Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ОХИРИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

6-ИЛОВА. 1991: АДҲАТ СИНЎҒИЛ (1935-2004). Китоблар. Шеър.

КИТОБЛАР

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш –
Туққан эли бордир, жисми бор,
Истиқболи, ёзмишлари бордир,
Ўтмиши бор, ёши, исми бор.

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш –
Умри узун бўлар ё қисқа,
Онадан ё бахтли туғилар
Ва ёки бахти йўқ бир кимса.

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш -
Кўргани кулба ё қасрлар…
Китоблар ҳам ўт-олов кечади,
Яхши ё ёмондир асрлар.

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш –
Туққан эли билан яшарлар,
Бир кун сургун бўлса, бир куни яна
Эли билан довон ошарлар.

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш –
Уларга хос одам қисмати,
Муаллифи билан дорга тортилади,
Шунақа бўлади ҳасрати.

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш –
Туққан элда гоҳо, талашдир…
Сарҳадларда турган ботирлар учун
Китоблар қуролдир, курашдир!

Китоблар ҳам инсонларга ўхшаш,
Изсиз кетмагайлар ҳеч қачон.
Бош эгмаслар жаллод болтасига,
Унга фақат ҳакамдир замон.

Татар туркийсидан ўзбек туркийсига Абдулла Орипов ўгирган [130]

ИЗОҲ. 2000-2001 йилларда Абдулла Ориповнинг тўрт жилдли танланган асарлари нашр этилди. Унинг учинчи жилдига жаҳон мумтоз шеърияти дурдоналаридан қилинган таржималар, жумладан татар шоири Адҳат Синўғилнинг учта таржима шеъри 375-376-бетларда чоп қилинган. Лекин негадир шу шоирнинг «Китоблар» номли ажойиб шеъри киритилмаган. Абдулла Орипов таржимасидаги ушбу шеър «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 1991 йил 7 июн сонида чоп этилганди [128].

Эслатиб ўтаман: Абдулла Орипов (1941-2016) Ўзбекистон Қаҳрамони, Ўзбекистон халқ шоири, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг раиси бўлиб ишлаган.

----------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. ВОҲИДОВ Э. Сайланма: 4 жилдли /Сўзбоши муаллифи: И.Ғафуров. – Т.: «Шарқ», 2000.

2. Rustam G'oipov - Haqiqat (audio). Андрей Малишко шеъри. Эркин Воҳидов таржимаси. -
www.youtube.com/watch?v=J5cASuDsG2o (www.youtube.com January 19, 2022. 4 дақиқа 19 сониялик аудиолавҳа).

3. Анкета. – www.facebook.com/uzbekdissidenthistory (www.facebook.com Абдулазиз Маҳмудовнинг Фейсбукдаги «O’zbek muxolifatining yaqin o’tmishdagi tarixi” номли саҳифаси, 2020.29.12).

4. Би-би-си меҳмони - кинорежиссёр ва ёзувчи Абдулазиз Маҳмудов. - www.bbc.com/uzbek/interactivity/2011/04/110404_talking_point_abdulaziz_mahmudov (www.bbc.com/uzbek/ April 4, 2011).

5. ГУЛЧЕҲРА НУРУЛЛАЕВА. Жўмард дўстимга қутлов. - www.facebook.com/uzbekdissidenthistory/ (www.facebook.com «O'zbek muxolifatining yaqin o'tmishdagi tarixi” сайти, 29.12.2020) (2010 йилдаги қутлов. А.Ш.)

6. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари. - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (Китобнинг биринчи нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этдим. Иккинчи нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан юзтага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

7. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар: тўплам / Ўзбекча нашрининг масъул муҳаррири А.Х.Саидов. – Тошкент: «Адолат», 2004. – 520 б.

8. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3 та китоб/Тузувчи: Н.Жўраев, Т.Файзуллаев; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (Раис) ва бошқ. – Т.: Шарқ, 2000.

9. Shuhratjon AHMADJONOV. (5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar) O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining asoschisi, professor Olimjon Karimov – 80 yoshda. (1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili).
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.23.06);
- http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.01.01);
- http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org “Turonzamin” журнали, 2005 йил декабр, 12-сон).

10. Shuhratjon AHMADJONOV. Sakkiz ayol ustidan soxta sud va kaminaga bo’layotgan tazyiqlar haqida.
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956887/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2007 MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.09.10);
- www.turonzamin.org/2007/07/08/sakkiz-ayol-ustidan-...an-tazyiqlar-haqida/#more-2146 (www.turonzamin.org 2007.08.07).

11. ЯКУБОВ Т. «Постоянный скандальный фон» в среде оппозиции и правозащитного движения в Узбекистане. В 4 частях (Ўзбекистон мухолифати ва инсон ҳуқуқлари ҳимоя қилиш ҳаракати орасидаги «доимий жанжал шароити». 4 қисмдан иборат). –
Часть 1. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1176876540 (www.centrasia.ru 18.04.2007).
Часть 2. – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1177012860 (www.centrasia.ru 20.04.2007).
Часть 3. – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1177361400 (www.centrasia.ru 24.04.2007).
Часть 4. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1177881840 (www.centrasia.ru 30.04.2007).

12. ХУАРД СИНКОТА. Демократия нима дегани? (Whot is Democracy? Муаллиф: Howard Cincotta. Washington, D.C.: United States Information Agency, 1991.) (Таржимон: Ҳамидулла Кароматов. Дизайн: Барбара Морган. Иллюстрациялар: Роберт Бэнкс. Суратлар: Шери Жонсон.) – Америка Қўшма штатлари Ахборот бўлими, 1993. – 32 б.

13. Инсон ҳуқуқлари: Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт. Фуқаролик ҳуқуқлари ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Факультатив протокол. – Т.: Адолат, 1992. – 64 б.

14. САЛБИЕВ А. Пикетчик. - http://region15.ru/blogs/salbiev/2012/09/19/piketchik/ (www.region15.ru Блог Алана Салбиева, 19.09.2012).

15. АҲМАДЖОНОВ Ш. O’zbekiston maxsus xizmat organlari va Internetdagi shaxsiy yozishmalar xavfsizliini taminlash. - www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.17.08);
- http://www.turonzamin.org/congress5/shuhrat_internet.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.23.05);
- http://www.turonzamin.org/congress5/shuhrat_internet.html (www.turonzamin.org Таҳлил: Интернет. “Turonzamin” журнали, 2006 йил июн, 6(18)-сон).

16. КЕДРОВ К. Высшая мера Виктора Гюго (Виктор Гюгонинг олий жазоси). – «Известия», 26 февраля 1992 г.

17. В Узбекистане надо отменить смертную казнь! Обращение Ш.Ахмаджонова к сессии Олий Мажлиса (Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилмоқ керак! Ш.Аҳмаджоновнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси). - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1093401900 ( www.centrasia.ru 25.08.2004 06:45).

18. «Озодлик» радиоси ўзбек тилидаги дастурларининг 2004 йил 17 февраль куни соат 22.00 даги эшиттиришида айтилган факт.

19. «Озодлик» радиоси ўзбек тилидаги дастурларининг 2001 йил 9 июль соат 18.00 даги эшиттиришида айтилган факт.

20. «Би-би-си» радиоси ўзбек хизмати дастурларининг 2004 йил 2 июнь соат 21.00 даги эшиттиришида айтилган факт.

21. АХМАДЖОНОВ Ш. Кто помрет раньше – ишак или падишах? Узбекские правозащитники комментируют последние указы (Қайсиси олдин ўлади – эшакми ёки подшоҳ? Ўзбек инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари охирги фармонларни шарҳламоқдалар). - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1124486580 (www.centrasia.ru 20.08.2005).

22. ЗАРИПОВА Р. Суд-ҳуқуқ тизимида янги босқич. – «Миллий тикланиш», 2007 йил 8 август, 32 (415)-сон.

23. ГУЛОМ МИРЗО. Во имя интересов человека. Ответы Председателя Верховного суда РУз Буритоша Мустафоева (Инсон манфаатлари йўлида. ЎзР Олий судининг раиси Бўритош Мустафоев жавоблари). – «Правда Востока», 2 августа 2007 года.

24. БОРОХОВ Э. Энциклопедия афоризмов (Мысль в слове) (Афоризмлар энциклопедияси (Сўздаги фикр)) /Худож. Ю.Д.Федичкин. – М.: ООО «Издательство АСТ», 1999. – 720 с.

25. Ўзбек Совет Энциклопедияси. 14 жилдлик, Т.: ЎзСЭ Бош редакцияси, 1971-1980.

26. Эстония: «Халқ фронти» қайта қуриш хизматида. Эстон шоираси ва жамоат арбоби Сирье Руутсоо Кийн билан ёзувчи Зоҳир Аълам суҳбати. – «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1988 йил 16 сентябрь, 38-сон, 2-б.

27. Инфобюллитень (газета) «Республика». Номер 6-7 (7-8) 1990 г. Таллин (Эстония).

28. Би-би-си меҳмони – “Бирлик” ҳаракати асосчиларидан Фахриддин Худойқулов. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/uzbekistan/2010/10/1010...point_faxriddin_xudoyqul.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 16 октябр 2010 - 20:46 GMT).

29. ХУДОЙҚУЛОВ Ф. “Бирлик” тарихи: Ёзилмаган хакикатлар. – www.yangidunyo.com/?p=364 (www.yangidunyo.com August 20th, 2007).

30. Category Archives: Rivoyatdan qo'shiqqa. Дадахон Ҳасан куйлайди. – www.turonzamin.org/category/rivoyatdan-qoshiqqa/ (www.turonzamin.org 2010.23.02).

31. Мухаммад Салих: «Поднимемся с колен и восстановим страну из каримовских руин» (Муҳаммад Солиҳ: «Тиз чўкишдан кўтарилайлик ва каримов вайроналаридан мамлакатни тиклайлик»). - http://www.fergananews.com/article.php?id=6885 (www.fergananews.com 31.01.2011);
http://muhammadsalih.com/2011/03/03/%d0%bc%d1%83%d...%bb%d0%b5%d0%bd-%d0%b8-%d0%b2/ (http://muhammadsalih.com/2011/03/03/).

32. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини ўтказувчи Марказий сайлов комиссиясининг қарори. – “Халқ сўзи”, 1991.26.11.

33. Муҳаммад СОЛИҲ (Салой Мадаминов)нинг таржимаи ҳоли. – “Халқ сўзи”, 1991.26.11.

34. МУҲАММАД СОЛИҲ. Йўлнома /Муҳаррир: Абдулла Абдураззоқ/. – «Эрк» нашриёти, 2000. – 360 б.
- www.facebook.com/groups/349695395947866/user/100009308907405/ (www.facebook.com Фейсбукдаги “Muhammad Solih kitoblari” гуруҳи саҳифаси, 2019.09.08).

35. Би-би-си меҳмони – Зоҳир Аълам. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/uzbekistan/2011/04/110421_cy_talkingpoint_zohir_alam.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2011.25.04).

36. ТОҲИР КАРИМОВ. Муқаддас «Авесто» изидан: Илмий-бадиий қисса //Сўзбоши: И.Бобожонов/. – Т.: «Чўлпон», 2000. – 176 б.

37. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Бирлик” асосчиларидан бири Тоҳир Каримовдир. –
www.liveinternet.ru/users/4799013/post343240910/ (www.liveinternet.ru “Турон_Шухратжони” кундалиги (Дневник), 2014.13.11);
www.dunyouzbeklari.com/archives/87296 (www.dunyouzbeklari.com 2014.14.11).

38. Мухолиф фикрловчилар доимо бўлган… (Суҳбатнинг тўлиқ матни. Сайт муҳаррири Юсуф Расулнинг Абдуманноб Пўлатов билан суҳбати). – www.yangidunyo.com/?p=5614 (www.yangidunyo.com July 31st, 2009).

39. ПУЛАТОВ Абдуманноб Каюмович [16.12.1951 - 21.11.2010]. – www.centrasia.ru/person.php (www.centrasia.ru Раздел «Персоны»).

40. Скончался Абдуманноб Пулат (Абдуманноб Пўлат вафот қилди). – www.ferghana.ru/article.php?id=6805 (www.ferghana.ru 22.11.2010 17:21 msk).
www.centrasia.ru/newsA.php?st=1290491460 (www.centrasia.ru 08:51 23.11.2010).

41. АҲМАДЖОНОВ Ш. Абдуманноб мухолифатнинг яхши лидери эди. -
www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru “Турон_Шухратжони” кундалиги (Дневник), 2018.16.11);
www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&vi...-45&catid=31:general&Itemid=18 (www.muvozanat.info 2010.26.12);
www.yangidunyo.com/?p=16602 (www.yangidunyo.com 2011.13.01);
www.yangidunyo.com/?p=439#more-439 (www.yangidunyo.com 2012.11.01).

42. Абдуманноб Пўлатов. “Бирлик”нинг тузилиши, илк қадамлари ва бўлиниши: баъзи маълумот ва фикрлар.
1-қисм. – www.isyonkor.ucoz.ru/news/2006-05-07-276 (www.isyonkor.ucoz.ru 2006.07.05);
2-қисм. – www.isyonkor.ucoz.ru/news/2006-5-9-284-0- (www.isyonkor.ucoz.ru 2006.09.05).

43. Абдураҳим Пўлат. Фото. – www.harakat.net/faces/?id=3 (www.harakat.net Harakat Mustaqil Axborot Agentligi).

44. Абдураҳим Пўлат озодликда. /Нашрга тайёрлаган: Халил Очиқкўз. – Истанбул, 1995. – 174 б.

45. Рауф Парфи. – www.ijod.uz/?p=1888 (www.ijod.uz Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг сайти).

46. Рауф Парфи (1943-2005). – www.ziyouz.uz/ozbek-ziyolilari/rauf-parfi-1943-2005/ (www.ziyouz.uz/ozbek-ziyolilari/ 2016.30.03).

47. Би-би-си меҳмони- бетакрор қалам соҳиби Усмон Азим. - www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2009/06/090608_talking_point_usmonazim.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2009.08.06).

48. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

49. АХМАДЖОНОВ Ш. Политические партии Узбекистана: шесть зарегистрированных и одна «скрытая» (Ўзбекистон сиёсий партиялари: олтитаси рўйхатга олинган ва биттаси “яширин”). –
Часть 1. - www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109149980 (www.centrasia.ru 23.02.2005 12:13);
Часть 2. – www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109221680 (www.centrasia.ru 24.02.2005 08:08);
Часть 3. - www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109310000 (www.centrasia.ru 24.02.2005 08:40);
www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5478522/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон_Шухратжони», Рубрика «Статьи 2005 года», 04.12.2014).

АХМАДЖОНОВ Ш. О шести зарегистрированных и одной «скрытой» про правительственных политических партиях Узбекистана (Ўзбекистоннинг олтита рўйхатга олинган ва битта “яширин” ҳукуматпараст сиёсий партиялари). -
www.turonzamin.org/congress/russian.html части 1-4 (www.turonzamin.org страница на русском языке, март 2005 года).
www.turonzamin.org/2011/02/26/sbornik-2/ 1-4-части (www.turonzamin.org 26.02.2011, Сборник статьи, 2005 год, статья 5);
www.uzbekcongress.org/russian/opartiyax.html (www.uzbekcongress.org/russian/ 04.01.2013).

50. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистондаги сиёсий партиялар: бештаси рўйхатда ва биттаси махфий. –
1-қисм. – www.dunyouzbeklari.com/archives/89216 (www.dunyouzbeklari.com 2014.07.12);
2-қисм. – www.dunyouzbeklari.com/archives/95633 (www.dunyouzbeklari.com 2015.26.02).

51. АЗИМОВ У. Бахшиёна. Драматик балладалар. – Т.: “Ёш гвардия”, 1990. – 80 б.

52. АХМАДЖОНОВ Ш. Суд над «Миллий Мажлисом» 1992 года и история создания Партии свободных дехкан Узбекистана (“Миллий Мажлис” устидан 1992 йилдаги суд иши ва Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партияси ташкил этиш тарихи). - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1190623500 (www.centrasia.ru 24.09.2007. 12:45).

53. Shuhratjon AHMADJONOV. Ozod dehqonlar partiyasi asoschilaridan biri, fermer Risqali Ziyaviddinov vafot etdi (Fotolavha).
-www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.10.10);
- http://www.turonzamin.org/cdu8/shuhrat_risqali.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.07.08).

54. Аҳмад Аъзам. Фото. - www.facebook.com/ahmadazam.uz/ (Раҳматли Аҳмад Аъзамнинг Фейсбукдаги саҳифаси).

55. Аҳмад Аъзам: халқимизнинг миллий уйғонишига, ўзлигини англашига хизматим сингган. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/institutional/2012/06/1..._talkingpoint_ahmad_azam.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2012.25.06)

56. ТУРСУНОВ Г. Открытое письмо президенту Исламу Каримову независимого экономиста Гуламкадира Турсунова. – www.centrasia.org/newsA.php?st=1052970000 (www.centrasia.ru 15.05.2003)

57. ТУРСУНОВ Ғ. Ғуломқодир Турсунов: Конвертация тарихидан. – www.uzxalqharakati.com/archives/46847 (www.uzxalqharakati.com 2017.22.09).

58. Хуршид Даврон. Поэт. – www.facecollection.ru/people/hurshid-davron (www.facecollection.ru/people/ )

59. Хуршид Даврон: юртимиз катта тафаккур, катта тамаддун ватани бўлганини инсонларга етказишни истаганман. - www.bbc.co.uk/uzbek/interactivity/2012/07/120730_talkingpoint_khurshid_davron.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2012.04.08).

60. МУҲАММАД ЮСУФ. Осмонимга олиб кетаман: Шеърлар. – Т.: «Ёзувчи», 1997. – 144 б.

61. Миразиз Аъзам (1936). – www.ziyouz.uz/ozbek-nasri/miraziz-azam-1936/ (www.ziyouz.uz ).

62. Миразиз Аъзам (1936). – www.ziyouz.uz/ozbek-ziyolilari/miraziz-a-zam-1936/ (www.ziyouz.uz/ozbek-ziyolilari/ 2016.25.02).

63. Миразиз Аъзам. «Шеър инсон қувончи ва изтиробларини ўзида акс эттиради». –
“Ёшлик” журнали, 2010 йил, 4 (233)-сон;
www.ijod.uz/?p=8204 (www.ijod.uz 2014.14.03)

64. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post443606381 (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр);
Китоб давоми 1: www.siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%...%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: www.siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%...%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
www.siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).

65. Зоҳидов Пўлат: Таржимаи ҳол. – www.arboblar.uz/uzkr/people/zakhidov-pulat

66. Ўзбекистонда олим Абдуқодир Эргашев вафот этди. – www.daryo.uz/k/2018/04/13/ozbekistonda-olim-abduqodir-ergashev-vafot-etdi/ (www.daryo.uz/k/ 2018.13.04).

67. “Тили йўқ халқ – бамисоли дили йўқ одам”. Зуҳриддин Исомиддинов билан Назира Қурбон суҳбатлашди. – www.fledu.uz/tili-ju-hal-bamisoli-dili-ju-odam/ (www.fledu.uz/ 2017.21.09).

68. Академик Тошмуҳамедов: “Бой давлатлар бизга шўрга чидамли навлар билан ёрдам берса бўларди”. - www.bbc.com/uzbek/news/story/2008/06/080620_int_toshmuhamedov.shtml (www.bbc.com/uzbek/ 2008.20.06).

69. ВАЛИХОНОВ М.Н. Биофизика фанининг зукко устози. –
www.uz.hrsu.org/archives/7232 (www.uz.hrsu.org 2015.24.01).

70. ХУДОЙҚУЛОВ Ф. Уялмаган одамлар ёхуд афтингизга чарм юзқоп кийинг. - www.turonzamin.org/2008/07/22/tari/ (www.turonzamin.org 2008.22.07).

