гырмык бла  байлайдыла/

Айтхан эдим да, бурнум айтыб турады деб! Адам! Татлы эт!..

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Ол меникиди!  Мен аны сенден алгъа джыйылаб табханма!

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /экинчи эмегенни айтханын къулакъгъа алмай, Хейритге тёрт джандан къарай/  Аз татлы этинг болмаз! Джаш, къызылджаякъ, джумушакъ, сыйдам... /Хейрит бла ойнай/ Хам-хам-хам!.. Бусагъат бир къабайым бу аламат джаякъланы...

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга чаба, Хейритни аллына тура/ Ол меникиди! Аны мен ийисгеб табханма. бераллыкъ тюлме. Бу адам-мени ууумду.

/Экиси да Хейритни бир-биринден тарта, соза, бир-бири бла уруша башлайдыла/

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Алгъа мен ашайым да, къалгъаны сени болсун.

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /джылар халда/ Огъай, мен ашарыкъма алгъа!

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Сен ким боласа да менден алгъа ашаргъа?

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Ол мени ууумду!

/Хейрит быладан къутулур обюм эте/ бой салгъанча этиб, сёлешиб башлайды/

ХЕЙРИТ: Деу джанла, тохдагъыз, соймагъыз бир-биригизни! Бираз солугъуз, оноулашыгъыз, мен ада ёлмеден алгъа сизден бир зат тилейим, адет алайды деб эштгенме, эмегенледе...

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Къара-къара, акъыллы. Муну ашагъан, акъыл ашар. "Деу джанла"...

ХЕЙРИТ: Сиз кимсиз? Мен къалайдама, сыйлы джанла?

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /экинчиге огъары къарай/ Кёресе, адам огъуна кёргюзтеди манга сый. Мен а... Ух-зух, сени!.. Да, бираздан дуниядан бу сыйлы джанлагъа къурман боллугъун ючюн, биз да сени сыйлай, соруунга джууаб берейик: Турхан ханны сакълаулларыбыз.

ХЕЙРИТ: Ма санга!.. Мен а сизни ханыгъызгъа келечи болуб узакъдан келе турама! мени анга ашырсагъыз а!

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /къарнын сылай/ Ашырырбыз... Ашырырбыз...

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Артда Турхан билсе, келечини келтирмегенибиз ючюн...

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга къолу бла джаныу эте/ Кет сен аман къоркъакъ! патчах!.. Ол сени кибиклеге патчахды, меничалагъа тюл! /Хейритге/ Келечилигинг былайда битсин. Анга айтырынгы манга айт. Мен да хан боллукъма кёб турмай.

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Алай...

/Хейрит эмегенлеге къарайды, аланы къара кючюнден къутхарылыр ючюн хыйля бла/

ХЕЙРИТ: Сора ашаргъа башлагъансыз... Англадым. Алай къадарым алай аман да тюлдю, сизнича асыл эмегенлеге аш болгъан сыйды. Адамла алай айтыучандыла. Ёлюм бир кере келеди, ол да сыйлы джанланы къолундан болса, ачы болмаз. Алай ашалмадан алгъа сизге бир солруум барды, анга джууаб берирмисиз?

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /аны сёлещгенинден джумушаб, махданчакъ блуб тура/ Хай-хай! Сор! Сюйюб джуабларбыз. Сор...

ХЕЙРИТ: Хар джыйылгъан джерде адамла сизни юсюгюзден кёб селешедиле. Адамланы бир къауму-  "эмегенле этни чийлей ашайдыла"-дейдиле, бир къауму уа-"адамлача бишириб ашайдыла"- дейдиле. Къайсы кертиди? Мени биширибми, огъесе чийлейми ашарыкъсыз? Сизде адет къалайды?

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Чийлей ашаучанбыз...

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Пий, сен аман!.. Къачан ашайбыз чийлей? Биз адамладанмы аманбыз! /Хейритге/ Тынгылама мунга! Башына къая тийген эди да мангырдамаз болуб къалгъанды. Биз этни бишириб ашайбыз, адамла кибик.

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга шашырыб къарай/ Алай...

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /Биринчи Эмегенге/ Къынкъ деймеда!.. /Хейритге/ Джангынгы къыйнама, къурманым! Бусагъат чунгуру болгъан бир уллу сослан  таш табайыкъ, таш чагъыб от джагъайыкъ, сени союб ичине салайыкъ, бир затчыгъынгы зыраф этмеден, сюйюб, сыйлаб ашайыкъ.