71. Кабулов Васил Кабулович. Старший сержант.
- Бессмертный полк. Россия. Кабулов Васил Кабулович (moypolk.ru) (www.moupolk.ru 06.05.2015);
- www.moypolk.ru/soldier/kabulov-vasil-kabulovich (www.moupolk.ru 06.05.2015).

72. АХМАДЖОНОВ Ш. Главная ошибка лидеров узбекской оппозиции (Ўзбек мухолифати лидерларининг асосий хатоси).
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963252/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2011 YILGI MAQOLALAR”, “MUXOLIFAT”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.07.10);
http://pravozashitnik.at.ua/news/2011-05-22-1950 (www.pravozashitnik.at.ua 22.05.2011, страница на русском языке);
http://muvozanat.info/index.php?option=com_content...-03&catid=31:general&Itemid=18 ( www.muvozanat.info 22.05.2011);
http://turonzamin.org/2011/05/24/oshibka/#more-15078 (www.turonzamin.org 24.05.2011);
http://yangidunyo.com/?p=19378 (www.yangidunyo.com 25.05.2011).

73. В. Қобулов. Акл мўъжизаси. - «Ёш гвардия». Т. – 1974.

74. Абдураҳим Пўлат: Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил ака Қобул ўғлидан айрилдик.
- http://www.harakat.net/el_news.php?id=4572&from=3810 (www.harakat.net «HARAKAT» XABAR AGENTLIGI – January 25, 2010);
- «HARAKAT» XABAR AGENTLIGI :: Independent News Agency Harakat. Узбекистан, новости Узбекистана, политика Узбекистана, оппозиция Узбекистана (www.harakat.net «HARAKAT» XABAR AGENTLIGI – January 25, 2010).

75. Донолар бисотидан. /Тузувчи ва таржимон Ш.Шомуҳамедов (Муҳаррир Миртемир). – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976. – 312 б.

76. ВОҲИДОВ Э. «Бирлик» митинги қатнашчиларига мактуб. // Изтироб. – Т.: Ўзбекистон, 1992. – 333 б. (34-35 бетлар).

77. Би-би-си меҳмони - Гулчеҳра Нуруллаеванинг саволларга жавоблари. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2008/09/080923_tpoint_gnurullayeva.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 23 Сентябр, 2008).

78. АБДУЛАЗИЗ МАХМУДОВ. 200 рақамли юк. - www.youtube.com/watch?v=vAl0HExcJ3k (www.youtube.com 59 дақиқа 12 сониялик видео, December 23. 2021).

79. ГУЛЧЕҲРА НУРУЛЛАЕВА. Оналар фарёди. Шеър.
- 1989 | Гулчеҳра НУР (yangidunyo.org) (www.gulchehranur.yangidunyo.org 2011.30.04);
- www.gulchehranur.yangidunyo.org/2011/04/30/йиғларман-тўплами-1/ (www.gulchehranur.yangidunyo.org
2011.30.04).

80. ISMAT KHUSHEV. Исмат Хушев билан юзма юз: Гулчеҳра Нуруллаева хонадонида. - www.youtube.com/watch?v=bW4sBxg2wgY (www.youtube.com 15 дақиқа 21 сониялик видеосуҳбат, July 26, 2018).

81. Фитна санъати. Биринчи китоб. (Таҳрир ҳайъати: Эркин Воҳид ва бошқ.) Т.: ЎзР ФА «Фан» нашр., 1993, 206-229 б.

82. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовга Очиқ хат. – «Мустақил ҳафталик», 1992 йил январ, № 3.

83. ЛАЩ М. Арматура как средство политической борьбы (Арматура сиёсий кураш воситаси сифатида). – «Экспресс-хроника», 7 июля 1992 г., № 27.

84. ЛАТИБЖОНОВ Н. Адолат шамшири: Бадиалар, мақолалар, суҳбатлар. – «Адабиёт ва санъат нашриёти», 1993. – 68 б.

85. АНВАР ОБИДЖОН. Уччаноқлар. – «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1981 йил 19 июн.

86. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумида. - «Тошкент ҳақиқати» газетаси, 1990 йил 8 май.

87. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумида. - «Тошкент ҳақиқати» газетаси, 1990 йил 18 май.

88. АҲМАДЖОНОВ Ш. Мустақиллик Декларацияси тарихи. - www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6974575/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2022 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.23.06).

89. Коммюнике о встрече Председателей Верховных Советов Латвийской Республики, Литовской Республики и Эстонской Республики (Латвия Республикаси, Литва Республикаси ва Эстония Республикаси Олий Кенгашлари раислари учрашуви ҳақидаги Баённома). - «Республика» (Таллин шаҳрида чоп этилган газета), № 6-7 (7-8) 1990 г.

90. Страны мира: Энцикл. справ (Жаҳон мамлакатлари: Энциклопедик маълумотнома). /Под ред. С.А.Семеницкого. – Мн.: Миринда, Родиола-плюс, 1999. – 624 с.

91. ҚОСИМОВ Н. Мустақиллик: курашлар даври. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 79 б.

92. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 76 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

93. Общества прав человека Узбекистана (ОПЧУ). Информационный бюллетень (Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамияти. Ахборот бюллитени), номер 2 (1994 г. – июнь 1995 г.) – Т.: Самиздат, 1995. – 163 с.

94. Пифагор. Цитаты (Иқтибослар). - Пифагор — Викицитатник (wikiquote.org) (Материал из Викицитатника).
Пифагор (милоддан аввалги 570-490 йиллар) – қадимги юнон файласуфи, маьематиги, мусиқа назариётчиси, ва тасаввуфий, диний ҳамда файласуфий мактаб асосчиси.

95. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилги Ўш-Узган қирғинига доир хотираларим.
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963252/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2011 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.12.08);
- http://muvozanat.info/index.php?option=com_content...ion&layout=blog&id=3&Itemid=18 (www.muvozanat.info 28 April 2011).

96. АҲМАДЖОНОВ Ш. Каримов ҳужжатларни қандай сохталаштирганди?
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6778261/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2018 ГОДА”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.12.08);
https://siyosat.wordpress.com/2018/01/25/%D0%BA%D0...D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%88/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.25.01).

97. Сафар Бекжон билан суҳбат. Сафар Бекжоннинг www.bbc.co.uk/uzbek/ (Би-би-си радиоси) ўқувчилари ва тингловчилари саволларига жавоби, 12.06.2008. -
http://www.uzbekistanerk.org/detayhaber.asp?dil=oz&id=764 (www.uzbekistanerk.org 12.06.2008 09:29:35).

98. САФАР БЕКЖОН. Нариги дунё дарчаси олдида.
4-боб. – http://yangidunyo.com/?p=2289 (www.yangidunyo.com December 14th, 2008).

99. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилда Тошкентда “Уйғониш” газетасини чоп этиш ҳаракатлари. – http://turonzamin.org/2007/05/12/nuqtai-nazar-85/#more-1748 (www.turonzamin.org 2007.12.05).

100. МАСАЛИЕВ Абсамат Масалиевич. – http://www.centrasia.ru/person.php (www.centrasia.ru ).

101. Би-би-си меҳмони – Гулчеҳра Нуруллаеванинг саволларга жавоблари. – http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2008/09/080923_tpoint_gnurullayeva.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 23 Сентябр, 2008).

102. “Янги Дунё” намойиш этади: “Кремл остонасида” (Янгиланган нусхаси)
(МАХМУДОВ А. Кремль остонаcида. 1-4-қисм). – http://yangidunyo.com/?p=18180#more-18180 (www.yangidunyo.com March 31st, 2011).

103. ЭРК УЧУН! ЗА СВОБОДУ! “Кремл остонасида”. “Норасмийлар” сериалининг саккизинчи қисми. Муаллиф Абдулазиз Махмудов. Москева 1990 йил. - www.youtube.com/watch?v=xSzf-2a8avA (www.youtube.com 59 дақиқа 12 сониялик видео, September 7, 2020).

104. МАЙРАМ АКАЕВА. У надежды не бывает ночи: Записки жены Президента (Умиднинг тунлари бўлмайди: Президент рафиқаси хотиралари). – М., Российская газета "Воскресенье”, 2003. – 462 ст.

105. Акаев Аскар Акаевич. – www.centrasia.org/person.php

106. Бобораҳим Машраб (1640-1711). (Ғазаллар). - http://e-adabiyot.uz/uzbek/mumoz/1130-maqola.html (www.e-adabiyot.uz e-adabiyot.uz сайти).

107. Алишер Навоий ҳикматлари ҳақида. Абдумурод Тилавов тайёрлаган. – www.kh-davron.uz/kutubxona/alisher-navoiy/alisher-navoiy-hikmatlari.html (www.kh-davron.uz ).

108. Движение "Бирлик" – это история узбекского народа (обращение) (“Бирлик” Ҳаракати – бу ўзбек халқи тарихидир (Мурожаат)). - www.centrasia.org/newsA.php?st=1189975020 (www.centrasia.org 17.09.2007).

109. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий ҳуқуқбузарлик кодексининг 184-моддаси бўйича фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратжон устидан тўпланган ҳужжатлар йиғма жилди. – Жиноят ишлар бўйича Тошкент шаҳар Ҳамза туман суди архивида 2001 йил 19 ноябрдаги ҳукмидан кейин сақланаётган 3600/01-сонли иш.

110. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 жилдли /С.Ф.Акобиров ва бошқ.; З.М.Маъруфов таҳрири остида. – М.: «Рус тили» нашриёти, 1981.

111. АҲМАДЖОНОВ Ш. Туркий халқлар демократик мухолифати Исмоилбей Ғаспирали ва Жадидчилик ҳаракатидан бошланган.
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6778261/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2009 ГОДА”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.07.10);
– www.yangidunyo.com/?p=4857#more-4857 (www.yangidunyo.com 2009.03.07).

112. АХМАДЖОНОВ Ш. (Статья 17, 8-15 марта 2006 года) «Озодлик»ка доир: Отношение к выступлению Рахматжона Кулдашева (“Озодлик”ка доир: Раҳматжон Қўлдошевнинг матбуотда чиқишига муносабат). - www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.28.09).

АХМАДЖОНОВ Ш. «Озодлик»ка доир! С.Майлс: «Ложь, к которой наполовину примешивается правда, есть худшая ложь». Отношение к выступлению бывшего руководителя Ташкентского бюро радио «Озодлик» («Свобода») Рахматжона Кулдашева (“Озодлик”ка доир. С.Смайлс: “Ярмига ёлғон қўшилган ҳақиқат – энг ёмон ёлғондир”. “Озодлик” радиоси Тошкент бюросининг собиқ раҳбари Раҳматжон Қўлдошевнинг матбуотда чиқишига муносабат). -
www.turonzamin.org/congress/arxiv.html (www.turonzamin.org Раздел ARXIV 8-15 марта 2006 года).

113. ШАВКАТ РАҲМОН. Туркийлар. Шеър.– Сайланма. Жамоатчи муҳаррирлар: Набижон Боқий, Асқар Маҳкам. – Т., “ШАРҚ” нашриёт-матбаа концерни, 1997. – 215 б. (190-191-б.);
- www.n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Shavkat%20Rahmon.%20Saylanma.pdf (www.n.ziyouz.com/books/ Сайланма. 190-191-б.)

114 (91). “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим қўлёзмасида “Фойдаланилган адабиётлар” бўлимида ёзилган [91]-адабиёт номини эслай олмадим. У ўзбек тилига ўгирилган афоризмлардан иборат тахминан 300 бетлик китоб эди.

115. ВикиЧтение. Ралф Уолдо Эмерсон (1803—1882 гг.). Афоризмы. – www.info.wikireading.ru/102298

116. АБДУЛЛА ОРИПОВ. Танланган асарлар: 4 жилдлик. Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ. – Т.: 2000.

117. МУҲАММАД СОЛИҲ. Иқрор: турғунлик, қайта қуриш ва мустақиллик йилларида ёзилган шеърлар, мақолалар.–Т.: «Эрк» нашриёти, 1995.–452 б.

118. Тошкент: Қомус /Таҳрир ҳайъати: Н.Тўқлиев (Бош муҳаррир)…, М.Аминов (масъул муҳаррир) ва бошқ. – Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1992. – 495 б.

119. Shuhratjon AHMADJONOV. Toshkent didsiz, qop-qora panjaralar shahriga aylantirildi.
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.10.10);
- http://turonzamin.org/2006/10/16/toshkent-didsiz-q...hahriga-aylantirildi/#more-622 (www.turonzamin.org 2006.16.10).

120. АЛИШЕР НАВОИЙ. Уммондан дурлар. Ғазаллар, ҳикматлар ва рубоийлардан намуналар. Тузувчи ва таржимон: Йўлдош Парда. – Т.: «Шарқ», 2000. – 144 б.

121. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси: 2007 йил 1 майгача бўлган ўзгартиш ва қўшимчалар билан. – Т.: «NORMA» МЧЖ, 2007. – 352 б.

122. АҲМАДЖОНОВ Ш. Виза, паспорт пропискаси каби тақиқловчи қонун моддалари Ўзбекистондаги полициявий режим амалдорлари сонини ошиши, порахўрлик ҳамда коррупция манбаидир. - http://www.turonzamin.org/congress4/shuhrat_viza.html (www.turonzamin.org ARXIV
“Калламуш” коррупция, 2006.29.04).

123. САИДОВ А.Х., ГАСАНОВ Л.Ю., ИТКИН Ю.М., НИ В.П. Нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг қонунига шарҳлар. Масъул муҳаррир: А.Х.Саидов. Инсон ҳуқуқлари бўйича ЎзР Миллий маркази, Т. – 2002, 140 б.

124. АЛП АРСЛОН. Демократик институтлар бирлашуви. Ўзбекистон нодавлат нотижорат ташкилотлар миллий ассоциациясининг асосий вазифалари нималардан иборат? – «Жамият», 2006 йил 22 сентябрь, 2-сон.

125. ЎзР Қонуни: «Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида». – «Халқ сўзи», 2005 йил 30 декабр.

126. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси: 2007 йил 1 майгача бўлган ўзгартиш ва қўшимчалар билан. – Т.: «NORMA» МЧЖ, 2007. – 352 б.

127. Алишер Навоий (1441-1501). – www.ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/allomalar/alisher-navoiy-1441-1501/ (www.ziyouz.uz 2017.22.01).

128. АЛИШЕР НАВОИЙ. Уммондан дурлар. Ғазаллар, ҳикматлар ва рубоийлардан намуналар. Тузувчи ва таржимон: Йўлдош Парда. – Т.: «Шарқ», 2000. – 144 б.

129. Қуръони карим маъноларининг таржимаси. Таржима ва изоҳлар муаллифи: Ҳамидулла Кароматов. – Т.: «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. – 617 б.

130. АДҲАТ СИНЎҒИЛ. Китоблар: Шеър. Татар туркийсидан ўзбек туркийсига Абдулла Орипов ўгирган. – «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1991 йил 7 июн.

E-mail: havassh54@gmail.com , jiz54@mail.ru

2018 йил 6 ноябр - 2019 йил 4 январ. 2022 йил 25 октябр.

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ДАВОМИ 12)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

4-ИЛОВА. 2007: ТОШКЕНТДА ҚУРИЛГАН ДИДСИЗ, ҚОП-ҚОРА ТЕМИР ПАНЖАРАЛАР ВА ЎЗБЕКИСТОН КАТТА ҚАМОҚХОНАГА ЎХШАШИ

Китобимнинг 4.12-параграфида 1990 йил 28 апрел куни Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан 35 нафар бирликчилар ўртасида бир соатлик учрашув ўтказилгани ҳақида ёзгандим. Шу воқеадан кейин Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси (ДХҚ) китобимда баён этилган ёки шунга ўхшаш усулда демократлар Ўзбекистон Президенти билан учрашув ўтказишларига бошқа йўл қўймаслик чора-тадбирларини ишлаб чиқди. ДХҚ тавсиясига кўра ўша –1990 йилнинг ёзида Президент биноси олдига баландлиги уч метр келадиган темир панжаралар ўрнатилди.

Маълумки, 1991 йил 29 декабрида Мустақил Ўзбекистонимизда илк марта икки муқобил номзод – Ислом Каримов ва Муҳаммад Солиҳ иштирокида президентлик сайлови бўлиб ўтди.

ИЗОҲ. Баъзи ўқувчиларимиз 2000 йил 9 январда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига бўлган сайловда Ислом Каримов ва Ўзбекистон Халқ демократик партиясининг ўша пайтдаги раҳбари Абдулҳафиз Жалолов номзод бўлиб иштирок этишганини эслатишлари мумкин. Қизиғи шундаки, Абдулҳафиз Жалолов сайлов куни овоз бериб чиққач, журналистлар «Кимга овоз бердингиз?», деб сўрашди. У: «Ислом Каримовга овоз бердим», деган эди. Изоҳнинг ҳожати йўқ.

Мен 2004 йил 21 май куни Конрад Аденауэр жамғармасининг Тошкент шаҳрида жойлашган Марказий Осиёдаги ваколатхонасига борганимда, ўша бинога кираверишдаги йўлакда тасодифан Абдулҳафиз Жалоловни учратдим. Мен у билан саломлашгач, ундан: «2000 йил январидаги сайловда Президент Ислом Каримовга овоз берганингиз ҳақидаги гап тўғрими?», деб сўрадим. У: «Ҳа, тўғри», деб жавоб берди. Мен унга: «Сиз ўшанда ҳеч ким кутмаган ишни қилдингиз. Шахсан мен бундай Ислом Каримовга овоз беришингизга ва бу ҳақда очиқ айтганингизга қойил қолгандим», дедим.

Ўзбекистон демократларининг номзоди, Эрк демократик партиясининг раиси Муҳаммад Солиҳга матбуотда, айниқса телевидение ва радиода тенг имкониятлар яратиб берилмади. Шу сабабли 1991 йил 20 декабр атрофида (аниқ куни эсимда йўқ) ЭДП Тошкент шаҳар ташкилотининг биинчи котиби, профессор, раҳматли Шоди Каримов раҳбарлигида Ўзбекистон телевидениесининг биноси қаршисида, ходимлар кириб-чиқадиган эшик олдида) ўн киши иштирок этган пикет уюштирдик ва Муҳаммад Солиҳга ўз дастурини баён этиш учун телевидениеда чиқишга рухсат берилишини талаб қилдик.

Шу куннинг ўзида – соат 19-ларда Муҳаммад Солиҳга Ўзбекистон телевидениеси орқали 15 дақиқа гапиришга рухсат беришди. Унда ҳам 15 дақиқалик кўрсатувдан уч дақиқаси цензура томонидан кесиб ташланди [117, 311-б.]. У 12 дақиқа давомида ўз сайлов дастурининг кўпгина бандларини айтди. Шундай қилиб, 40 кунлик президентлик сайлов кампанияси давомида Муҳаммад Солиҳга бор-йўғи бир марта телевидение орқали чиқишга рухсат берилди, бунга ҳам ЭДПнинг ўн нафар фаоли қатнашган пикет сабабли эришган эдик.

Президентлик сайловлари 1991 йил 29 декабрда бўлиб ўтгач, Ўзбекистон телевидениеси олдидаги икки метрлик панжаралар тахминан тўрт метрлик қоп-қора панжаралар билан алмаштирилди. . .

Маълумки, 1992 йил 16-17 январь кунлари Тошкентдаги Талабалар шаҳарчасида талабаларнинг норозиликлари бўлиб ўтди. Улар ноҳақ равишда ўққа тутилди ва калтакланди. Натижада икки талаба ҳалок бўлди ва 30 дан ортиқ талаба ярадор қилинди. Ҳолбуки, ўт ўчириш машиналари ёрдамида совуқ сув пуркаш, нари борса кўздан ёш оқизувчи гранаталар ташлаб талабаларни тарқатиб юбориш мумкин эди. Бундай воситалар чет элларда қўлланилади.

Шу воқеадан сўнг Талабалар шаҳарчасида ҳам зудлик билан тахминан 3,5 метр баландликдаги темир панжаралар ўрнатилди. Ўрнатилганда ҳам ҳар 5-6 ётоқхона атрофи панжаралар билан ўралди. Бу панжаралар шунчалик кўримсиз, дидсиз, хунук панжараларки, бундайларини фақат қамоқхоналардагина кўриш мумкин.

Шундай қилиб 1990 йил 28 апрелдан бошлаб Тошкент шаҳрининг жуда кўп жойида темир панжаралар ўрнатилди. Бошқа давлатлар шаҳарларида, пойтахтларида ҳам темир панжаралар бор. Лекин улар чиройли, бежирим, ихчам, санъат асари даражасида ясалган бўлиб, баъзан унга қараб панжара эканлигини ҳам унутиб қўяди, киши. Туркий халқлар кўп минг йиллик нақш ва безак санъатига эга бўла туриб, Тошкентдек азим шаҳарда шундай дидсиз, кўрки йўқ ва хунук панжаралар қурилганига гувоҳ бўлиб турибмиз.

Бошқа халқлар Тошкент шаҳрига турли йилларда ҳар хил ташбеҳ (ўхшатиш) беришган. 1920-1930 йилларда коммунист раҳбарлар йўл қўйган қўпол хатолар оқибатида Совет Иттифоқида очарчилик рўй бериб, миллионлаб одамлар очликдан ҳалок бўлди. Ўшанда ҳам ўзбек деҳқонлари Тошкентни ғалла билан таъминлаганлиги сабабли «Тошкент – нон шаҳри» деган ном билан машҳур бўлди. Эслатиб ўтаман: рус ёзувчиси А.С.Неверов (асли фамилияси Скобелев) «Тошкент – нон шаҳри» номли китоб ёзган эди. А.Михалков-Кончаловский 1967 йилда шу номда киносценарий ёзган. Машҳур ўзбек кинорежиссери Шуҳрат Аббосов раҳбарлигида 1968 йилда «Тошкент – нон шаҳри» бадиий фильми яратилган эди. [48, N ҳарфи жилди, 130-б.]

20-аср иккинчи ярмида «Тошкент – тинчлик ва дўстлик шаҳри» деган ном олди. Бунга сабаб, бир томондан, Иккинчи жаҳон уруши йилларида Тошкентга кўчириб келтирилган юз минглаб фуқаролар бошпана топди ва ҳаётларини сақлаб қолди; иккинчи томондан эса, 1966 йил 4-10 январ кунлари Ҳиндистон бош вазири Л.Б.Шастри ва Покистон президенти М. Айюбхон Тошкентда учрашиб «Тошкент декларацияси»га имзо чекдилар; учинчи томондан, 1989 йилда Тошкентга Бирлашган Миллатлар Ташкилоти қарори билан «Тинчлик элчиси» фахрий унвони берилди. [118, 485-488 б.]

1990-2016 йилларда Ватанимиз пойтахтида қурилган дидсиз, кўримсиз панжараларга қараб авлодлар «Тошкент – дидсиз, қоп-қора панжаралар шаҳри» деб аташса, муаллиф ҳайрон бўлмайди.

Қолаверса, нимасига ҳайрон бўламиз. Ахир Ўзбекистондаги полициявий сиёсий режим ўзига хос, ўзига мос темир панжараларни авлодларга мерос қолдирди, холос.

Тошкентда қурилган дидсиз, қоп-қора панжаралар ҳақидаги ушбу танқидий мақоламни китобимнинг биринчи нашрида ёзиб, уни 2004 йил май ойидан бошлаб тарқата бошладим. Бундан хабар топган сиёсий режим амалдорлари кучишлатар органлар тавсияси билан Тошкентдаги панжараларни турли рангдаги бўёқларга бўяй бошлади.

Мен бу мавзуда 2006 йил 16 октябрида алоҳида мақола ҳам ёздим ва Интернетда чоп этдим ([119]-га қаранг). Шу мақоладан кейин панжараларни бўяш янада кенгроқ миқёсда олиб борилди. Бугунги кунга – 2007 йил сентябрига келиб шаҳардаги кўпгина панжаралар ҳар хил рангдаги бўёқларга бўялди. Лекин қора темир панжарани бошқа рангга, жумладан олтин рангга бўяган билан у темир панжара бўлиб қолайверади. Панжараларнинг ҳаддин ташқари кўплиги ва дидсиз қурилганлиги президент Ислом Каримов раҳбар бўлган Ўзбекистондаги полициявий сиёсий режимнинг ўзига хос рамзига айланди.

Мен Ватанимизда бўялган панжараларни кўрганимда буюк шоиримиз Алишер Навоийнинг машҳур рубоийларидан бирида ёзилган қуйидаги мисралар эсимга келади.

Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса,
Булбулга тикондек ошён бўлмас эмиш. [120, 45-б.]

Ўзбекистон 2007 йилда панжаралари бор катта қамоқхонага ўхшаб қолганди. Бунга битта мисол келтирай. Маълумки, маҳбуслар чиқиш ёки у ёқ-бу ёққа бориш учун қамоқхона маъмуриятидан рухсат олиши керак. Ўзбекистондан хорижга чиқиш учун ҳам мамлакатимиз фуқароси режим маъмуриятидан рухсат олиши керак, яъни Ички ишлар вазирлиги Хорижга чиқиш/кириш ва фуқаролик бошқармасининг вилоят/шаҳар идорасидан виза (рухсат) олиши талаб қилинарди. Совет империяси давридан мерос бўлиб қолган бундай талаб собиқ 15 иттифоқдошлардан фақат Ўзбекистондагина сақлаб келинди.

Агар фуқаро виза олмай, яъни паспортига тегишли муҳр урдирмай хорижга кетса, у Ўзбекистонга қайтиб келгач Ўзбекистон Жиноят кодексининг 223-моддаси (Қонунга хилоф равишда чет элга чиқиш ёки Ўзбекистон Республикасига кириш) талабларини бузганликда айбланиб, 3 йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиниши мумкин [121, 110-б.].

Мавжуд полициявий режим менга чет элга бориб келиш учун 2006 йилдан бери чиқиш визасини бермади. Мен бу ҳақда [122]-мақоламда ёзгандим. Бунга асосий сабаб – мен инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланаётганлигим, 2007 йилга қадар учта китоб ва 130 дан ортиқ мақола, 2022 йил октябрга қадар бешта китоб ва ўзбек тилида 258 та, рус тилида 85 та, инглиз тилида 13 та мақола ёзиб сайтларда чоп қилганлигимдир. Хорижда инсон ҳуқуқларига бағишланган анжуманларда қатнашишимга ва мамлакатимиздаги ҳақиқий аҳвол ҳақида танқид қилишимга йўл бермаслик учун режим менга чиқиш визасини бермади. Бошқача айтганда, билвосита, яъни айрим қонун моддалари ёрдамида панжаралар билан ўралган Ўзбекистон деб аталмиш катта қамоқхонадан чиқишга рухсат қилишмади. Қаттиқ тазйиқлардан кейин мен 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни тарк этишга мажбур бўлдим. Қозоғистоннинг Алмати шаҳрида 2010 йил 20 январгача яшадим. АҚШ ҳукумати сиёсий бошпана берганлиги боис 2010 йил 21 январдан бери АҚШда яшаяпман.

----------------------------------------------

5–ИЛОВА. 2003: «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» ГАП-ГАШТАГИНИНГ УСТАВИ

Диктатор президент Ислом Каримов (1938-2016) даврида қарор топган кучишлатар органларга, айниқса Миллий хавфсизлик хизмати (Давлат хавфсизлик хизмати) ва прокуратура органларига таянган авторитар, полициявий сиёсий тизим бугунги кунда ҳам ўз кучини сақлаб қолмоқда. Уни демократик сиёсий тизимга, фуқаролик жамиятига айлантириш учун Ватанимизда, биринчидан, прокуратура органлари ваколатлари жиддий камайтирилмоғи, иккинчидан ҳақиқий кўппартиявийлик бўлишлиги, учинчидан эса юз минглаб нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият олиб бормоғи керак. Шу ҳолдагина кучишлатар органлар юртимиздаги барча ташкилотларни назорат остига олиш имкониятидан маҳрум этилади ва натижада ҳақиқий адолатли демократик сиёсий тизим сари, фуқаролик жамияти сари кенг йўл очилади.

Таққослаш учун: 1998 йилда Венгрияда 44 176, Японияда 74 000, Канадада 114 000, Буюк Британияда 300 000, Америка Қўшма Штатларида 1 140 000 та (!) нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият олиб борди. Ўзбекистонда-чи? Ўзбекистонда 2002 йилда бор-йўғи 400 тага яқин [123, 115-116 б.], 2006 йилда эса 5000 дан сал кўпроқ нодавлат нотижорат ташкилотлари Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтганди [124].

Фикримча, Сиз билан биз туркий ва форсий халқларнинг 4-5 минг йиллик буюк демократик қадрияти бўлмиш гап-гаштакларга таянмоғимиз ва уларни юз минглаб нодавлат нотижорат ташкилотларига айлантирмоғимиз керак, лозим, зарур, шарт. Бу борада мен 2000-2001 йилларда «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли 350 бетлик китоб ҳам ёзганим, унинг биринчи қисмининг 204 бетини машинкалаб алоҳида китоб кўринишда муқовалатганим ҳақида ушбу китобимнинг иккинчи иловасида ёзгандим.

Мен шу мақсадда 1998 йилда демократик ташкилотлар раҳбарларидан иборат «Демократлар давраси» номли гап-гаштакни ташкил этишга ҳаракат қилиб кўрдим. Лекин бу ижобий иш амалга ошмади. Бир томондан, мавжуд полициявий режим шароитида демократ раҳбарлардан айримлари ўн нафарга яқин демократ лидерлар билан бир даврага тўпланиб туришдан чўчишди. Иккинчи томондан, Ўзбекистон демократик ташкилотлари ва уларнинг раҳбарлари ўртасидаги катта-кичик ихтилофлар битта гап-гаштак, суҳбат даврасига тўпланишга ҳалақит берди. Учинчи томондан, кучишлатар органлар билан боғлиқ ва демократлар орасида фаолият олиб бораётган айрим кишилар «Шуҳратнинг ўзи ким? Нима учун у бундай Даврани ташкил қилар экан?» деган маънода гап тарқата бошлагани қулоққа чалинди. Шу ва шунга ўхшаш сабаблар туфайли мухолифатдаги демократик ташкилотларнинг Тошкентдаги раҳбарлари ва айрим таниқли ўзбек зиёлиларидан иборат гап-гаштакни ташкил этиш бўйича саъй-ҳаракатларим 1998 йилда натижасиз тугади.

Мен бу мақсадга китоб ҳамда мақолалар ёзиш ва халқ ичида, авваламбор ёшлар орасида тарқатиш орқали эришиш мумкин, деган фикрга келдим. Шу сабабли 1998-1999 йилларда «Турон йигитига» номли илк китобимни ёза бошладим.

Мамлакатимиз демократларининг аввалдан олиб бораётган ва 1998-2003 йилларда давом эттирган курашлари, шунингдек жаҳондаги демократик давлатларнинг талаби билан 2003 йил баҳорида Ўзбекистондаги режим айрим демократик эркинликларга, яъни нодавлат нотижорат ташкилотлари, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш жамиятларини тузиш, мухолиф сийсий партиялар қурултойларини ўтказишга рухсат берди. Шу сабабли мен «Демократлар давраси (ДД)» гап-гаштагининг уставини 2003 йил баҳорида ёзиб тугатдим. 2003 йил 28 апрель куни бир гуруҳ ҳамфикр зиёлилар йиғилишида ДД устав лойиҳасини муҳокама этдик ва айрим тузатишлар билан қабул қилдик.

2004 йил кузида Freedom House (Озодлик Уйи)га алоҳида ҳуқуқшунос таклиф этилиб, ойлик берилиб, ўнта нодавлат нотижорат ташкилотининг уставини тайёрлаш ва Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказишга ёрдам бериш вазифаси юклатилди. Бу иш аввалига бир оз яширин қилинди. Ўнта устав лойиҳасидан, адашмасам, фақат иккитаси – Юрий Коноплев раҳбарлигидаги (ташкилот номи эсимда йўқ) ва Ағзам Турғунов ижроия директори бўлган Мазлум номли инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш гуруҳлари уставлари бор эди. Қолган 8 таси четдан, яъни FH га камдан-кам келадиган, FH ходимлари танишлари бўлган ташкилотлар уставлари эди. Ҳар ҳафтада FH да йиғилиш ўтказилиб турган бўлсада, ҳуқуқшунос олиб бораётган уставларни тайёрлаш борасидаги тадбир ҳақида FH директори Мююша Север ҳеч нарса эълон қилмади. Бу мен раҳбар бўлган «Демократлар давраси» ННТ уставига ёрдам бермаслик учун атайлаб қилинган иш эди, деб ҳисоблайман.

Мен бу ҳақда хабар топгач, “Демокатлар Давраси” уставини ҳам қўшиш ва кўриб чиқишларини сўрадим. Менга ўша ҳуқуқшунос: «Ҳозирча ўнта ташкилот устави тайёрланаяпти. Энди сизнинг ташкилотингиз уставини кейинги ўнталикда кўрармиз» деб жавоб берди. 2004 йил декабрь охирида ушбу ўнта уставни тайёрлаш тадбирлари тугагач, ўша ҳуқуқшунос 2005 йил бошида FH даги инсон ҳуқуқлари фаолларининг бир йиғилишида қатнашиб, қисқача ҳисобот берди ва хайрлашиб FH дан жўнаб кетди.

Мен “Демокатлар Давраси” уставини бирорта ҳуқуқшуносга кўрсатиб, муҳокама қилишга ёрдам сўраб Freedom House нинг ўша пайтдаги ходимаси Умида Ниёзовага мурожаат қилдим. У Халқаро нотижорат ҳуқуқ марказининг ҳуқуқшуноси Яшин Алтибаев билан гаплашиб, кўриб чиқишга розилигини олди. Мен 2004 йил декабрида Яшин Алтибаев билан учрашиб, “Демокатлар Давраси” уставини беш марта муҳокама қилдим ва баъзи бир тузатишлар ҳамда қўшимчалар киритдим. Шундай қилиб, 2004 йил декабр ойи охирида «Демократлар давраси» гап-гаштаги уставини Тошкент шаҳар ҳокимиятининг Адлия бўлимида расман рўйхатдан ўтказиш учун тайёрладим.

Freedom House хуқуқшуноси билан биргаликда тайёрланган Юрий Коноплев ва Аъзам Турғунов ташкилотлари устав лойиҳалари Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилмади. Улар қилган баҳоналардан бири қуйидагича эди: Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтаётган ташкилот манзили сифатида фуқаронинг уй манзилини кўрсатиш тақиқланган бўлиб, фақат расмий рўйхатдан ўтган, яъни давлат такилотларидан бирининг биноси манзили кўрсатилиши талаб қилинарди. Ўз-ўзидан маълумки, бирорта расмий ташкилот инсон ҳуқуқлари билан шуғулланаётган ва мавжуд режимни танқид қилаётган ННТ га бундай кафолат қоғозини (тилхатини) ёзиб бермайди. Мана шу вазиятни кўргач, ўз вақтимни ва Адлия вазирлиги ҳисобига тўланадиган ўнта энг кам иш ҳақи миқдоридаги пулни беҳуда сарфламаслик ниятида ўзим раҳбар бўлган «Демократлар давраси» ННТ уставини Адлия вазирлигининг Тошкент бўлимига бермадим. Эслатиб ўтаман: жумҳурият ташкилотини рўйхатдан ўтказиш учун йигирмата энг кам иш ҳақи миқдорида давлатга тўланиши қонун бўйича талаб қилинади.

Таъкидлашим лозимки, 2005 йил 13-14 май кунги Андижон қирғинидан кейин Ўзбекистондаги сиёсий режим ННТ лар масаласида кескин қонуний чегаралашлар киритди. Шулардан бирига Ўзбекистон президенти Ислом Каримов 2005 йил 28 декабр куни имзо қўйди ([125]). Бу тақиқлар Ўзбекистон Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 202-1- ва 239-моддаси сифатида киритилди. Шу моддалар матнини келтириб ўтай.

«202-1-модда. Ғайриқонуний нодавлат нотижорат ташкилотлари, оқимлар, секталарнинг фаолиятида қатнашишга ундаш
Ўзбекистон Республикасида ғайриқонуний нодавлат нотижорат ташкилотлари, оқимлар, секталар фаолиятида қатнашишга ундаш –
энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга ёки ўн беш суткагача муддатга маъмурий қамоққа олишга сабаб бўлади.»

«239-модда. Нодавлат нотижорат ташкилотларининг фаолиятини амалга ошириш тартибини бузиш
Нодавлат нотижорат ташкилотлари (диний ташкилотлар бундан мустасно), шунингдек уларнинг ваколатхоналари ва филиалларининг давлат рўйхатидан ўтмасдан (ҳисобга олинмасдан) фаолиятни амалга ошириши –
энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Халқаро ҳамда чет эл нодавлат нотижорат ташкилотлари ваколатхоналари ва филиалларининг ҳамда уларнинг ходимларининг сиёсий фаолиятда, шунингдек уставдаги мақсад ва вазифаларга тўғри келмайдиган бошқа фаолиятда қатнашиши, худди шунингдек уларнинг сиёсий партиялар ва оммавий ҳаракатлар томонидан ўтказиладиган амалий ҳаракатлар ҳамда тадбирларни молиялаштириши, бундай ташкилотларни тузиш ташаббуси билан чиқиши ва шундай ташкилотларни тузишни қўллаб-қувватлаши –
фуқароларга энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача, мансабдор шахсларга эса - юз бараваридан юз эллик бараваригача миқдорда жарима солишга ёки ўн беш суткагача муддатга маъмурий қамоққа олишга сабаб бўлади.

Нодавлат нотижорат ташкилотларининг белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилмаган рамзий белгиларни ишлатиши –
мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Нодавлат нотижорат ташкилотлари, уларнинг ваколатхоналари ва филиаллари рўйхатдан ўтказувчи органларнинг розилигисиз тадбирлар ўтказиши, худи шунингдек нодавлат нотижорат ташкилотлари ўтказаётган тадбирларга рўйхатдан ўтказувчи орган вакилининг эркин киришини рад этиш –
мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг юз бараваридан юз эллик бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Нодавлат нотижорат ташкилотларининг ўз фаолияти тўғрисидаги ҳисоботларни рўйхатдан ўтказувчи органга тақдим этмаслиги, ўз вақтида тақдим этмаслиги ёки белгиланмаган шаклда тақдим этиши, худди шунингдек нодавлат нотижорат ташкилотларининг ахборотни, шу жумладан улар томонидан мол-мулк ва пул маблағларидан фйдаланиши тўғрисидаги тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этмаслиги - мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.» [126, 33-б.]

Нима ҳам дердим: мамлакатимиздаги полициявий сиёсий режим 2005 йил 30 декабрида оддий нодавлат нотижорат ташкилотларини тузишга қарши мана шундай қаттиқ, таҳликали тақиқларни қонун моддаларига киритди.

Мен 2021 йил январда 2021 йилги Давлат дастурига кўп таклифлар жўнатдим. Шулардан 21-таклифим «Гап-гаштакларни нодавлат нотижорат ташкилотлари сифатида оммавийлаштирайлик» деб номлагандим.

«21-ТАКЛИФИМ. ГАП-ГАШТАКЛАРНИ ННТЛАР СИФАТИДА ОММАВИЙЛАШТИРАЙЛИК

Ўзбекистонда ҳақиқий фуқаролик жамиятини вужудга келтириш учун юз минглаб, ҳатто миллиондан ортиқ нодавлат нотижорат ташкилот (ННТ)лари фаолият олиб бормоғи керак. Туркий ва форсий халқларнинг 4-5 минг йиллик тарихига эга бўлган гап-гаштакдек демократия эркинликлари асосига қурилган ННТлари бор. Гап-гаштакларни оммавийлаштириш ва ривожлантириш ҳақида қарор имзоланса ва ҳокимлар ҳамда жойлардаги ҳокимият органлари қўллаб-қувватласа ватанимизда яқин йилларда юз минглаб гап-гаштак деб аталувчи туркий ННТлар фаолият олиб бора бошлайди. Бу жараёнда улар дунё жамоатчилигини лол қолдириб фуқаролик жамиятини тездан шакллантиради ва ривож топтиради.