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Алай биз сууда бишириб кюрешмей, тишге чанчыб да джырмыландырыучанбыз... Алай этсек дженгил болур...

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Огъай! Тишленген этден мени къарным кёбеди. Сууда биширирге керекбиз. Артыксыз да кесине мен сёз бердим. Кёб турмай хан боллукъ эмеген, мен, сёз бердим!

/Хейрит быланы тартышыуларын инджелей/

ХЕЙРИТ: Манга кёре, тишлик этсеги иги боллукъ болур деб кёлюме келеди. Сизге, манга да дженгил! /Экинчи эмегенге бир тулпаргъа къарагъанча къарай/ Бу асыл деу тюз айтады.

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /махдалгъанындан кёбе, къуанч аллы, махданчакъ бола, Биринчи Эмегенге/ Ма, кёремисе, ол да мени джаллыды!

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /Экинчи эмегенге/ Джаб гаянгы! /Хейритге/  Сен а, къазанлыкъ, оноуларынгы къарнымда эте турурса. Къалай сюйсем алай ашарыкъма. Мен, бусагъат, таш табайым, сен а, джлкъау-сант, чымырта баджар!

ХЕЙРИТ: /Биринчи эмегенге/ Э-эй! Да сен а тюзлюкню тутмай кёреме! /Экинчи эмегенни кёргюзте/ Бу деу дюрюстдю. Аны айтханына тынгыласанг...

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /джакъ табханындан джигит бола/ Мен айтханча боллукъду. Адамны мен джыйылагъанма! Ол меникиди!

ХЕЙРИТ: Тюз айтады, асыл деу. Мен аныкъыма. Ёлюмню аллында да ётюрюк айырыкъ тюлме!

ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /кёкюрек кёбдюрюб/ Хы! Эштдингми? Сен мени басыб тураса ансы, мен сенден акъыллыма!

БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /ачыуланыб/ Тохда-тохда! манга къаршчымы чыгъаса? /юсюне атлай/ Тохда, мен сени мыйынгы тазалайым!..

/Сермеб алыб тюйюб башлайды/

ХЕЁРИТ: /Экинчи Эмегенге/ Деу! Сени айтханынг тюздю! Бой берме! Боюн ийме! /Биринчи Эмегенге/ Сенича  аман затны къарнына т юшерге сюймейме. Мени ол ашарыкъды! /Экинчи эмегенге/ Хайда, хомух болма! Ур! Терс олду!  Джетдир къулакъ джанына! Аны саны сенден алашады, къоркъма, ур!

/Экинчи Эмеген  таукел болуб Биринчи Эмегенни уруб джыгъады, андан сора уллу джыртышыу башлайды.Эки джаныуар бир бири бла буушадыла, Хейрит да, шыкъыртсыз, тайыб кетеди/.

ТОГЪУЗУНЧУ КЁРЮНЮУ

/Турхан къаласы. Терекле. Патчах бла байчы. Эгет ызларындан шыкъыртсыз келиб, алагъа кёрюнмегенлей, бугъунады/

БАЙЧЫ: /бютеу сыфаты бла къуанчлы бир сурат кёргюзте/ Бери кел, патчах! Былайда сёзюбюзню керексиз къулакъ эштмез. Уллу, кюч джыйдырыр, оноу этдирир, джангы хапар алыб келгенме.

ТУРХАН: /аны ызындан томалай/  Дженгилирек айт, Байчы!

БАЙЧЫ: Бери, санга, Дебетни къызын излей адам келе турады.  Мундан бара тюбеб, алдаб, Къара къаягъа джол кёргюзтюб кетген эдим да, мен ийген джерге  бармагъанды, ит адам, не эсе да. Бир зат сезген болур... Мен аны джинлени оджагъына джоллагъан эдим, сени  къалангы джолуду-деб.  Эшта ол алай бош адам болмаз. Дебетнир миллетинден биреуге тюбеб хапар соргъан эдим да, "ханны къызы, Эллейни  излей, темирчи Хутну джашы, Хейрит  кетгенди"-деди.

ТУРХАН: /титрей/ Ол биздегиними?

БАЙЧЫ: Хо, бизде тутмакъда тургъан Хутну джашыды келген.

ТУРХАН: Ай-вай, у-ду-шу, оа-воа-кабо-о-о!