Ушбу гап-гаштаклардан келадиган турли хил фактлар ва маълумотлар асосида инсон ҳуқуқлари соҳасидаги қонунлар самарадорлигини баҳолаш ва илмий асосланган ҳамда чуқур ўйланган жамоатчилик мониторинги тизимини шакллантиришда ҳам ёрдам беради.”

Ушбу таклифим 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасининг 260-бандида тўртинчи таклиф сифатида ўрин олди. (2021 йил 25 январ, соат 18:22, Тошкент вақти)

Китобимни ўқиган Сиздай юртдошимиз ҳам Ватанимизда демократик, адолатли, фуқаролик жамиятини қуришда муносиб ҳисса қўшиш ниятида гап-гаштаклар тузар, лозим топишса уларни Адлия бўлимларида рўйхатдан ўтказар, деган умид билан мен 2003 йилда ёзган «Демократлар давраси» гап-гаштаги (нодавлат нотижорат ташкилоти)нинг уставини қуйида келтирмоқдаман.

Фото 22. Алишер Навоий (1441-1501). ([127])

Нафъинг агар халққа бешакдурур,
Билки, бу наф ўзингга кўпракдурур. [128, 33-б.]
АЛИШЕР НАВОИЙ (1441-1501)

«ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» ГАП-ГАШТАГИНИНГ УСТАВИ

МУҚАДДИМА

Ватанимизда фуқаролик жамиятини қуришда муносиб ҳисса қўшиш ва 21-аср бошига келиб жаҳонда таркиб топган демократия анъаналарини қадим Туронда шаклланган урф-одатларимиз, удумларимиз билан уйғунлаштириш ниятида биз – ўзбекистонлик бир гуруҳ фуқаролар нодавлат нотижорат жамоат ташкилоти бўлган «Демократлар давраси»ни ташкил этишга қарор қилдик.

«Демократлар давраси (ДД)» Туронда қадим замонларда шаклланган ва бугунги кунда кўпроқ «гап», «гаштак» деган ном билан машҳур бўлган қадимий удумимизга асосланади.

Аслида гап-гаштак – дўст-тенгқур, ҳамфикр, ҳамкасб кишилар ўртасида навбат билан ўтказиладиган меҳмондорчилик ва суҳбатли кечалардир. Гап-гаштак Тошкент, Сирдарё, Жиззах вилоятларида ва Фарғона водийсида «гап», «гаштак», «навбат», Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида «гаштак», «гапи гаштак», Қашқадарёнинг баъзи жойларида «ҳарфона», Хоразмда «қатор зепат», «ўтиришма», «гурунг», «тўкма» номлари билан аталади. Аждодларимиз гап-гаштакни «издаҳом», «давра», «ош» деб ҳам аташган. [25, 3-ж., 207-208-б.]

Гап-гаштак Турон ҳудудида 4-5 минг йил аввал мавжуд бўлиб, у аслида уруғчилик даврларида шаклланган. Маълум ҳудудда яшаган қадим аждодлармиз яйловдан яйловга кўчиш, чорва қишловини уюштириш, бегоналар ҳужумидан ўзларини ҳимоя қилиш ва шунга ўхшаш турли масалаларни муҳокама қилиш учун чақирилган йиғинларни «гап» (форсча сўз, суҳбат) деб атаганлар. Йиғинга уруғ бошлиқлари, нуфузли кишилар қатнашиб, бўлғуси ишларни маслаҳатлашиб олганлар. Гап-гаштак кейинчалик маълум касб эгалари, ҳунармандлар ёки ҳаммаҳалла тенгқурлар ўртасида ҳам ўтказиладиган бўлган. Гап-гаштакда суҳбат, ўйин-кулги, ашулалар, шеърхонлик, аскиялар бўлиб, одобдан ташқари гап-сўз бўлмаган. [25, 3-ж., 207-208-б.]

Қадимда кундалик матбуот, радио ва телевидение бўлмаганлиги сабабли гап-гаштак ўтказиладиган жойлар ахборот олиш манбаи ҳам, ҳаётдан, маърифатдан, сиёсатдан янгиликлар эшитиш жойи ҳам ҳисобланган. Ҳозирги замонга келиб ахборот воситаларининг кенг ривожланиши оқибатида кўпчилигимиз ўзимизнинг катакдек хонадонларимизда фарзандларимиз билан биргаликда радио эшитиш ва телевизор кўришга кўп вақт сарфлаётганлигимиздан, шунингдек кундалик ташвишларга берилиб кетганлигимиздан инсоний алоқалар ва меҳр-оқибат анчайин камайиб бормоқда.

1. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ МАҚСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ

1.1 «Демократлар давраси» нодавлат нотижорат ташкилоти халқимизнинг имонли, соф виждонли, ҳур фикрли, ватанпарвар фарзандларининг ихтиёрий жамоат бирлашмаси бўлиб, у ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва ушбу устав асосида Тошкент шаҳрида олиб боради.

1.2. «Демократлар давраси»нинг асосий мақсадларини қисқача ва умумий кўринишда қуйидагича баён қилиш мумкин:

- Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ёзилган фуқароларнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳуқуқ ва эркинликларидан амалда фойдаланиш;

- Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилган тақдирда ҳимоя этиш;

- атроф-муҳитни сақлаш ва экологик муаммолар билан шуғулланиш;

- республикамизда тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш, фуқаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини таъминлаш, ҳар қандай ақидапарастликка, миллатчиликка ва маҳаллийчиликка қарши курашиш;

- фуқароларнинг ҳуқуқий, бадиий, илмий ва техникавий билимларини ўзаро муҳокама, баҳс, суҳбат ва мунозаралар ёрдамида ошириш;

- халқимизнинг тарихий ва миллий анъаналарини тиклаш, буюк тарихимиздаги энг яхши ва ижобий қадриятларни бугунги кунга тадбиқ этиш;

- гап-гаштак иштирокчилари ўз ҳаёт ва иш тажрибаларидан ўртоқлашиш;

- ўзбекистонлик ва чет эллик машҳур кишилар, олимлар, адабиёт ва санъат намоёндалари, ҳокимият раҳбарларини «Демократлар давраси» гап-гаштагига таклиф этиш ва улар билан эркин ва ошкора суҳбатлар ўтказиш;

- «Демократлар давраси» қатнашчилари ҳар қандай ишда ўзаро ёрдам бериш, деҳқончилик ишлари, иморат қуриш, оилавий маросимларни режалаштириш, тўй, аза, қувонч ва мусибатда ҳамкор ва ҳамдард бўлиш;

- туркий халқларнинг буюк демократик қадриятларидан бири бўлмиш гап-гаштакка фарзандларимизда ҳурмат уйғотиш ва унинг давомийлигини таъминлаш;

- юриш-туриш, меҳнат қилиш, одамгарчилик қоидалари юзасидан ҳамсуҳбат бўлиш ва амалий ишлар орқали ёшларимизга ибрат бўлиш ва билмаганларини ўргатиш;

- гап-гаштак ҳамжиҳатлик ва дўстлик ришталарини мустаҳкамлайдиган меҳмондорчилик эканлигини ёшларимизга амалда кўрсатиш.

2. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»ГА АЪЗОЛИК

2.1. «Демократлар давраси» уставини тан олган, ирқи, жинси, тили, дини, миллий ёки ижтимоий келиб чиқишидан ва мулкий аҳволидан қатъий назар, 18 ёшга тўлган Ўзбекистон Республикасининг фуқароси,шунингдек чет эл фуқароси ва фуқаролиги бўлмаган шахслар аъзо бўлишлари мумкин.

2.2. «Демократлар давраси»га аъзо бўлувчи шахс ариза ёзиши шарт. Ушбу шахс «ДД» аъзоларидан бирор кишининг ёзган тавсияномасига асосан «ДД» йиғилишида кўпчилик овоз билан қабул қилинади ва бу ҳақда «ДД» жўрабошиси ёки унинг ўринбосари аризага имзо чекади.

2.3. «ДД» аъзоси турли ташкилотларда, шу жумладан «ДД»да қайси лавозимни эгаллаб турганлиги, хилма-хил унвонларга эга бўлганлиги ва ёшидан қатъий назар «ДД» устави талаблари олдида тенг ҳуқуқлидирлар.

2.4. «ДД»га аъзолик ўз аризасига кўра ёки «ДД» уставига қарама-қарши келадиган фаолият олиб борилганида «ДД» қарори билан тўхтатилади. Ушбу қарор «ДД» йиғилишида «ДД» аъзоларининг кўпчилик овози билан ҳал этилади ва унга «ДД» жўрабошиси имзо чекади.

3. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» АЪЗОСИНИНГ ҲУҚУҚЛАРИ

3.1. «ДД» аъзоси бошқарув тизимларига сайлаш, сайланиш ва номзод кўрсатиш, «ДД» имтиёзларидан биринчи навбатда фойдаланиш, «ДД» тадбирларида иштирок этиш, таклифлар киритиш, қарор қабул қилинганига қадар ўз фикр ва таклифларини ҳимоя қилиш, «ДД» матбуотида хоҳлаган масаласини ёритиш, танқид ва ўз-ўзини танқид қилиш ҳуқуқларига эга.

3.2. «ДД» аъзоси ушбу устав асосида олиб борга иши учун тазйиқ қилинса, конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари поймол этилса «ДД»нинг мадади ва ҳимоясидан фойдаланиши мумкин.

4. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» АЪЗОСИНИНГ БУРЧЛАРИ

4.1. «ДД» аъзоси халқпарвар бўлиши, Ватанга ва халққа сидқидилдан хизмат қилиши, имонли ва эътиқодли бўлиши, ҳар бир халқнинг миллий урф-одатларини ҳурмат қилиши, «ДД» сафига номуносиб кишиларнинг кириб қолишидан эҳтиёт қилиши, фикр-мулоҳазалар эркинлиги, ошкоралиги ва самимийлиги учун ҳаракат қилиши, ҳар қандай доҳийпарастликка қарши курашиши, танқид ва ўз-ўзини танқид қилиши, камчиликларни очиб ташлаши ва уларни бартараф этишда фаол иштирок этиши лозим. У миллатпарвар бўлиб, ҳар қандай миллатчиликка ва маҳаллийчиликка қарши муросасиз курашиши шарт.

4.2. «ДД» аъзоси «ДД»нинг асосий мақсадларини амалга оширишда фаол қатнашиши, «ДД» фаолиятини ва амалий ишларини тарғиб қилиши шарт.

5. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ РАҲБАР ОРГАНИ, УНИНГ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРТИБИ ВА ВАКОЛАТ МУДДАТИ

5.1. «Демократлар давраси» гап-гаштагининг юқори бошқарув органи камида икки ойда бир марта бўладиган «ДД» гап-гаштаги йиғилишидир.

5.2. «Демократлар давраси» гап-гаштаги йиғилишининг ваколатлари:
- «ДД» гап-гаштагини ташкил қилиш, қайта ташкил қилиш ва тугатиш;
- «ДД» уставини тасдиқлаш;
- «ДД» уставига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш;
- «ДД» фаолиятининг устувор йўналишларини белгилаш;
- «ДД» гап-гаштагининг даврийлигини, яъни ҳар ойда неча марта йиғилиш бўлишлигини белгилаш;
- «ДД» Бошқарув Ҳайъати аъзоларини сайлаш ва чақириб олиш;
- «ДД» гап-гаштагининг йиллик ҳисоботини тасдиқлаш.

5.3. «ДД»нинг Бошқарув Ҳайъати жўрабоши ва унинг икки ўринбосаридан иборат бўлиб, улар «ДД» йиғилишида бир давра муддатга сайланадилар (бир давра муддат деганда «ДД» гап-гаштаги аъзоларининг ҳар бири бир мартадан гаштак навбатини ўтказиб бўлиш муддати тушунилади).

5.4. «Демократлар давраси» аъзоларининг камида учдан икки қисми қатнашса, йиғилиш ваколатли ҳисобланади. «ДД» уставига ўзгартиришлар киритиш ҳақидаги қарор гап-гаштакда овоз беришда қатнашаётганлар овозининг учдан икки қисми билан, «ДД»нинг қолган қарорлари оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади.

5.5. «ДД» гап-гаштагининг Бошқарув Ҳайъати «ДД» йиғилишлари орасидаги даврда «ДД»нинг фаолиятига оид масалаларни тезкорлик билан ҳал этади, «ДД» йиғилиш қарорларини амалга ошириш учун чора-тадбирлар кўради.

5.6. «ДД» Бошқарув Ҳайъати йиғилиши «ДД» жўрабошиси ёки ўринбосарининг таклифи билан белгиланади.

5.7. «ДД» Бошқарув Ҳайъати томонидан муҳокама этилган масала юзасидан қарор оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади.

5.8. «ДД» жўрабошиси «ДД» устави ва «ДД» йиғилиши қарорлари асосида фаолият олиб боради. У «ДД» йиғилиши ва «ДД» Бошқарув Ҳайъатига ҳисобот беради.

5.9. «ДД» жўрабошиси:
- давлат ҳокимият органларида ва жамоат ташкилотларида, хорижий мамлакатларда, халқаро ташкилотларда, нодавлат нотижорат ташкилотлараро муносабатларда, ахборот воситаларида, оммавий йиғилишларда «ДД» гап-гаштаги номидан гапириш, музокаралар олиб бориш ва иш юритиш ҳуқуқига эга;
- Бошқарув Ҳайъати ва «ДД» гап-гаштаги номидан барча ҳужжатларни имзолайди;
- «ДД»нинг мулки ва воситаларини тасарруф қилади;
- «ДД»нинг пул ва валюта билан боғлиқ ҳужжатларга, бошқа ташкилотлар ва шахслар билан тузиладиган шартномаларга имзо чекади;
- банкларда ҳисоб-китоб, валюта ва бошқа счетларни очади;
- «ДД»нинг бухгалтерлик ва статистик ҳисоботини ташкил этади, уларнинг аниқлиги учун Ўзбекистон Республикаси қонунлари доирасида жавобгардир;
- икки ўринбосари билан биргаликда «ДД» гап-гаштаги ишини ташкил этади, гаштак навбатини белгилайди ва фаолиятини назорат қилади.

5.10. «ДД» жўрабошиси баъзи бир ваколатларини ўз ўринбосарига ўтказиши мумкин.

5.11. «ДД» гап-гаштаги жўрабошисининг фаолияти масаласи «ДД» умумий йиғилиши муҳокамасига қўйилиши ва тегишли қарор қабул қилиниши мумкин.

5.12. «ДД» гап-гаштаги жўрабошисининг ўринбосари:
- «ДД» устави ва «ДД» йиғилиши қарорлари асосида иш олиб боради;
- «ДД» жўрабошиси билан келишган ҳолда давлат органларида ва жамоат ташкилотларида, нодавлат нотижорат ташкилотлараро муносабатларда, ахборот воситаларида, оммавий йиғилишларда «ДД» гап-гаштаги номидан гапириш, музокаралар олиб бориш ва иш юритиш ҳуқуқига эга;
- «ДД» жўрабошиси билан биргаликда «ДД» гап-гаштаги ишини ташкил этади, гаштак навбатини белгилайди ва фаолиятини назорат қилади.

5.13. «ДД» гап-гаштагининг ҳар бир иштирокчиси ўз навбати келганида жой ҳозирлаш ва гап-гаштакнинг оқилона ўтишини таъминлаши керак.

5.14. Маълумки, Аллоҳ таоло томонидан Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга илоҳий ваҳий сифатида нозил қилинган Қуръони каримнинг Моида (моида – дастурхон демакдир, Ш.Ю.А.) сурасининг 90-91 оятларида қуйидагича ёзилган.

«90. Эй, имон келтирганлар! Албатта, май (маст қилувчи ичимликлар), қимор, бут-санамлар ва (фол очадиган) чўплар шайтоннинг ишидан иборат ифлосликдирки, ундан четланингиз! Шояд (шунда) нажот топсангиз.
91. Шайтон май ва қимор (ёрдами)да ўрталарингизга адоват ва нафрат солишни ва сизларни Аллоҳнинг зикри ҳамда намоздан қайтаришни хоҳлайди. Бас, энди, сизлар тийилувчимисизлар?» [129, 123-б.]

Қуръони каримнинг мана шу оятларига асосан «Демократлар давраси» гап-гаштагида кишини маст қилувчи ичимликлар, жумладан конъяк, арақ, вино, шампан виноси, пиво ва шунга ўхшаш алкогол ичимликлар ичиш, нос чекиш, наркотик моддалар истеъмол қилиш, шунингдек қимор ўйинларини ўйнаш қатъий ман этилади.

6. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ МАБЛАҒЛАРИ ВА МУЛКИ

6.1. «Демократлар давраси»нинг маблағлари:
- «ДД» аъзоларидан келадиган ихтиёрий тушумлардан;
- «ДД» устави ва мавжуд қонунлар доирасида ўтказиладиган концерт, кеча, учрашув ва шу кабилардан;
- ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятидан, фермерлик ва соҳибкорликдан, ижарачилик ва маданий-маърифий тадбирлардан келадиган даромадлардан;
- тижоратдан олинадиган, тадбиркорлик фаолиятидан олинган, фақат «ДД» устави мақсадлари учун ишлатиладиган даромадлардан;
- айрим фуқаролар, корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, фермер ва деҳқон хўжаликлари, ассоциацияларнинг ихтиёрий, мавжуд қонунларга зид бўлмаган ҳолда қилган пул ва мулк кўринишидаги хайрияларидан;
- амалдаги қонунлар томонидан тақиқланмаган бошқа тушумлардан таркиб топади.

6.2. «ДД» пул ва валюта маблағларини давлат ва хусусий банкларда ўз ҳисобида сақлайди. Бу маблағлар «ДД» устави ва «ДД» гап-гаштагининг қарорлари асосида амалга ошириладиган иш ва вазифалар учун ишлатилади.

7. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ

7.1. «Демократлар давраси» гап-гаштаги Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг Тошкент шаҳар бошқармасида рўйхатдан ўтган кундан бошлаб юридик шахс мақомига эга бўлади.

7.2. «Демократлар давраси» гап-гаштаги ўз байроғи, эмблемаси, нишони, вимпели каби рамзий белгиларига эга бўлиши мумкин. «ДД»нинг банкларда пул ва валюта ҳисоблари очилади. «ДД»нинг номи ёзилган ва бошқа зарур белгилар акс эттирилган тамға ва муҳри, ўз рамзи ёзилган иш юритиш қоғозлари, ноширлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқларига эга бўлади.

7.3. «ДД» гап-гаштаги ўз газетаси ва журналини нашр этиши мумкин. Муҳаррир Ўзбекистон Республикаси қонунлари доирасида, «ДД» аъзолари билан биргаликда демократия, ошкоралик ва ҳур фикрлилик асосида фаолият олиб боради.

7.4. «Демократлар давраси» гап-гаштаги раҳбариятининг қароргоҳи Тошкент шаҳрида жойлашган.

8. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ ЎЗ ФАОЛИЯТИНИ ТЎХТАТИШ ТАРТИБИ

8.1. «Демократлар давраси» гап-гаштаги фаолиятини тўхтатиш ҳақидаги қарор «ДД» йиғилишида қабул қилиниши мумкин. Кворум бўлган тақдирда «ДД» аъзолари бўлмиш йиғилиш иштирокчиларидан учдан икки қисми ёқлаб овоз берганидагина ушбу қарор ҳақиқий деб ҳисобланади.

8.2. «ДД»нинг фаолияти Ўзбекистон Республикаси судининг қонуний кучга кирган қарори билан ҳам тўхтатиб қўйилиши мумкин.

8.3. “ДД” гап-гаштагини қайтадан ташкил этиш, яъни бошқа гап-гаштаклар билан бирлашиш, қўшилиш, бўлиниш, ажралиш, қайтадан тузиш ҳақидаги қарор «ДД» йиғилишида қабул қилиниши мумкин. Кворум бўлган тақдирда «ДД» аъзолари бўлмиш йиғилиш иштирокчиларидан учдан икки қисми ёқлаб овоз берганидагина ушбу қарор ҳақиқий ҳисобланади.

8.4. «ДД»нинг фаолияти тўхтатилган тақдирда унинг мулк ворислигини белгилаш «Демократлар давраси» гап-гаштагининг умумий йиғилиш қарорига асосан амалга оширилади. Ушбу қарор оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ДАВОМИ 11)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

2–ИЛОВА. 2001: “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим тарихи

Китобимнинг Биринчи иловасида 2001 йил 30 октябр куни мени милиция ходимлари қамоққа олишгани, сумкамдан «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китоби ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 250 бетлик қўлёзмаси бўлгани, Тошкент шаҳар Ҳамза туман прокурор ўринбосари Ашир Каракетов тавсияси билан «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» китобим қўлёзмасини Адабиётшунослик экспертизасига жўнатишгани ҳақида ёзгандим.

“Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим муҳим китобларимдан биридир (жадид - арабча янги). Аввало унинг 2001 йилдаги мундарижасини келтирай. У вақтлар мақолаларим номлари ва китобим параграфларини узун номда ёзганман. Китобимнинг 204 бетини ёзув машинкасида чоп қилгандим. Қайси параграф қайси бетга мос келган бўлса унинг бети рақамини ёзганман. Мен ушбу Мундарижани www.yangidunyo.com сайтида 2009 йил 3 июл куни чоп қилинган “Туркий халқлар демократик мухолифати Исмоилбей Ғаспирали ва Жадидчилик ҳаракатидан бошланган” номли мақоламда келтиргандим ([111]).

Фото 21. Туркий халқларнинг Жадидчилик ҳаракати асосчиси ва раҳнамоси Исмоилбей Ғаспирали (1851-1914).

“ГАП-ГАШТАКДАН – ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИГА!» НОМЛИ КИТОБИМНИНГ 2001 ЙИЛДАГИ МУНДАРИЖАСИ

Ўгут, Абдурауф Фитрат шеъри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Муқаддима . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. Исмоилбей Ғаспирали - Жадидчилик ҳаракати асосчиси ва раҳнамосидир … 7
2. Жадидлар – Марказий Осиёнинг дастлабки демократларидир . . . . . . . . . . . . . 14
2.1. Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.2. Мунаввар қори Абдурашидхонов (1878-1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.3. Абдурауф Фитрат (1886-1938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.4. Полвониёз Ҳожи Юсупов (1861-1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.5. Абдулла Авлоний (1878-1934) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.6. Садриддин Айний (1878-1954) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2.7. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.8. Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев (1878-1937) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.9. Мустафо Чўқаев (1890-1941) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.10. Файзулла Хўжаев (1896-1938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.11. Абдулла Қодирий (1894-1938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.12. Жадидчилик ҳаракатини давом эттиришга доир айрим фикрлар . . . . . . . . 50
3. Замонамиздаги сиёсий тизимларнинг турлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.1. Тоталитар сиёсий тизимлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3.2. Авторитар сиёсий тизимлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.3. Демократик сиёсий тизимлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4. Совет Иттифоқи давридаги Ўзбекистон бошқарув органлари билан бугунги (2001 йилдаги, А.Ш.) Ўзбекистон бошқарув органларини таққослаш ва Ватанимиздаги сиёсий партиялар ҳақида қисқача маълумотлар . . . 59
5. «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати тузилиш сабаблари . . . . . . . . . . . . . . . . 65
6. «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати ва ёшларнинг Жадидчилик ҳаракати ўртасидаги фарқлар . . 73
7. Жадидчилик ҳаракати қайси қонунлар асосида фаолият олиб боради? . . . . . 75
8. Жадидчилик ҳаракатини нимадан бошламоқ маъқул? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
9. Туркона гап-гаштак ва Жадидчилик ҳаракати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
9.1. Гап-гаштакка доир айрим маълумотлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
9.2. Жадидчи боболаримиз ва гап-гаштаклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
9.3. Ўзбекистон демократлари ва гап-гаштаклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
9.4. Ислом давлати, халифалик қуриш тарафдорлари ва гап-гаштаклар . . . . . 93
9.5. Гап-гаштакнинг Жадидчилик ҳаракатидаги муҳим ўрни . . . . . . . . . . . . . . . 95
10. Ўзбекистонда сиёсий институтларнинг ривожланиш даражаси ва гап-гаштакнинг улардан қайси бирига тааллуқли эканлигини аниқлаштириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
10.1. Давлат – сиёсий тизимнинг дастлабки институтидир . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
10.2. Сиёсий партиялар - сиёсий тизимнинг иккинчи институтидир . . . . . . . . . 99
10.3. Оммавий ташкилотлар ва ҳаракатлар, жумладан нодавлат нотижорат ташкилотлари - сиёсий тизимнинг учинчи институтидир . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
11. Гап-гаштакдан оммавий Жадидчилик ҳаракатига ва ундан Шарқона қадриятлар билан бойитилган демократик жамиятга . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
11.1. Гап-гаштак орқали ҳаққоний ахборотни тарқатиш йўллари . . . . . . . . . . 106
11.2. Гап-гаштакни қонунлаштириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
11.2.1. Эркин Воҳидовнинг «Ўзбегим» шеъри, уни Шерали Жўраев қўшиқ қилиб куйлаши, уларнинг СССР Давлат хавфсизлиги қўмитаси томонидан тазйиқ қилиниши ва Шароф Рашидов уларни ҳимоя қилганлиги ҳақида [10, 33-38-б.]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
11.3. Гап-гаштаклар – Шарқона нодавлат нотижорат ташкилотларидир . . . . . 116
12. Чор Россияси полиция департаменти ва Совет Империяси милиция агентурасининг иш услубларига доир айрим маълумотлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
12.1. Чор Россияси полиция департаменти фаолиятига доир айрим маълумотлар 119
12.2. Совет Империяси милиция агентурасига доир айрим маълумотлар . . . . . 122
12.2.1. Милиция агентураси ҳақида милиция офицерининг хати . . . . . . . . . . . . . 122
12.2.2. Совет милицияси айғоқчисининг иқрори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
12.2.3. Айғоқчилар билан ишлашга оид участка назоратчиси, милиция майорининг фикр-мулоҳазалари ... 126
12.3. Давлат хавфсизлиги қўмитаси СССР халқ артисти Фаина Раевскаяни айғоқчи қилиб олишга уриниши ва унинг барбод этилиши ҳақидаги тарихий маълумотлар … . . . . . . 128
12.4. Совет Империяси даврида ёлғон хабарлар ва миш-миш гаплар тарқатувчи органларга доир айрим маълумотлар [10, 137-141-б.]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
12.5. Яширинча эшитиш тузилмаларига доир айрим маълумотлар . . . . . . . . . . 133
12.6. Совет Империяси милиция агентураси ва Давлат хавфсизлиги қўмитаси фаолиятига доир муаллифнинг айрим фикр-мулоҳазалари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
13. Кучишлатар ва махсус хизмат органларининг ўз ваколатлари доирасида ишлашга мажбур бўлишларида гап-гаштакнинг ўрни ва вазифаси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
13.1. Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари . . . . . . . . 138
13.2. Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш билан боғлиқ кучишлатар органлари . . . 140
13.2.1. «Кучишлатар орган» тушунчаси ҳақида . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
13.2.2. «Махсус хизмат органлари» тушунчаси ҳақида . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
13.2.3. ЎзР Миллий хавфсизлик хизмати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
13.2.4. ЎзР Ички ишлар вазирлиги ва Интерпол хизмати . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
13.2.5. ЎзР Давлат солиқ қўмитаси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
13.2.6. ЎзР Давлат божхона қўмитаси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
13.3. Махсус хизмат органлари ва гап-гаштаклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
13.4. Ҳар қандай фаолиятни Ўзбекистон Республикаси ва халқаро қонунлар доирасида олиб бориш зарурлиги ҳақида ёш дўстимизга биринчи маслаҳат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
13.5. Ҳар қандай шахсни, айниқса президентни асоссиз айбламаслик зарурлиги ҳақидаги ёш дўстимизга иккинчи маслаҳат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
14. Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг тўртта асосий илдизи ва жамиятни демократлаштириш учун муаммоларни ҳал этиш йўллари . . . . . . . . . . . . . . . . 165
14.1. Кучишлатар органлар – Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг дастлабки асосий илдизидир ... 165
14.2. Прокуратура органлари - Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг иккинчи асосий илдизидир ... 171
14.3. Қишлоқ хўжалигида амалда (2001 йилда, А.Ш.) сақланиб қолаётган колхоз (жамоа хўжалиги) тизими - Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг учинчи асосий илдизидир … 181
14.4. Ялпи паспорт прописка тизими - Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг тўртинчи асосий илдизидир [11]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
14.5. Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг тўртта илдизига доир айрим хулосавий фикрлар ...201
15. Ўзбекистондаги инсон ҳуқуқлари бўйича нодавлат ва давлат ташкилотлари ҳақида айрим маълумотлар ... 205
15.1. Ўзбекистондаги инсон ҳуқуқлари бўйича нодавлат ташкилотлари.
15.1.1. Абдуманноп Пўлатов ва Толиб Ёқубов раҳбарлигидаги Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари жамияти.
15.1.2. Марат Зоҳидов раҳбарлигидаги Ўзбекистондаги шахс ҳуқуқларини ҳимояловчи қўмитаси.
15.1.3. Михаил Ардзинов раҳбарлигидаги Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари мустақил ташкилоти.
15.2. Ўзбекистондаги инсон ҳуқуқлари бўйича давлат ташкилотлари.
15.2.1. А.Аъзамхўжаев раҳбарлигидаги инсон ҳуқуқлари бўйича миллий комитет.
15.2.2. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсмани) Сайёра Рашидова раҳбарлигидаги комиссия.
15.2.3. Акмал Саидов раҳбарлигидаги Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази.
15.3. Муаллифнинг айрим тавсиялари.
16. Фарзандларимизни адолатли демократик жамиятга муносиб инсонлар ҳамда кадрлар қилиб тайёрлашда гап-гаштакнинг ўрни ва вазифаси.
17. Гап-гаштакка асосланган Жадидчилик ҳаракатининг Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатидан фарқлари.
17.1. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилиши арафасида Совет Иттифоқида вужудга келган вазият [8].
17.2. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилишининг қисқача тарихи [8].
17.3. Жадидчилик ҳаракати билан Бирлик халқ ҳаракати ўртасидаги фарқлар.
18. Жадидчилик ёшлар ҳаракатининг Туркистон халқ ҳаракатидан фарқлари.
18.1. «Яша Турон» қўшиғи тарихи [12], [13].
18.2. Туркистон халқ ҳаракати тузилишининг қисқача тарихи.
18.3. Жадидчилик ҳаракати билан Туркистон халқ ҳаракати ўртасидаги фарқлар.
19. Жадидчилик ҳаракати ва Марказий Осиё муаммолари.
19.1. Марказий Осий мамлакатлари, жумладан Ўзбекистон эришган айрим муваффақиятлар ҳақида.
19.2. Орол денгизи фожиаси ва уни ҳал этишнинг асосий йўли.
19.3. «Борса-келмас» оролидаги куйдирги бактериялари сақланаётган контейнерлар.
19.4. Ўзбекистоннинг илм денгизи бўлмиш А.Навоий номли Давлат кутубхонасининг ночор аҳволи.
19.5. Қирғизистондаги радиоактив моддалар қабристони.
19.6. Тожикистон алюмин заводи муаммоси [2].
19.7. Ичимлик сув муаммоси.
19.8. Тожикистон ва Қирғизистон тоғларидаги сув омборлари [14].
19.9. Қарз балоси.
19.10. Наркотик моддаларнинг кенг тарқалиш хавфи.
19.11. Ашаддий исломчилар хавфи.
19.12. Ўзбекистон чегараларида рўй бераётган фожиалар [2].
20. Марказий Осий муаммоларини ҳал этишнинг асосий йўллари ва бу борада Жадидчиларнинг вазифалари.
20.1. Умумтурк байроғини қабул қилиш.
20.2. Умумтурк тилини яратиш.
20.3. Компютерлаштириш.
20.4. Фазога космик кемалар ва аппаратларни учиришда буюк давлатлар даражасида иштирок этиш.
20.5. Ерни деҳқонларга бўлиб бериш ва Марказий Осиё халқларини қашшоқликдан олиб чиқиш.
20.6. Марказий Осиё муаммоларини ҳал этиш борасида Жадидчиларнинг вазифалари ва бурчлари.
21. Ёшлик шиддати, бургут мақсади ва демократия билан боғлиқ Жадидчилик ҳаракати ҳақидаги айрим хулосавий фикрлар.
21.1. О. ёшлик …
21.2. Ёшликнинг бургутдек шиддати ва унга яраша мақсад ҳақида.
21.3. Айрим хулосавий фикрлар.
Сўнгги сўз ўрнида.
1-илова. «Нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунидан айрим кўчирмалар.
2-илова. «Демократлар давраси» уставининг лойиҳаси ва унга доир айрим изоҳлар [8].
Изоҳлар.
Фойдаланилган адабиётлар.
Мундарижа.

------------------------------------------

“Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим билан боғлиқ воқеаларнинг қисқача тарихини 2006 йил 15 мартда чоп қилинган «Озодлик»ка доир: Отношение к выступлению Рахматжона Кулдашева (“Озодлик”ка доир: Раҳматжон Қўлдошевнинг матбуотда чиқишига муносабат)” номли рус тилидаги мақоламда ёзгандим ([112]).

2000-йил охиридан бошлаб “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобимни ёзишга киришдим. Унда Ўзбекистонда учинчи демократия институти бўлмиш нодавлат нотижорат ташкилотлари институтини ривожлантириш йўли ёритилган. У 4-5 минг йиллик тарихга эга бўлган ва ҳозирги кунда туркий ҳамда форсий халқлар, жумладан, ўзбеклар орасида кенг тарқалган гап-гаштак (йиғинлар)га асосланган нодавлат нотижорат ташкилотлари (ННТ) ҳақидадир.

2001 йил 11 сентябрда AҚШда рўй берган террор актлар ва Aфғонистонда Толибонга қарши ҳарбий амалиётлар бошланганидан сўнг Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) раҳбарияти вазиятдан фойдаланиб демократларга қарши навбатдаги қатағонни ўтказишга қарор қилди. Мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкендаги Паркент бозори ҳудудида ҳибсга олишгани, 20 кун Тошкент шаҳри Чашма кўчасидаги махсус ҳибсхонада (қамоқхонада) сақлашгани, 2001 йил 19 ноябр куни Хамза туман судида Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 184-моддаси (“аҳоли ўртасида ваҳима уйғотишга қаратилган материаллар тарқатиш”) билан айблашиб, менга 15 кун озодликдан маҳрум қилиш ҳукми ўқилгани ҳақида китобимнинг биринчи иловасида ёздим.

“Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим қўлёзма кўринишида бўлгани учун МХХ зобитлари ва прокуратура ходимлари унга доир айбномани 2001 йил 19 ноябр кунги суд ишимга қўша олишмади. 2001 йил 4 декабр куни 36 кунлик қамоқдан озодликка чиқдим. Қамоқдан кейин ҳеч ким менга ушбу китобимни ёзишим учун компютер бермади. Шунинг учун, 2003 йил январ ойига қадар китобимнинг 204 бетлик қисмини ёзув машинкасида чоп қилиб муқоваладим ва китобимнинг биринчи қисми сифатида тайёрладим.

Ўзбекистондаги амалдаги диктатор президент Ислом Каримов (1938-2016) ва МХХ раиси Рустам Иноятов (1941) раҳбарлик қилаётган диктатура режими шароитида кечаю кундуз қилган меҳнатларим билан ёзилган китоб ва мақолаларимни мусодара қилиши ёки оддийгина босқинчилик уюштириш йўли билан кутубхонамни буткул йўқ қилишлари мумкинлиги аён эди. Бунга яққол мисол сифатида таниқли ҳуқуқ фаоли, журналист, “Ўтюраклар” инсон ҳуқуқлари ташкилоти раҳбари Мўътабар Тожибоеванинг ҳибсга олинишидаги вазиятни эслатишим мумкин. Уни 2005 йил 7 октябр кечқурун ўз уйида - Марғилон шаҳри, Зухро кўчаси, 31-уй, 31-хонадонда ҳибсга олишди, прокурор санксиясини кўрсатмасдан, баённома тузмасдан барча журналистик материаллари, яъни мақолалар, видеокассеталар, аудиокасеталар, компютери, мобил телефонигача нарсаларини учта Дамас машинасига ортиб олиб кетишди [5]. Унинг устидан суд жараёни 2006 йил 30 январ куни Тошкентдан 70 километр узоқликдаги Дўстобод шаҳарчасидаги Ўзбекистон Республикаси Жиноят ишлари бўйича Тошкент вилояти Қуйи Чирчиқ туман судида бошланди. 2006 йил 6 март куни Мўътабар Тожибоевани саккиз йилга озодликдан маҳрум қилиш ҳақида суд ҳукми ўқилди.

Мен каттагина меҳнатим натижасида ёзган муҳим “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли 204 бетлик китобим биринчи қисмининг битта нусхасини хат билан бирга Прага шаҳридаги Озодлик радиоси бошловчиси журналист Ўктамбек Каримовга беришга қарор қилдим (унинг тахаллуси Сарвар Усмон). Ўша 2001-2002-йилларда мен Озодлик радиосининг Тошкентдаги бюросига тез-тез бориб интервю берардим ва айрим воқеаларни шарҳлаб турардим. Озодлик журналистларининг Прагага тез-тез бориши ва у ердаги журналистлар Тошкентга хизмат сафари билан келишларини билар эдим. Шу мақсадда 2003 йилнинг январ ойида Тошкентдаги Озодлик бюросининг ўша пайтдаги бошлиғи Раҳматжон Қўлдошев билан учрашиб суҳбатлашдим. Мен вазиятга қисқача тўхталиб ўтиб, Прагага кетадиган журналистлардан бири орқали ёки у ердан келган ходим орқали китобимни Сарвар Усмонга бериб юборишни илтимос қилдим. Раҳматжон китобим ва Сарвар Усмонга ёзган хатимни олди.

2003 йил баҳоригача мен интернетдан фойдаланишни билмас эдим. Бу имкониятни 2003 йил баҳорида, Тошкентдаги Freedom House (Озодлик Уйи) бюросининг Ресурс маркази очилгандан сўнг ўргана бошладим. Интернет тармоғидаги дастлабки мақолам 2004 йил 25 август куни www.centrasia.ru сайтида чоп қилиндн. Ўша мақолам номи: “В Узбекистане надо отменить смертную казнь! Обращение Ш.Ахмаджонова к сессии Олий Мажлиса» (“Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилмоқ керак! Ш.Аҳмаджоновнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси”) [17].

Китобим Прагага юборилишини кутиб, Раҳматжон Қўлдошевдан бир неча бор сўрадим. У ҳар сафар “Прагага ҳеч ким кетгани йўқ. Китобингиз ҳам, хатингиз ҳам шу ерда - Тошкент бюросида” деган маънода жавоб берди. Орадан икки ой ўтгач Раҳматжон китобимни Прагага жўнатиш ҳақидаги ваъдасини бажармоқчи эмаслигини тушундим. Шу боис мен яна бир бор Тошкентдаги Озодлик бюросига келиб, мактубим ва “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобимни олиб кетдим.