БАЙЧЫ: /Турханга сюймезден къарай/ Ай да вай да болурса. Айтыугъа кёре ол джашны сыртын киши джерге салалмагъанды. Акъылы, билими да алайды деди. Эшта ол кесине базмаса бу джолгъа чыкъмазды. Биз да башыбызны, аягъыбызны джокълаб, тюберге хазырланыргъа керекди. Ол джангыз кеси да келмез. Тахса билгенден сора, хан аскери былайын басар.  Дебет ханны аскерине Эгетни атасы, Науруз ханны халкъы да къошулургъа болур, ол заман...

ТУРХАН: /къалтырай/ АЙ-УЙ-ИЙ!.. Эгетни халкъындан да аскерми келеди?

БАЙЧЫ: Да Науруз ханны къалгъан халкъы, къачыб Дебет ханга баргъан эдиле да, ол замандан бу заманга дери  тёлю ёсгенди. Ол халкъ да ханын ёлтюрюб, тархлыкъ уланны урлагъанын унутуб а турмайды. Адамла аллай затха "къан дау" деб, чыртда унутмайдыла.  /анга къарай/ Титреме, Турхан!  Не этеригибизни тюшюнейик.

ТУРХАН: Да, Байчы, санга джангыз адам не истем, алай аскер зат болса...

БАЙЧЫ: Да ол, къалгъанлача, джангыз адам болса санга айтыб, къайгъырыб да айланмаз эдим. бери келе, джинлеге къайтыб таш салдыргъан эдим да, Байчыны, Турханны да ахыры Хейрит атлы джаш адамны къолунданды деб чыкъды.

ТУРХАН: Вай-вай-вай-ай!..

БАЙЧЫ: /анга терс къарай/ Титреме, патчах! Титреме! Оноу этерге керекди!

ТУРХАН: /къойнуна от тюшгенча/ Башыбызгъа палах келиб турады да!.. не этейик!.. Байчы, тенгим, не да эт, ол адамны, не этерик эсенг да, тый! сени къолунгдан келмеген зат джокъду.

БАЙЧЫ: /джийиргенген бир бет сурат бла/ Патчах болуб сен алай къалтырагъан, сени эмегенлеринг не этерик болурса, билселе. тылы кесеклеча тёнгереб къалыргъа да огъай демезле... Хах=хах...

ТУРХАН: /сыйыт эте/ башыбызны къутхар, Байчы! Джинлени таш салыулары керти болуучанды! Не затым бар эсе да сеникиди! Ай-да тенгим, Байчым, ал оноуну къолгъа! Сен эталмазлыкъ не барды! Эллей да сеникиди!

БАЙЧЫ: Да къызны, алайсыз да, берген шой эдинг да?

ТУРХАН: Бердим, кетди! Сеникиди!

БАЙЧЫ: /хыны/ Къарайа да, сен береген сёзюнгю унутуб къоя кёреме!

ТУРХАН: Огъай, Байчы! Къалай этерме алай?  Сёзюм сёздю! Сен бу джол бир къутхар да, кёрюрсе мен сени къаллай болумгъа чыгъарырма!..

БАЙЧЫ: /хыликгели/ Сен берген болумгъа къалсам...

ТУРХАН: /кесине джер табмай/ Що, не этерик эсенг да... Бютеу хыйлаларынгы хайырландыр...

БАЙЧЫ: Сабыр, патчах! Титреуню къой! Джаб шу гаянгы да! /Турхан, къаоркъуб симсирейди/

Хыйлаларынгымы дединг?..Ол джаш, алай, бурну бла суу ичгенледен тюлдю! Дебетни адамларындан хар соргъаным ол джашха махдау салыб сёлешди. Кёк тюбюнде адам биллик хар затны биледи-дейдиле. Ишлегени, усталыг

Господа!
В последнее время чувствуется особая ориентация канала, на оправдание действий Израиля против сектора Газа, что вызывает недовольство россиян, поскольку давно известно, кто там является агрессором, а кто жертвой. Попытки приглашать произральские кадры и оправдывание варварства, вызывает досаду и нивелирует веру в корректность вашего канала.
Россияне обеспокоены тем, что важные должности в государстве заняты лицами еврейской национальности и ведется реклама чуждых нам идей, с постоянным упоминанием Израиля, словно части России, сверканием иллюминатского символа "глаза" и "пирамиды".
Сегодня прошла у вас информация, что Исламское Государство Ирака и Ливанта, пригрозили убийством представителям христианской и иудейской религий, тогда как местные беженцы открыто говорят, что эти террористы убивают и суннитов, и шиитов и что они вынуждены спасаться бегством.
Скажите, пожалуйста, каким образом "исламцы-фундаменталисты" могут убивать суннитов, если сунни и есть фундаментальный ислам?
Недавно в соцсетях были опубликованы угрозы так называемых исламистов о том, что они "разрушат Мекку". Может ли истинный мусульманин, тем более фундаменталист, сказать и желать такое?
Думается, что так называемое "ИГИЛ" не что иное, как специальное военизировнное объединение, под руководством совсем не исламских сил и работает на то, чтобы отвоевать пространства, указанные в карте "Великого Израиля".
ИГИЛ не является борцом за ислам!
У него иное предназначение, как отвод внимания общественности от истинных дел. И нынешнее вторжение Америки в Ирак и доставка  военной помощи курдам(этническим братьям евреев)  о многом говорит!
Платят ИГИЛу не исламские источники!
Думается, что это один из отвлекающих маневров, в деле перекроя границ на Востоке, в пользу Израиля.
Хочется выразить недовольство искажением подлинного положения дел  на Востоке.
Россияне не националисты, но когда их начинают держать за лохов, картина может быстро смениться.
С уважением и надеждой на подлинное освещение событий...

УКРАИНСКИЙ КРИЗИС
Софи Трам-Семен


"Украинский кризис" может стать серьезным кризисом, задевающим многие страны. Америка, у которой рейтинг упал до неимоверного уровня, как в мире, так и в глазах собственного народа за Югославию, Ливию и Ирак, не говоря уже обо всех горячих точках, где побывал "сапог" Пентагона, должна понять, что она уже не является душеприказчиком всех стран и всех лидеров! Демократия, в понимании Америки, не соответствует этническим, конфессиональным, культурным интересам многих стран. Политические и экономические "струны" в мире, стали слишком натянуты и "Украинский кризис" стал той точкой, когда может "лопнуть струна". Позиция Путина по кризису Украины всецело поддерживается народом России.

РОССИЙСКИМ НАРОДОМ ОСУЖДАЕТСЯ:
-признание легитимным киевского правительства, пришедшего к власти, при поддержке вооруженных фашистских групп правого сектора (бандеровцев), что является образцом вооруженного захвата власти, в нарушение международных норм, чего не могли не видеть США и Европа, спешно признавшие власть, избранную на майдане, легитимной. 
Спрашивается, какую цель преследовали уважаемые руководители уважаемых стран?

-провокационный закон "о статусе русского языка", спешно принятый Радой, сразу после государственного переворота, что привело к размежеванию по этническому признаку и гражданскому противостоянию запада и юго-востока страны.
По какому умыслу и чьему наущению был принят этот закон, с такой поспешностью? Создается справедливое представление, "друзьям" Украины нужна была еще одна горячая точка и уже в сердце Европы?


-решение об использовании регулярной армии внутри страны, против одной части своего народа, в ситуации отсутствия военного положения - преступление, в результате чего противостояние запада и юго-востока Украины переросло в вооруженное противостояние и в провозглашение юго-восточных территорий "РЕСПУБЛИКОЙ ДОНБАСС". "Майданное правительство" Украины может не знать, что делает, но те, кто раздавал печенье на майдане, кто обещал кредиты, кто летал из-за океана не могли не предвидеть, к чему такое положение приведет. Они же уважаемые политики!

-квалифицирование присоединения Крыма к исторической родине, по свободному волеиъявлению народа "аннексией", не что иное, как отрицание основ демократии, о котором так много любят говорить Европа и Америка. 
Россия является исторической родиной крымчан и при растаскивании СССР, под восторги Запада, народ Крыма о желании или нежелании перейти в другую страну никто не спрашивал, а потому Путин принял решение, исходя из желания самого народа Крыма и требованию россиян.

-вмешивание во внутренние дела Украины, Америки и Европы, накаливание враждебной атмосферы между Украиной и Россией, провоцирование вооруженного противостояния двух государств, демонстрация силы, с вводом контингента в соседние страны, кораблей в Черное море, активизацией НАТО в прибалтийских республиках, возбуждение общественного мнения в Молдавии, Турции, Грузии, угрозами продажи технической документации "Сатаны", оголтелая пропаганда против России, все это давно известные, нафталинные методы холодной войны, посредством чего есть явные поползновения втянуть Россию в войну с братской Украиной, ЧЕГО НЕ БУДЕТ!


Таким образом, недругам России надо выбрать дипломатический, уважительный, партнерский курс, при общении с президентом Путиным, так как на санкции, на приказной тон, на похлопывание по плечу, на высокомерное поведение и пр. у России всегда была генетическая "аллергия". С позиции силы с Москвой решить ничего нельзя!