Савол туғилади: агар у китобимни юбормоқчи бўлмаса, нега уни олиб қолди ва ваъда қилди? Менимча, у ўзини ва қандайдир кимсаларни қизиқарли, ностандарт, танқидий фикрлар, фактлар ва баъзи муаммоларнинг ечимларини ўз ичига олган янги китобим билан таништиришга қарор қилган. Ўктамбек Каримовнинг ўзига хатим ва китобим ҳақида Раҳматжон хабар қилмаган. Ахир Раҳматжон Қўлдошев Озодлик радиоси Ўзбекистон бўлими раҳбари сифатида Прага бюросига деярли ҳар куни телефон орқали ҳам, интернет орқали ҳам боғланар эди.

Мен 2021 йил декабр ойида “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобим, яна бир қўлёзма китобимни, шунингдек 1984-1991 йилларда ёзган “О новой агротехнике сельхоз растений (на примере хлопчатника) на основе агрозавода и канатных (мостовых) сельхозмашин – Семург» (“Семурғ номли янги арқонли (кўприкли) қишлоқ хўжалиги машиналари асосида қишлоқ хўжалиги ўсимликларининг янги агротехнологияси (пахта мисолида)” номли тўрт қисмдан иборат минг бетлик Ишимни сайтда чоп қилишга қарор қилдим.

Шахсий кутубхонам, жумладан “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобим, шунингдек, мингдан ортиқ китоблар, ҳуқуқни ҳимоя қилиш фаолиятимга оид турли ҳужжатлар Тошкентдаги ижарага олган хонадонда банан қутиларида эди. 2008 йил октябр ойида мен Ўзбекистонни тарк этдим. 2009 йил феврал ойида мен Олмаотадан (Қозоғистон) Тошкентга таниқли ҳуқуқ ҳимоячиси ва дўстим Елена Урлаева хонимга қўнғироқ қилиб, кутубхонамни ўз хонадонига кўчиришни ва сақлашни иотимос қилдим. У уларни ўз квартирасига кўчирди.

Елена Урлаева 1996 йилдан 2016 йилгача Тошкент шаҳридаги Трактор заводи қаршисидаги хонадонида Мансур Машуров (1964-2016) билан фуқаролик никоҳида яшаган. 2016-йил 6-август куни турмуш ўртоғи Мансур Машуров Тошкентдаги бозорлардан бирида 52 ёшида номаълум шароитда тўсатдан вафот этди. 2018 йилда Елена менинг кутубхонамни шу квартирага кўчирди. У ўша хонадонда ўзининг кўп йиллик инсон ҳуқуқлари фаолияти ҳақидаги ҳужжатларини ҳам сақлаган.

2021-йил 17-декабр куни мен Елена Урлаева хоним уйига қўнғироқ қилдим ва ундан юқоридаги китобларим ҳамда қўлёзмаларимни AҚШдаги манзилимга юборишини илтимос қилдим. Олдин мен унга харажатлар учун пул юбордим ва унга ўтказма кодини айтдим.

Мен китобларимни ва Ишимни кутдим. Aммо ҳеч қандай хабар келмади. 2022 йил 24 феврал куни Еленага қўнғироқ қилдим. У жавоб бера олмади ва хат ёзишини айтди. Худди шу куни мен ундан хат олдим.

“Ҳурматли Шуҳрат ака. Сиз келгунингизча - янги йилга қадар яшикларингиз ва қутиларингизни сақлай олмадим, деб сизга хабар юборишга журъат қилолмадим. 2021 йил декабр ойида ҳамма нарсаларингиз сақланаётган Мансур хонадонида ўғирлик содир қилинди. Ҳамма нарса тарқоқ ва бузилган ди. Баъзи китоблар ва нарсалар сақланиб қолган. Мен милицияга ариза бердим, аммо ҳозирча ҳеч қандай натижа йўқ.

Бу ҳақда сизга ёзишга журъат қилолмадим. Чунки бу зарба бўлади ва мен нима дейишни билмайман. У полиция ўғирланганларни инвентаризация қилиш учун бармоқ изларини текширишни талаб қилди. Мен гувоҳларни сўрадим. Aммо полиция ҳеч нарса қилмади. Биз пикет қилдик. Хонадондан музлатгич, кир ювиш машинаси, телефон, Мансурнинг ҳужжатларини ҳам олиб чиқиб кетишганлиги сабабли, тергов қилишга ваъда беришди.»

2022 йил 25 февралда мен Еленага қўнғироқ қилдим. У қуйидагиларни айтди. У 2021 йил 28 декабр кечқурун марҳум Мансур Машуровнинг хонадонига келган. У хонадон эшиги бузилгани ва унинг ўрнига янги темир эшик ўрнатилганини кўрган. У квартирада ўғирлик уюштирилганини ва менинг шахсий кутубхонам, шунингдек, унинг нарсалари ва ҳужжатлари босқинчилик йўли билан олиб чиқиб кетилганини аниқлаган.

Менимча, бу йирик босқинчилик Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизмати (ДХХ) ходимлари томонидан уюштирилган. ДХХ ходимлари ўғирлик уюштирганда, ўзбек милицияси бундай жиноятни очишга ожизлик қилади ёки хоҳламайди. Ҳа, бу 2012-2021 йилларда ФҚБ агентлари ва улар билан алоқадор одамлар Вашингтон шаҳрида менга қарши уюштирган ўн тўққизта ўғирлик ва тўртта талончилик билан жуда ўхшаш вазият ва милиция уларни ҳал қилмади.

Мана шундай босқинчилик уюштириш орқали “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобимни сайтларда чоп қилиш имконидан маҳрум қилишди.

Мен 2008 йил октябрда Ўзбекистонни тарк қилиб қочқин бўлиб кетаётганимда сумкамда “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобимнинг охирги 21-параграфининг қўлёзмаси ҳам бор экан. Ўша 21-параграф матнини ушбу иккинчи иловага қуйида илова қилмоқдаман. Эътибор берсангиз, ҳар бир параграф бошида 1999.14.04, 2002.01.01 каби саналар ёзилган. Мен одатда мақола ёки китоб ёзаётганимда қўлёзма варағимда санани ҳам ёзиб қўяман. 21-параграф 1998-1999 йиллардаги “Турон йигитига” номли китобим учун ёзгандим ва шу сабабли биринчи сана сифатида 1999 йил 14 апрел деб кўрсатилган.

------------------------------------------------

2-ИЛОВАГА ИЛОВА. 2001 йилдаги “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобимнинг охирги 21-параграф қўлёзмаси матни.

2001.16.03

Борми эр йигитлар, борми эр қизлар,
Борми гул бағрингда жумард нолалар,
Борми бул туфроқда ўзлигин излаб,
Осмону фалакка етган болалар.

Бор бўлса, аларга еткариб қўйинг,
Бир бошга бир ўлим демаган эрмас,
Шаҳидлар ўлмайди, бир қараб тўйинг,
Ёвга терс қараган мусулмон эмас!

ШАВКАТ РАҲМОН [113, 190-191-б.]
(Шавкат Раҳмон (1950-1996) – умумтуркий адабиётда чинакам ҳодиса бўлган оташнафас ҳам миллатпарвар шоир)

21. ЁШЛИК ШИДДАТИ, БУРГУТ МАҚСАДИ ВА ДЕМОКРАТИЯ БИЛАН БОҒЛИҚ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИГА ТАКЛИФ

1999.14.04 , 2002.01.01

21.1. О, ЁШЛИК ...

О, ёшлик ... Инсоният тарихида ёшлик ҳақида яхши гаплар шунчалик кўп ва хўп гапирилган ва ёзилганки, бу ҳақда янги фикр билдириш амри маҳолдир. Шу сабабли, келинг, ёшлик ҳақида машҳур кишилар ёзиб қолдирган айрим ҳикматли сўзлар (афоризмлар)ни келтириб ўтай.

Нозим ҲИКМАТ: “Ёшлик, бу – орзў. Бу – ишонч. Бу – жасоратга интилиш. Бу – лирика ва романтика. Бу келажакка тузилган улкан режалар. Бу – истиқболнинг бошланиши.” [114, 425-б.]
(Нозим Ҳикмат (1902-1963) – турк ёзувчиси ва шоири)

Константин УШИНСКИЙ: “Агар ёшлик орзўси бўлмаганда инсон ҳаёти бир нуқтада тўхтаб қолган бўларди, кўпгина улуғ ғоялар хаёлпараст ёшликнинг беғубор палагида ниш урган.” [114, 425-б.]
(Ушинский, Константин Дмитриевич (1824-1876) – рус педагоги)

Николай ГОГОЛ: “Ёшлик шу нарса билан бахтиёрки, унинг келажаги бор.” [114, 425-б.]
(Гогол, Николай Василевич (1809-1852) – рус ёзувчиси)

Эдмунд БЕРК: “Ёшларнинг онгида қандай кайфият устунлигини айтсанг, мен сенга кейинги авлоднинг табиати қандай бўлишлигини айтиб бераман.” [114, 426-б.]
(Берк, Эдмунд (1729-1797) – инглиз публицисти ва сиёсий арбоби)

Бернард ШОУ: “Ёшлик – ажойиб: уни елга совуриш жиноятдир.” [91, 427-б.]
(Шоу, Жорж Бернард (1856-1950) – инглиз ёзувчиси)

АБАЙ ҚЎНОНБОЕВ: “Бефойда ўтган ёшлик – мусибат.” [114, 427-б.]
(Абай (Иброҳим) Қўнонбоев (1845-1904) – қозоқ ёзувчиси)

АРИСТОФАН: “Туғилишданоқ парвозга шай бўлиш дунёдаги энг олий бахтдир.” [114, 427-б.]
(Аристофан (эрамизгача 445-385 йиллар) – қадимги юнон шоири)

Жюл РЕНАР: “Талантсиз йигит мўйсафиддир.” [114, 427-б.]
(Ренар, Жюл (1864-1910) – француз ёзувчиси)

Георг ЛИХТЕНБЕРГ: “Ўз замонангдан юқори юришга ҳаракат қил.” [114, 427-б.]
(Лихтенберг, Георг Кристоф (1742-1799) – немис ёзувчиси, олими)

Ромен РОЛЛАН: “Сусткашлик иллатлар ичидаги энг жирканчлисидир.” [114, 427-б.]
(Роллан, Ромен (1866-1944) – француз ёзувчиси)

Эмил ЗОЛЯ: “Олға, бир зум ҳам тиним билмайдиган ҳаёт билан бирга фақат олға қараб юриш керак.” [114, 428-б.]
(Золя, Эмил (1840-1902) – француз ёзувчиси)

Артур ШОПЕНГАУЭР: “Кексайганда ёшликдаги бутун куч-қувват безавол ишга сарф бўлганини ҳис этишдан ортиқ тасалли йўқ.” [114, 428-б.]
(Шопенгауэр, Артур (1788-1860) – немис файласуфи.

Леонардо да ВИНЧИ: “Ёшликда шундай иш қилгинки, йиллар ўтиб, кексалик келтирган зарарнинг ўрнини қоплайдиган иш бўлсин. Кексаликнинг озиғи донолик эканини ёдда тутиб, ёшликда шундай ҳаракат қилгинки, кексалик озиқсиз қолмасин.” [114, 428-б.]
(Леонардо да Винчи (1452-1519) – италян мутафаккири, олими, рассоми, ҳайкалтароши, архитектори)

Андре МОРУА: “Жасорат тугаган куни қарилик бошланади.” [114, 428-б.]
(Моруа, Андре (ҳақиқий исми шарифи – Эмил Герцог, 1885-1967) – француз ёзувчиси.)

Жорж ЭНЕСКУ: “Ёшлик – бу йиллар сони эмас, балки руҳнинг ҳолатидир.” [114, 428-б.]
(Энеску, Жорже (1881-1955) – румин композитори)

Ралф ЭМЕРСОН: “Биз ёшликда ислоҳотчи, қариганда эса – консерватор бўламиз. Консерватор фаровонликни, ислоҳотчи – адолат ва ҳақиқатни излайди.” [115]
(Эмерсон, Ралф Уолдо (1803-1882) – Америка файласуфи ва шоири)

Клод ГЕЛВЕЦИЙ: “Ёшлик пайтида шундай улуғ фикрлар туғиладики, бу фикрлар келажакда инсонни кўкларга кўтариши лозим.” [114, 425-б.]
(Гелвеций, Клод Андриан (1715-1771) – француз файласуфи)

СТЕНДАЛ: “Ёшлик – довюраклик фасли.” [114, 426-б.]
(Стендал (ҳақиқий исми шарифи – Анри-Мари Бейл, 1783-1842) – француз ёзувчиси)

1999.18.04 , 2002.01.01

21.2. ЁШЛИКНИНГ БУРГУТДЕК ШИДДАТИ ВА УНГА ЯРАША МАҚСАД

Ёшлик шиддати ... Ёшлик, йигитлик шиддатини мен кўпроқ бургут шиддатига ўхшатгим келади. Бу ҳақдаги мулоҳазаларни ёзишдан олдин бургут тўғрисида қисқача маълумот келтириб ўтай.

“Б у р г у т – йиртқич қушлар туркумининг қирғийлар оиласига киради. Бургут энг катта, чаққон ва кучли қуш. Танасининг узунлиги 95 сантиметргача. Қаноти 62-72 см, ёйганда 2 метргача. Орқа бармоғидаги тирноғининг 4,2 сантиметрдан ошиқ бўлиши ўзига хос белгиларидандир. Бургутнинг ранги тўқ қўнғир, боши малла. Европа, Осиё ва Шимолий Америкада кўп. Ўрта Осиёда ўтроқ яшайди. Тоғ ва чўлларда, одамдан узоқ жойларда, қоялар орасида, саксовулзорларда учрайди. Бургут моногам (бир никоҳлилик) қуш. Эркаги билан урғочиси доим бирга бўлади. Бири ўлсагина иккинчиси ўзига бошқа шерик ахтаради. Уясини одам чиқа олмайдиган ерларга хас-чўп ва латта-путталардан қуради. Одатда, бир-бирига яқин 2-3 уяси бўлиб, биттасидан фойдаланади. Хира оқ ва қўнғир ҳоллар билан қопланган 1-2 та тухум қўяди. Оиласини боқишда эркаги ҳам иштирок этади. Бургут парранда (каклик, дудоқ)лар, юмронқозиқ, тошбақа, қуён кабилар билан овқатланади. Бургут боласини уядаёқ овга ўргата бошлайди. Маҳаллий овчилар бургутнинг боласини қўлга ўргатадилар. Катта бўлганда у билан овга чиқадилар. Бургут ўлжасини узоқдан яхши кўра олади ва тез учиб, унга ташланади. Кемирувчиларни қириб, қишлоқ хўжалигига фойда келтиради.” [25, 2-ж., 473-474-б.]

Бургутнинг яна битта эътиборли томони шундаки, инсонни ҳисобга олмаганда, табиатда бургутдек жонзоднинг кушандаси, яъни ундан кучлироқ рақиби йўқ. Севимли шоиримиз Абдулла Ориповнинг “Бургут қисмати” шеърида

“Ночору ноилож қолган чоғида,
Ўзини тошларга урармиш бургут” [116, 2-ж., 266-б.]
деб ёзилган сатрлар ҳам бор.

Савол туғилади: бургутдек қудратли қушнинг буюк шиддатига яраша ҳаётдаги мақсади борми? Афсуски, йўқ.

Умуман олганда, бургутнинг туғилишидан, яшашидан одатий майда мақсадлари бор: бургут палапони тухумдан чиққач ота-онаси ёрдамида улғая боради, ов қилишга ўрганади ва ўз меҳнати билан қорнини тўйдиради. Кейинчалик насл қолдириш мақсадида оила ва ин қуриб палапонларини боқади ҳамда парваришлайди. Табиатдаги микроблардан тортиб ўрмалаб юрган қурт-қумурсқа-ю илонларгача, учиб юрган чивин, қўнғиз, капалаклардан тортиб катта-кичик қушларгача, кўлмаклар, дарёлар, кўллар, денгизлар ва уммонлардаги планктонлардан тортиб катта-кичик балиқларгача, қўйингки, Худо яратган барча жонзодлар ҳам шунга ўхшаш яшаш учун кураш принципига асосланган одатий майда мақсадларга эгадир. Лекин бургутдек шиддатли қушнинг қурт-қумурсқа-ю, қўнғизлар каби фақат еб-ичиш ва насл қолдириш мақсадидагина яшаши ...

Бургутнинг буюк шиддати ва шу шиддатга яраша мақсади хусусида машҳур шоиримиз Абдулла Орипов ўзининг “Бургут” шеърида нақадар яхши тасвирлаб берган.

Ёш бургут учмоқда кўкда шиддаткор,
Кумуш булутларнинг тўзғитиб парин.
Учмоқда, қалбида мағрур ишонч бор,
Қақшаган қоялар, чўққилар сари.

Учмоқда! Қаерга?! Чўққига! Нечун?
Бургутнинг шиддатин уйғотган нима?
Буронли даргоҳда не кутар уни,
Қудратли қанотин қўзғатган нима?

Ўйноқи шамоллар ила басма-бас,
Ана, қўнди бургут энг юксак жойга!
Чўққи узра мағрур турди-ю бирпас,
Яна бўрон мисол қўзғалди. Қайга?..

Ахир, не бўларди берсанг, табиат,
Шу буюк шиддатга яраша мақсад! [116, 1-ж., 43-б.]
1964

Бизнинг ёшларимиз турли мактаб, лицей, коллеж, институт ва университетни битириб, турмушнинг ҳар хил майда-чуйда ташвишларига ўралашиб қолаётганлиги, оила қуриш, ўзини ва бола-чақасини боқиш билангина чекланаётганлиги, баъзан эса бойиш ниятида туну кун овораи сарсон бўлаётганлиги ўша қурт-қумуурсқа-ю қушлар каби жонзодларнинг ҳаётига ўхшаб кетади. Баъзи бир ёшларимизнинг бугунги кунда турли даражадаги амалларда, “ёғли” ишларда ишлашга интилишини бургутнинг турли баландликдаги қояларда, чўққиларда ўтирган бургутларга ўхшайди. Ҳатто баъзи бир амалдорларнинг бирор нарсани ундириб олармиканман, деб пастдаги фуқароларимизга қарашини бургут ўзининг ўткир кўзлари билан ўлжа излаб пастга тикилаётганлигига ўхшатиш ўринлидир. Мана шундай шароитда юртимизда мансабдор ўз мансабини суиистеъмол қилиши, таниш-билишчилик, маҳаллийчилик, порахўрлик, коррупция каби иллатларнинг авж олганлигига ҳайрон бўлмасак ҳам бўлади.

Ушбу параграфда ёзган фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб, бургутдек буюк шиддатга эга бўлган ёшларимизга шунга яраша буюк мақсадни мен таклиф қилмоқчиман: халқимизни, жами туркий халқларни эркин, фаровон ва бахтли турмушга олиб бориш учун, Ватанимизда демократик жамиятни қуриш ва бу йўлда ушбу китобимда ёзилган ишларни у ёки бу даражада амалга ошириш учун яқин дўст-биродарларингиз билан биргаликда гап-гаштак тузиш, кейин юртимиз бўйлаб тузилган кўплаб гап-гантаклар асосида ёшларнинг Жадидчилик ҳаракатини ташкил этиш ва унинг сафларида амалий ишлар билан жиддийроқ шуғулланишдир. Албатта гап-гаштак ҳам, ёшларнинг Жадидчилик ҳаракати ҳам давлат Конституцияси ва қонунлари, шунингдек халқаро қонунлар доирасида олиб борилиши керак.

Ҳар бир гап-гаштак ёниб турган битта шамчироқни эслатмоғи лозим. Юз минглаб гап-гаштаклар эса Ватанимизда юз минглаб шамчироқнинг бир пайтда ёниб нур сочиши ва юртимизнинг нурафшон бўлишига хизмат қилади. Натижада халқимизнинг эркин, фаровон, демократик жамият сари бориши илдамлашади.

-----------------------------------------

3–ИЛОВА. 1988: ЎЗБЕКИСТОН ТАБИАТИ, МАЪНАВИЙ ВА МОДДИЙ БОЙЛИКЛАРИНИ МУҲОФАЗА ЭТИШ ҲАРАКАТИ. ҲАРАКАТНИНГ ШАРТЛИ АТАМАСИ - «БИРЛИК» (ДАСТУР ЛОЙИҲАСИ)

«БИРЛИК» ҳаракати – Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи, келажаги учун куюнадиган, унинг табиати, маънавий ва моддий бойликларига бефарқ қараб туролмайдиган кишиларнинг, миллати, келиб чиқишидан қатъий назар, маслак атрофидаги эркин-ихтиёрий уюшмасидир.

«БИРЛИК» Ўзбекистон Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари Умуминсоний декларацияси доирасида иш юритади.

«БИРЛИК» КПСС Марказий Комитетининг демократиялаш, қайта қуришни амалга ошириш, турғунлик даври иллатларини тугатиш борасидаги йўриқларини бажаришда Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитети ва Ўзбекистон ҳукуматига ўзини кўмакдош деб ҳисоблайди.

«БИРЛИК» КПССнинг Х1Х конференцияси руҳига содиқ барча демократик ҳаракатларни қўллаб-қувватлайди, янгича ҳаракатларни бўғишга қаратилган, фикр эркинлигига зид бўлган уринишларни демократия ва СССР Конституциясига хилоф деб баҳолайди.

«БИРЛИК» ҳаракатининг бош мақсади – Ўзбекистонда яшаётган барча кишиларни турғунлик даврининг қолдиғи бўлмиш ижтимоий карахтликдан халос қилиш, оммани қайта қуриш йўлидаги курашга мумкин қадар кенгроқ жалб этишдир.

«БИРЛИК» НИНГ АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИ

«БИРЛИК» ҳаракати қуйидаги вазифаларни асосий деб билади:

1. Республиканинг ер, сув, қазилма, умуман барча табиат бойликларига оқилона муносабатда бўлиш, атроф-муҳитга келажак нуқтаи назаридан ёндошишни тарғиб этиш, экологик тарбияни йўлга қўйиш орқали табиатга нисбатан масъуллик туйғуларини тарбиялаш;

2. Ўзбекистонни СССР таркибидаги иттифоқдош республика сифатида хўжалик ҳисобига ўтказиш, уни комплекс ривожлантириш ишига фаол қатнашиш;

3. Ўзбек тилини конституцион гарантиялаш ва уни республикада давлат тилига айлантириш, маданий меросни чуқурроқ, комплекс суратда тадқиқ этиш, тарихан синовдан ўтган миллий прогрессив анъаналарни (одоб-ҳурмат, эътиқод, инсонпарварлик, меҳр-оқибат каби) тиклаш ва айни пайтда республикада яшаётган бошқа халқларнинг миллий тили ва урф-одат, анъаналарига ҳурмат билан муносабатда бўлиш;

4. Сталинизмни, кейинги ўн беш – йигирма йил ичида авж олган турли ижтимоий иллатлар, коррупция, мафия, бюрократизмни кескин қоралаган ҳолда буларнинг туб илдизларини очиш, жумладан, республикамизда монокультуранинг коррупция ва мафияга асос бўлганлигини оммага тушунтириш, монокультурага қарши кенг жамоатчиликни сафарбар этиш;

5. Ўзбек халқининг 80 фоизини ташкил этувчи қишлоқ аҳолисини ўз меҳнати ва эҳтиёжига яраша моддий таъминотни кўтариш, қишлоқ меҳнаткашларини гўшт, сут, тухум, мева-сабзавот истеъмолини умумиттифоқ даражасига кўтариш, қишлоқ жойларда меҳнат шароитини яхшилаш;

6. Болалар меҳнати эксплуатациясига чек қўйиш;

7. Аёллар меҳнатини инсоний ва ҳуқуқий меъёрларга мослаш;

8. Қишлоқ жойларда ва шаҳарларда тиббий ёрдамни яхши йўлга қўйиш, ерга солинадиган заҳарли химикатлар меъёрини, жилла қурмаса, умумиттифоқ даражасига тушириш, болалар ўлимининг кўплиги, майиб-мажруҳлик, ёшларнинг анча қисмининг ҳарбий хизматга яроқсиз бўлиб қолаётганлигининг сабаблари кимёвий дориларнинг ҳаддан ортиқ кўп ишлатилаётган эканини оммага тушунтириш;

9. Республикада медицинанинг аҳволи, турли касаллик ва улардан келиб чиқадиган ўлим ҳолатларининг аниқ статистикаси матбуотда мунтазам бериб борилишига эришиш;

10. Ўзбекистонда яшаётган ҳар бир гражданни ўзи истиқомат қилаётган жойнинг иқтисодий, экологик тақдирига фаол муносабатда бўлишга ўргатиш;

11. Иқтисодий ва маданий ишларни марказдан туриб бошқаришдан воз кечиш, жойлардаги ташкилотларга кўпроқ эрк бериш;

12. Республикада сайлов системасини демократиялаш ва депутатларнинг ҳуқуқларини конституцион гарантиялаш, сайловчиларнинг ижтимоий активлигини ошириш;

13. «Ҳокимият – Советларга!» шиорининг ҳаётга тўла тадбиқ этилишига эришиш;

14. Қайта қуришни бўғишга қаратилган ҳар қандай тажовузга, демократия ва ошкораликка зид бўлган ҳар қандай ҳаракатга қарши туриш;

15. Республикада миллий тенглик ва ўзаро ҳамдўстлик учун кураш олиб бориш, ўзбек ва бошқа миллат вакилларининг рус тилини билмайди деган баҳонада ҳарбий хизматда фақат қурилиш батальонларида ишлатилишига чек қўйишга эришиш;

16. Ўзбекистон тарихини янгидан ҳар томонлама ва объектив тадқиқ этилиши, мактабларда ўқитилишига ҳаракат қилиш, ўтмишда умумбашарият томонидан
тан олинган тарихий шахсларнинг ўзимизда асоссиз камситилишига чек қўйиш, тарихга нисбатан сталинча сиёсий кампаниялар ёки бюрократик муносабатларни батамом йўқотиш;

17. Шаҳар меъморлигида, қишлоқ қурилишларида миллий анъаналарни тиклаш, истироҳат боғлари, ҳайкалтарошлик, биноларнинг ички ва ташқи кўринишида миллий меъморлик анъаналаридан чекинмаслик, хусусан ҳозир шаҳарларда тикланаётган болалар томошабоғларида архитектура қиёфасизлигини тўхтатиш;

18. Йўқолиб бораётган тарихий жой номларини сақлаб қолиш, ўринсиз алмаштирилганларини тиклаш, республикада ўнлаб маротаба такрор учрайдиган бир хил жой номларини тартибга солишга, аслини тиклашга эришиш;

19. Ўзбекистоннинг турли археологик қазилма жойлари ва тарихий марказларидан бошқа шаҳарларга олиб кетилган ашё ва экспонатларни жойига қайтариш, республикада туризмни ривожлантириш ва ундан тушган даромадни Ўзбекистон бюджетида қолдириш;

20. Чет эллардаги маданий ва адабий меросимизни Ўзбекистонга ёки асл ёки нусха (фото-, слайд-, кўчирма) ҳолда келтириш;

21. Чет элларда яшаётган, турли сабаблар билан дунёга сочилиб кетган ўзбеклар билан маданий алоқаларни тиклаш ҳамда қардош республикаларда яшаётган ўзбекларнинг яратган маданий бойликларига умумўзбек маданиятининг узвий бир қисми сифатида ёндашиш;

22. Халқнинг маданий савиясини кўтариш учун кураш олиб бориш, маданий меросни замон билан боғлаш, эски ўзбек имлосини минг йиллик маданий мерос калити сифатида баҳолаб, уни мактаб, ўрта махсус ва олий ўқув юртларида ўргатилишига эришиш;

23. Болаларни ўтмишга, аждодлар руҳига ҳурмат туйғусида тарбиялаш, уларни тарихга нисбатан ҳам, келажакка нисбатан ҳам масъуллик туйғуларини уйғотиш;

24. Ҳар қандай миллий тенгсизлик ва миллий камситишни қоралаш, миллатчиликка ҳам, шовинизмга ҳам қарши мунтазам кураш олиб бориш;

25. Миллатлар ўртасидаги муносабатларни миллий ва илмий нуқтаи назардан чуқур ўрганиш, зиддиятларни хаспушламаслик, бошқа халқлар билан ўзбеклар ўртасида низо қўзғаш учун қилинган ҳар қандай провокацияни ўз вақтида, зудлик билан фош этиш;

26. Йигирманчи, ўттизинчи йиллар тарихи сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан объектив тадқиқ этилиши, ўша даврларда мавжуд бўлган турли хил уюшмаларнинг программаларини ошкор этиш ва шу билан ҳозирги авлодда улар ҳақида объектив тасаввур ҳосил қилиш;

27. Ўзбекистонда ишчилар синфи таркибида маҳаллий-миллий кадрлар сонини ошириш, камида эллик фойизга етказиш ва республикамизда ишчи кучларини ортиқча деган баҳонада бошқа республикаларда бўшаб қолган қишлоқ жойларига кўчиришни тўхтатиш ҳамда шунга боғлиқ равишда бошқа республикалардан, хусусан, РСФСРдан ишчи кучларини меъёрсиз жалб этишни чеклаш;

28. Республика фондида, ишлаб чиқаришида компьютер технологиясини ривожлантириш ва шу соҳада ихтиро қиладиган, ишлай оладиган миллий кадрларни тарбиялашга алоҳида эътибор кўрсатиш;

29. Ўзбекистон аҳолисининг жон бошига тўғри келадиган миллий даромаднинг умумиттифоқ кўрсаткичларидан пастлигига чек қўйиш, Марказий планлаштириш, молия органларининг шунга боғлиқ фаолиятини ўрганиш ва бу борада адолат ўрнатиш;

30. Болали аёлларга тўланадиган нафақанинг регионлар бўйича нотенглигига чек қўйиш, бу аҳволни инсонпарварлик ва конституцион ҳуқуқлардан келиб чиққан ҳолда адолатли ҳал этиш;

31. Республикада соғлиқни сақлаш ишларининг ниҳоятда қолоқ аҳволда эканини ҳисобга олиб, миллий-маҳаллий кадрларнинг савиясини кўтаришга ҳаракат қилиш, қишлоқ жойларда аҳолининг рус тилини яхши билмаслигини ҳисобга олиб, бу ерлардан келадиган кадрларни она тилида ўқитишга эришиш, медицина фанини ривожлантиришда Бутуниттифоқ тиббиёт фани ва бошқа давлатлардаги илмий тажриба ва назариялардан кенгроқ фойдаланиш;

32. Медицинада касалликни даволаш билан бир қаторда касаллик келтириб чиқарадиган манбаларни йўқотиш учун кураш олиб бориш, чунончи, уй-жой қурилиши, санитария-гигиена ишларини ташкил этишда республика об-ҳаво шароити, иқлимини ҳисобга олиш, шаҳарлардаги заҳарли чиқит чиқарадиган завод-фабрикалар устидан қатъий медицина назорати ўрнатиш ва энг заҳарли заводларни ёпишга эришиш, қишлоқ жойларида эса заҳарли химикатлар қўллашни тўхтатиш;

33. Республикани бир текис ривожлантириш, ҳамма территориал бўлинишларга тенг муносабатда бўлиш, биринчи галда Тошкент шаҳрининг бошқа регионлар ҳисобига ўсишини тўхтатиш, шаҳарлар ва қишлоқлар ўртасидаги иқтисодий ва ижтимоий тафовутни йўқотишга интилиш;

34. Республика аҳолисининг умумсоғлиги экологик ноқулайлик сабабли қониқарсиз аҳволда эканини ҳисобга олиб, медицина хизмати билан бирга спорт маданиятини ҳам ривожлантириш, қишлоқ спортини тубдан яхшилаш, миллий-маҳаллий аҳолини спортга жалб этиш, ўзбек спорт мактабларини яратиш, қардош социалистик мамлакатлардан бу борада тажриба ва кадр алмашишни йўлга қўйиш;

35. Якка ҳолда ва кооператив ишлаб чиқариш, социалистик бозор ривожига эътиборни кучайтириш, чет эллардаги фирмалар билан Ўзбекистоннинг географик шароитидан келиб чиққан ҳолда қўшма-шериклик завод-фабрикалар ташкил этишга эътиборни тортиш;

36. Пахта маҳсулотларининг асосий қисми республикадан ташқарида ишлаб чиқарилишининг нормал ҳол эмаслигини назарда тутиб, пахта хом ашёси планли суратда Ўзбекистоннинг ўзида қайта ишланиб, четга тайёр маҳсулот ҳолида чиқишини таъминлаш;

37. Ўзбекистоннинг Бутуниттифоқ фондларига қўшаётган ҳиссаси, Бутуниттифоқ миллий даромадидаги улуши матбуотда мунтазам ёритиб борилиши, қардош республикалардаги харид нархлари билан Ўзбекистонда етиштириладиган аналог маҳсулотлар баҳосидаги тафовутлар йўқотилишига эришиш;

38. Нефть, газ, қимматбаҳо рангли металлар Ўзбекистоннинг миллий даромадига киритилиши, шунингдек, қазиб олинадиган бойликларнинг қанча қисми республика эҳтиёжларига ишлатилиши ва қанчаси четга чиқарилишини умумиттифоқ манфаатларини ҳисобга олган ҳолда республика ҳукумати ихтиёрига берилишини талаб қилиш;

39. «БИРЛИК» ҳаракати республикамиздаги инсон ҳуқуқлари ва адолат хусусида бир қанча ўзгаришлар қилиш лозимлигини таъкидлайди, чунончи: Сталин репрессияларини инсониятга нисбатан тажовуз деб баҳолаб ўша даврда Ўзбекистонда иш кўрган жазо аппарати аъзоларини номма-ном фош этиш кераклигини алоҳида таъкидлайди, бу борадаги ҳамма ҳужжатлар халққа етказилиши керак, деб ҳисоблайди;

40. Ўзбекистондаги ҳар бир гражданнинг ёзишма, телефон сўзлашувини ва бошқа сирларининг дахлсизлигини таъминлаш, бу сирларга тажовуз қилинганда қонун йўли билан жазо чораларини қўллашга эришиш;

41. Ўзбекистонда шахснинг ҳуқуқий дахлсизлигини таъминлаш, ҳар бир гражданнинг ҳар қандай ташкилотда ўзи устидан тўпланган материаллар билан танишиш ҳуқуқига эга бўлиши ва тўҳматдан қонун билан ҳимояланишига эришиш;

42. ЎзССР граждани ўзгача сиёсий қарашлари, диний эътиқоди учун таъқиб қилинмаслиги, Конституциянинг шу моддаси тўлдирилиши ва ҳаётга тўла тадбиқ этилиши билан бирга танқид ё эътиқоди учун жабр тортган шахслар рўйхати эълон этиб турилишига эришиш;

43. «БИРЛИК» Орол денгизи қуриётгани ва уни қуришга олиб келаётган сабаблар таъсирида Ўзбекистон экологик ҳалокат ёқасида турибди, деб ҳисоблайди, шу боисдан, Орол денгизини пахта майдонларини қисқартириш, унинг ўрнига кам сув талаб қиладиган экинлар экиш ва умуман сувга оқилона муносабатда бўлиш ҳисобига асл ҳолига қайтариш лозим, деб билади;

44. «БИРЛИК» Ўрта Осиё ва Қозоғистон республикалари территориясида жойлашиб, Ўзбекистон табиати ва аҳолисининг соғлигига зарар келтираётган химия корхоналари, завод-фабрикаларни аниқлаб, уларга жамоатчилик эътиборини қаратади, ўта заҳарли корхоналарни ёпишга эришиш учун кураш олиб боради;

45. «БИРЛИК» Орол денгизи, Амударё ва Сирдарё ҳавзаларида ҳамда муҳим жойларда экологик шароитга боғлиқ бўлган кўрсаткичларни мунтазам равишда эълон этиб борилишига курашади.

«БИРЛИК» ҳаракатининг ушбу програмасида республикамиздаги шу кунги муаммолар акс эттирилди. «БИРЛИК» бу муаммоларни ҳал этиш учун бюрократик аппаратлардан фарқли ўлароқ тўла ошкоралик ва демократия принциплари асосида фаол ва собит иш олиб боради.

Ҳаракатнинг асосий йўналиши Совет ва ҳукумат органларини халқ манфаатларини кўзлаб қилинадиган ишларига рағбат шаклида бўлади.

«БИРЛИК» республикада, Иттифоқимизда ва ҳатто бошқа мамлакатлардаги тинчлик, тараққиёт ва келажак учун курашувчи прогрессив кучлар билан алоқа ва ҳамкорлик ўрнатишга интилади.

«БИРЛИК»нинг асосий мақсадлари КПССнинг қайта қуриш ва демократиялашни амалга оширишдаги фаолиятига мувофиқ бўлиб, келажакда у ЎзССРда ҳокимиятни Советларга ўтказиш жараёнида бюрократия қаршилигини енгишга кўмакдошга айланади. Узоқроқ келажакда «БИРЛИК» конструктив танқид позициясидан Советларни яна бюрократлашмаслигини назорат қилиб турувчи ҳамда халқ фикрини умумлаштириш ва унинг хоҳиш-иродасини амалга оширишда Советларга ёрдамчи бўлиб қолади.

Эслатма. Бирликнинг ушбу дастлабки Дастур лойиҳаси тарихини 2.24-параграфда ёзганман.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ДАВОМИ 10)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

СЎНГГИ СЎЗ ЎРНИДА

1. Китобимда таъкидлаганимдек, Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати 1988 йил 11 ноябр куни ҳофиз Дадахон Хасаннинг уйига йиғилган 18 (ё 22) киши асос солди. Ушбу Ҳаракат сафлари кундан кунга кенгайиб бориб, 1989 йил кузи – 1990 йил баҳорида унда деярли бир миллионга яқин Ўзбекистон фуқаролари, жумладан ўзбек халқининг таниқли 155 зиёлиси иштирок этди.

2. Бирлик халқ ҳаракати раиси Абдураҳим Пўлатов ва БХҲ раҳбарларидан баъзилари йўл қўйган қўпол сиёсий хатолари туфайли 1989 йил 11 ноябрида бўлган иккинчи қурултойида Муҳаммад Солиҳ раҳбалигида бир гуруҳ зиёлилар Бирликдан ажралиб чиқишди. Улар 1990 йил март ойида Эрк халқ ҳаракатига, 1990 йил 30 апрелида Эрк демократик партиясига асос солишди.

3. 3. Бирлик раҳбариятидаги айрим шахсларнинг, авваламбор Бирлик халқ ҳаракати раиси Абдурахим Пўлатовнинг яна нотўғри ва демократияга зид раҳбарлиги оқибатида 1990 йил ноябр ойида Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раиси Абдусалом Абдуҳолиқов (1922-2005) ва бошқа кўпгина раҳбарлари истъефо беришди. Жумладан, мен ҳам 1990 йил 28-30 ноябрида Бирликда вужудга келган вазиятга доир 15 бетлик хат ёзиб, Ҳаракатнинг ўзим раҳбар бўлган Мирза Улуғбек туманидаги бошланғич ташкилотларига тарқатдим ва ўз лавозимимдан истъефо бердим.

4. 1991 йил 11 ноябр куни Бирлик халқ ҳаракати Ўзбекистон Адлия вазирлигида расман рўйхатга олинди.

5. Бирлик халқ ҳаракати юқорида ёзган усуллар билан заифлаштирилгач унинг раҳбарлари ва фаолларига қарши террор усуллари қўлланила бошланди. Китобимнинг 4.3-параграфида ёзганимдек, 1991 йил 17 декабр кечқурун Талъат Холиқов яшаётган Тошкент шаҳридаги Каттабоғ маҳалласида маҳалла аҳли билан бирликчиларнинг учрашуви белгиланган эди. Талъат Холиқов кечки пайт Каттабоғ маҳалла чойхонаси олдида бирликчилар ва маҳалладошларнинг келишини кутиб турган пайтда «номаълум шахслар» деб аталмиш «қора кучлар» унинг бошига арматура билан уришди ва бошини ёришди.