Поскольку юго-восток Украины может уважать только совет Путина и если нет, у некоторых стран, желания развязать войну в Европе, надо посадить за стол Украину и Россию, два братских народа, без "булочек" Европы и "сухих пайков" Америки. 
Россия способна бескровно разрешить конфликт и по-братски подставить плечо Украине. 


Если Европа и Америка действительно за развязку напряженности, тогда надо прекратить антироссийскую пропаганду, санкции, признать новый статус Крыма и отказаться от чернения России и еe достойного президента.

ПРОЧЛА МНЕНИЕ НАШИХ ПОЛИТОЛОГОВ В ГАЗЕТЕ "ВЗГЛЯД"...

Прочла и удивилась. Неужели наши политологи в таком глубоком невежестве!? Странная трактовка ситуации. Полное незнание сути явлений. Этим политологам надо в отставку, а СМИ не спрашивать их и не выносить чушь на суд читателя.

В Турции происходит следующее:

Страна, со времен Тургута Озал, полностью стала хвостом Америки. Тургут был курд, этнический родственник евреев и армян, которые и занялись внутренней реорганизацией страны. Уже тогда, во все важные посты в государстве стали приходить кадры именно из этих этнических групп, стали готовиться "кадровые резервы" и активно внедряться, поменялась политика внутри и вне страны и таким образом, к сегодняшнему дню, не стало ни одной важной должности в стране, где бы не сидел представитель названных этнических групп. Они, конечно же, вели и ведут соответствующую интересам своих этнических групп политический курс, при полном принятии указов из США и Израиля.

Сегодняшний президент Абдуллах Гюль-этнический армянин, У Эрдогана отец-лаз, мать булгарская тюрчанка, главы армии, оппозиционных партий, ДЖХП, СМИ, науки, образования, культуры, здравоохранения и пр.- евреи. Ультраправая тюркская партия МХП - тоже не исключение, глава также принадлежит к названной этнической группе, хотя тщательно это скрывается. Вот почему реальной оппозиции нет! ( Как и у нас, кстати.) Практически сейчас народ остался лицом к лицу с властью, которая ведет страну к полному захвату ее чужестранцами и полному уничтожению коренного, государствообразующего этноса, тюрков. 

Если наши политологи, которые тут несут чепуху, вгляделись бы получше, то увидели бы, с какой целью террористическая, курдская организация ПКК уже более сорока лет ведет внутреннюю войну и власть "не может" подавить ее. (Кавказ не напоминает?) Она набирает силы, мощно финансируется и в Турции, каждый день, армия дает потери, гибнут граждане. А в армии, полиции, особых отрядах быстрого реагирования, жандармерии, как правило служат только тюрки, а евреи, армяне, цыгане, курды откупаются от армии, потому что чужеродный парламент, молчаливо принимает нужные для этого законы. Сейчас, заплатив определенную сумму можно освободиться от воинской повинности, что и делают. Под пули идут тюрки! Таким образом планово уничтожается тюркский генофонд и раздувая курдский национализм, идет плановый захват юго-восточных территорий Турции.

На этом фоне-экономика страны полностью в руках чужестранцев. Вплоть до портов, все продается, американские базы размещаются, израильтяне берут пространства якобы в аренду на 49 лет и пр, а народ влачит жалкое существование, рождаясь и умирая в съемной квартире. Пусть наших политологов не обманывает картина внешней благополучности. На деле-банкам должны еще не рожденные дети! Вот так объели американские и израильские финансовые умы эту страну!

Народ дошел до последней черты вот потому вышел на улицу.Это не молодчики, как в Ливии, не надо путать, там, на улицах всех годов страны - весь народ: и стар, и млад. Все народы, конфессии, социальные группы-все вместе, забыв свои разногласия, которые подогревались всегда неродственной Турции властью, они дружно стали плечом к плечу против американо-израильского засилья в стране! 

Сегодняшние события в Турции - серьезный шаг и наглядный призыв ко всему человечеству, сбросить с себя клопа, каковым является империалистическая финансовая система, с засильем еврейских банков-ростовщиков.

"Нашим" "политологам", в турецкой народной акции, надо бы увидеть начало конца грязной политики, финансового засилья, морально-нравственного разложения человечества, выхолащивания сути религий и превращения их в идеологическое оружие, вторжения во внутренние дела стран, кровопролития во всем мире, устройства отношений в мире в духе лесного закона "силы и слабости".

Народ восстал. И продолжение будет.
И еще раз выражу сожаление по поводу того что у нас вот такие "политологи".