6. Талъат Холиқовнинг жонига суиқасд қилган жиноятчилар, табиийки, фош этилмади. Натижада худди шундай усулда «қора кучлар» Бирликчи журналист Абдурашид Шариповни 1992 йил 23 январ куни Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси биноси (Пушкин кўчаси, 1-уй) олдида [82], Бирлик халқ ҳаракати раисдоши Абдурахим Пўлатовни 1992 йил 29 июнда Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармаси биноси (Содиқ Азимов кўчаси, 87-уй) олдида [83], Бирликнинг яна бир раисдоши Шуҳрат Исматуллаевни 1993 йил 5 май куни Тошкент шаҳар 16-касалхонаси яқинида калтаклашиб, арматура билан уриб бошини ёришди.

7. Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг куч ишлатар органлари Бирлик халқ ҳаракати раҳбарлари ва фаолларига нисбатан ҳам, бошқа демократик кучларга нисбатан ҳам 1991 йилдан бери ўтказиб келган қаттиқ тазйиқ ва қувғинларидан сўнг 12 йил ўтгач, яъни 2003 йилга келиб Ватанимизда демократия сари баъзи бир қадамлар қўйилди.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг бешинчи қурултойи 2003 йил 6 май куни Тошкентда Собир Рахимов номли кинотеатр биносида бўлиб ўтди. Қурултойда Абдурахим Пўлатов Бирлик халқ ҳаракатининг раиси, Васила Иноятова Бош котиби этиб сайланди. Қурултой “Бирлик халқ ҳаракати» партиясини тузиш ҳақида қарор қабул қилди.

ИЗОҲ. Шу куни - 2003 йил 6 май эрталаб соат 8.00 да мени милиция ходимлари Тошкентдаги Чорсу бозори ҳудудида тутиб, мажбуран Тошкент шаҳар Шайхонтоҳур туман Ички ишлар бошқармасига олиб боришди. Мени у ерда соат 14.00 гача, яъни Бирлик халқ ҳаракати қурултойи деярли тамом бўлгунига қадар тутқунликда сақлашди. Мен Бирлик халқ ҳаракатининг бешинчи қурултойида меҳмон сифатида, аниқроғи Ўзбекистон Республикачилар партиясидан вакил сифатида иштирок этишим мумкин эди.

8. 2003 йил 25 август куни Қўқон шаҳрида Ўзбекистон «Бирлик халқ ҳаракати» партиясининг таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Ўзбекистон «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги қонунга биноан 5000 нафардан ортиқ (2003 йилдаги қонун талабларга асосан), яъни 5854 нафар Ўзбекистон фуқаросининг имзоси тўплаб, Ўзбекистон Адлия вазирлигига 2003 йил 22 сентябрда топширилди. Шундан сўнг Адлия вазирлиги баъзи бир эътирозлар билдириб, ҳужжатларни уч марта қайтарди.

9. Бирлик халқ ҳаракати фаоллари навбатдаги қурултойни чақириш ва унинг раҳбариятини демократия талаблари асосида янгидан сайлашга бир неча марта ҳаракат қилди. Шундай ҳаракатлардан сўнггиси 2007 йилда бўлди. Бирликнинг таниқли фаолларидан 16 нафари www.uzbekinfo.org сайтида 2007 йил 16 сентябр куни ўзбек халқига Мурожаатнома эълон қилди. Ушбу Мурожаатнома www.centrasia.org сайтида 2007 йил 17 сентяб куни чо қилинди. Унинг ўзбек тилидаги матнини топа олмадим. Шу сабабли унинг рус тилидаги матнини ўзбек тилига ўгириб келтирмоқдаман. 16 нафар исми шарифидан кейин имкониятим доирасида ҳар бирининг туғилган йилини, агар вафот қилган бўлса уни ҳам йилини ёздим.


“Бирлик” - халқимиз тарихидир, тарихни йўқ қилиб бўлмайди! Ватандошларга Мурожаат!

Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (кейинги ўринларда “Бирлик” ёки “Ҳаракат” деб юритилади) демократик йўналишдаги минглаб одамларни сиёсий фаолият йўлида бирлаштирган ва асрлар давомида уйқуда бўлган ўзбек халқини уйғотган биринчи халқ ҳаракатидир.

Горбачев қайта қуриш йилларида яратилган “Ҳаракат” халқимизни совет мустамлакачилик зулмидан озод қилиш, ватандошларимизнинг азалий орзўси бўлган миллий мустақилликка эришиш йўлида улкан ишларни амалга оширди.

Ўтган асрнинг 80-йиллари охири ва 90-йиллари бошларида Ўзбекистонда демократик жамият қуриш, сўз ва матбуот воситалари эркинлигига эришиш йўлидаги илк саъй-ҳаракатлар ўз самарасини бера бошлади.

Афсуски, эндигина шакллана бошлаган “Ҳаракат” ўша пайтдаги совет Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ–КГБ) ва коммунистик номенклатуранинг ўта қаттиқ қаршиликларига дуч келди. “Бирлик”даги бўлинишда мухолифат сафида бўлган коммунистик мафкура тарафдорлари ҳам муҳим рол ўйнади.

1991 йил 11 ноябрда расмий давлат рўйхатидан ўтган “Ҳаракат” фаолияти 1993 йил октябр ойида Ўзбекистон Адлия вазирлиги томонидан нодавлат оммавий-сиёсий ташкилотларни қайта рўйхатдан ўтказиш баҳонаси билан тўхтатилди.

Мана 15 йилдан ортиқ вақтдан бери Ўзбекистон ҳукумати “Бирлик”ка расмий фаолиятни амалга ошириш имкониятини бермаётир.

1991 йилда “Бирлик” партияси тузилди, лекин “Ҳаракат” саҳнани тарк этмади – ўз номи билан халқ орасида сақланиб қолди. 2003 йилда “Бирлик” партияси раиси Абдураҳим Пўлатов ташаббуси билан “Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати партияси” деб ўзгартирилди, гуёки “Ҳаракат” “Бирлик” партиясига алмаштирилди. Бошқача айтганда “Ҳаракат” “Бирлик” партиясига бириктирилди, қўшилди. Абдураҳим Пўлатов ўз партиясини қандай ва неча марта ўзгартириши, оддий тил билан айтганда, унинг иши. Лекин “бириктириш” амалиёти “Ҳаракат” Уставига зиддир.

Биз, “Бирлик” Устави ва Дастури доирасида ўз фаолиятини давом эттираётган муассис ва фаоллар, шунингдек турли бўғинлардан сайланган масъул шахслар, барча ватандошларимизни “Ҳаракат” фаолиятини тиклашга чақирамиз.

Бунинг учун биз “Бирлик” бошқаруви аъзоларини қайта сайлашимиз, “Ҳаракат” бўлимларини мамлакатимиз вилоятлари ва туманларида қайтадан шакллантиришимиз, шунингдек халқаро ҳамжамият ва халқимизга “Ўзбекистон “Бирлик халқ ҳаракати мустақил оммавий-сиёсий ташкилот бўлиб, худди шу номдаги партиядан мустақил” эканлиги ҳақида хабардор қилмоғимиз керак.

Биз барчани “Ўзбекистон “Бирлик халқ ҳаракати” фаолиятини тиклашда фаол иштирок этишга ва ушбу ташкилот сафларида курашишга чақирамиз!
“Бирлик” ўлмаган!
“Бирлик” яшайди!

“Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати” таъсисчилари ва фаоллари номидан:

1. Дадахон Ҳасанов (1940) - “Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати” асосчиси, ҳофиз ва шоир. e-mail: dadahonshoir@rambler.ru

2. Исмоил Дадажонов (1952-2016) - “Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати” партияси раис ўринбосари, e-mail: setube@mail.ru

3. Фахриддин Худойқулов (1962) - “Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати” асосчиси ва ғоявий асосчиси.

4. Зоҳид Ҳақназаров (1937-2019) - “Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати” асосчиси, унинг собиқ раисдоши. -

5. Алибой Йўляхшиев (1938—2020) - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати Самарқанд вилоят бўлими таъсисчиси.

6. Ёдгор Обид (1940) - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фаоли, шоир.

7. Толиб Ёқубов (1941-2019) – Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фаоли, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси, e-mail: hrsu_tolib@rambler.ru

8. Гулчеҳра Нуруллаева (1938-2021) – Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фаоли, шоира.

9. Сулаймон Муродов (... – 2008) – Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фахрий аъзоси, e-mail: s.muradov@comcast.net

10. Хазратқул Худойбердиев - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фаоли, e-mail: saturnus04@yahoo.se

11. Баҳром Ҳамроев - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фаоли, Москва.

12. Рафиқ Ғаниев - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати фаоли, Швеция. 107

13. Тўлқин Қораев - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати аъзоси, журналист, e-mail: tulkin.karaev@comhem.se

14. Аваз Фаёзов - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати аъзоси.

15. Муҳиддин Қурбонов - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати Жиззах вилоят бўлими раиси, e-mail: muhiddin@yahoo.com

16. Абдумалик Умрзоқов - Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати аъзоси, Самарқанд.

2007.16.09 Манба: www.uzbekinfo.org” [108]

10. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг айрим раҳбарлари 1989-1990 йилларда йўл қўйган қўпол хатолари деярли бир миллион Ўзбекистон фуқаролари иштирок этган ва туб маънода миллий озодлик ҳаракати бўлган Бирликнинг Ўзбекистон тарихидаги ўрни ва ролини камайтира олмайди. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг 1989-1990 йиллар давомида Ўзбекистон Мустақиллиги ва демократия йўлида олиб борган амалий ишлари Мустақил Ўзбекистон тарихида зарҳал харфлар билан ёзилган ва тарихимиздаги бу сатрларни ҳеч ким ва ҳеч қачон ўчираолмайди.

1-ИЛОВА. «ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!» КИТОБИМ УЧУН ҚИЛИНГАН ТАЗЙИҚЛАР

Халқимга қадрингни бил десам агар,
Кураш, ҳақни ошкор қил десам агар,
Бу қутқу аталса давлатга зарар
Қанча азоб бўлса тортганим бўлсин. [1, 3-ж., 102-б.]
ЭРКИН ВОҲИДОВ


Мен 2000 йил май ойида «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» номли китоб ёзганим ва компютерда чоп этганим тўғрисида ушбу китобнинг «Муаллиф ҳақида» параграфида таъкидлагандим. Шу китобга доир ўқувчимизда маълум бир тушунча ҳосил бўлиши учун унинг мундарижасини келтириб ўтаман.

«Муаллиф ҳақида . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи қанча? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2. Халқаро кредит ва унинг фоизлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3. Кредит – ҳозирги замон судхўрлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
4. Ўзбекистондаги банклар фаолиятига доир битта таклиф 13
5. Олинаётган қарзларнинг ишлатилиши . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
6. Қарзлар ва қишлоқ хўжалиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
7. Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий аҳволи . . . . . . . . . . . 32
8. Жаҳон тарихига бир назар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
9. Судхўрлик натижасида жаҳон мамлакатларида вужудга келган аҳвол … 46
10. Халқаро банклар ва уларнинг қарз беришларига доир баъзи бир маълумотлар ... 50
11. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи кескин ошиши мумкинлиги 54
12. Қарзлар ва «янги уй» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
13. Қарзлар, сайловлар ва ошкоралик . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
14. Сотилаётган табиий бойликларимиз ва корхоналаримиз 63
15. Қарз балосидан огоҳ бўлайлик . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Илова. Атоқли демократ шоир Юсуф Жуманинг «Қарзинг бормиш» шеъри … 66
Фойдаланилган адабиётлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Мундарижа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимни дастлаб 14 параграфдан иборат (72 бетлик) қилиб ёздим. Китобнинг шу варианти Бирлик халқ ҳаракати нашри бўлмиш «Ҳаракат» журналининг 2000 йил 5-6-сонларида чоп этилди ([92]-га қаранг). Бу китобга «Ўзбекистонда банклар фаолиятига доир битта таклиф» номли параграфни мен 2000 йил 28 июл куни ёздим ва китобга тўртинчи параграф сифатида қўшиб, 15 бандли қилдим (76 бетгача кенгайди).

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобини 2000 йилда айрим зиёлиларимизга, жумладан Ўзбекистон Олий Мажлисининг бир неча атоқли депутатларига ҳам бердим. Жумладан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Раис ўринбосари, Ўзбекистон Олий Мажлисининг депутати, Ўзбекистон Халқ шоири Муҳаммад Юсуфга китобимнинг битта нусхасини 2000 йил июн ойида бердим. У менинг қўлимдаги китобимга «Омон бўлинг!» деб ёзиб ўз имзосини қўйди.

Муҳаммад Юсуф ўзбек халқининг таниқли шоири, ва яхши зиёлиларидан бири эди (у 1954 йил 21 апрелда Андижон вилоятида туғилган). У китобимни ўқигач Ўзбекистон Олий Мажлисининг депутати сифатида Ўзбекистонга келаётган миллиард-миллиард доллар кредитлар (қарзлар)нинг қаерга кетаётганлиги, нимага сарфланаётганлиги билан қизиққан бўлиш эҳтимоли бор. Унинг бундай қизиқувчанлигига жавобан 2000 йил 31 августда Муҳаммад Юсуф ўзининг «Тико» автомашинасида Тошкент шаҳри, Оққўрғон кўчасида кетаётганида унинг машинасига «Жигули» автомашинаси келиб урилди («Туркистон» газетаси, 2000 йил август). Врачлар уни касалхонада операция қилишди. Аллоҳ уни ўшанда бевақт ўлимдан сақлаб қолди.

2001 йил 8 август куни Муҳаммад Юсуфнинг Тошкентда ижодий кечасини ўтказиш режалаштирилди. Шу мақсадда Тошкентда кўплаб плакатлар эълон тахталарига ёпиштирилди. Лекин 2001 йил 31 июлда Хоразм вилояти, Элликқалъа туманида янги иншоотни очиш маросимидан сўнг у мияга қон қуйилиши (инсулт)дан вафот этди.

2002 йилда Ўзбекистон Олий Мажлиси «Банк сирлари тўғрисида»ги қонунни қабул қилди. Бу қонун ёрдамида айрим тақиқлашлар жорий этилди. Шу сабабли депутатлар энди банклар орқали ўтаётган Ўзбекистон халқининг миллиардлаб доллар маблағини сўраб-суриштира олмайдилар, яъни бунинг учун Олий Мажлис алоҳида комиссия тузиш ҳақида қарор қабул қилиши керак бўлади.

«Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» номли китобимни 2000 йил май ойида тайёрладим. Шундан 1,5 йил ўтиб, 2001 йил 30 октябр куни мени милиция ходимлари қамоққа олишди. Менинг сумкамдан «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китоби ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 250 бетлик қўлёзмаси бўлиб, уларда бир неча ҳадислар ҳам ёзилган эди.

Ҳур фикрли инсонларни Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг куч ишлатувчи органлари қандай қилиб тазйиқ қилишларини бир озгина ёритиш мақсадида шу Иш юзасидан баъзи бир маълумотларни келтириб ўтай.

Мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкент шаҳар Ҳамза туман Ички ишлар бошқармаси (ИИБ)нинг жиноий қидирув ва терроризмга қарши кураш бўлими катта терговчиси, милиция капитани Н.Зокиров ва катта лейтенант Н.Эшмуродов сўроққа тутишди ҳамда баённома ёзишди (Н.Зокиров 2004 йил май ойида Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасида ишлаётганлиги ҳақида маълумот бор эди).

31 октябр куни мени Ҳамза туман прокурор ўринбосари Ашир Мустафоевич Каракетов кабинетига олиб боришди. У мени Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасига қарашли Тақсимлаш ҳибсхонасига (русча «приемник-распределитель») жўнатишга санкция берди, шунингдек «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» китобим қўлёзмасини Адабиётшунослик экспертизасига бериш кераклигини айтди (балким мана шундай хизматлари учун А.Каракетовни 2005 йилда Тошкент шаҳар прокуратурасидаги лавозимга ўтказишди). Шу сабабли Ҳамза туман ИИБ терговчиси, милиция катта лейтенанти Г.Аҳмедов 2001 йил 31 октябрда китобларимга доир Судга оид Адабиётшунослик экспертизасини тайинлаш ҳақида қарор чиқарди. Уни Ҳамза туман ИИБ бошлиғи, милиция полковниги Э.Эркаев тасдиқлаб, 2001 йил 1 ноябр куни Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита раиси раҳматли Фозилқори Собировга жўнатиб юборди.

Терговчи Г.Аҳмедов қарорда жумладан шундай ёзган.

«Аҳмаджонов Шуҳратжондан ашёвий далил сифатида олинган варақа ва китобчаларни таҳлил қилиш мақсадида адабиётшунослик экспертизасини ўтказишни мақсадга мувофиқ, ЎзРес ЖПКси (Жиноят процессуал кодекси, Ш.А.) 172, 173, 176, 180, 182 моддаларини қўллаб

Қ А Р О Р Қ И Л Д И М.

1. Ушбу жиноят ишлар юзасидан судга оид Адабиётшунослик экспертизаси тайинлансин. Экспертиза ўтказиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги давлат дин қўмитаси экспертлари ихтиёрига топширилсин.

Экспертлар ҳал қилиш учун қуйидаги саволлар қўйилсин.

А). Тақдим қилинаётган, яъни фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратдан олинган варақалар ва китобчалар, қўлёзмаларда Ўзбекистон Республикасида миллий низоларни келтириб чиқаришга қаратилган ғоялар борми?

Б). Тақдим қилинган, яъни фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратдан олинган варақалар ва китобчалар, қўлёзмаларда Ўзбекистон Республикаси Президентини обрўсизлантириш, унга туҳмат қилиш ва ҳақоратлашлар борми?

В).Ўзбекистон Республикасининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва ҳокимият вакилларини ҳокимиятдан четлаштириш ва миллий ҳудудий яхлитликни бузишга қаратилган даъватлар борми?

Г) Тақдим этилган варақалар, китобчалар фаолияти тақиқланган диний ташкилотларга тегишлими?

Д) Тақдим этилган варақалар ва китобчалар диний экстремизм, сепаратизм ва ақидапарастлик ғоялари билан йўрғалинганми, аҳоли орасида ваҳима чиқаришга қаратилган маълумотлар борми?

Экспертлар ихтиёрига Аҳмаджонов Шуҳратжондан олинган варақалар, китобчалар ва компьютер уч дона дискета тақдим этилсин.» [107, 20-б.]

Эксперт Н.Абулхасан 2001 йил 1 ноябрдаги ХХ1-134 рақамли экспертлик хулосасида қуйидагича ёзган.

«1) Тақдим этилган материалларда Ўзбекистон Республикасида миллий низоларни келтириб чиқаришга қаратилган ғоялар мавжуд эмас;

2) Тақдим этилган материалларда ЎзР Президентини обрўсизлантириш, унга туҳмат қилиш ва ҳақоратлашлар мавжуд эмас;

3) Тақдим этилган материалларда ЎзРсининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва миллий ҳудудий ялитликни бузишга қаратилган очиқ даъватлар мавжуд бўлмасада, уларнинг мазмун-моҳияти мавжуд тузумдан нолишга, ижтимоий ҳаётни ўзгартиришга қаратилган;

4) Тақдим этилган материаллар «Бирлик» ташкилотига тегишли;

5) Тақдим этилган материаллар аҳоли орасида ваҳима чиқаришга хизмат қилиши мумкин.

Изоҳ. Дин ишлари бўйича қўмита экспертлик гуруҳи диний мазмундаги адабиётлар учун адабиётшунослик хулосаларини тайёрлайди. Тақдим этилган материаллар мазмун-моҳиятига кўра кўпроқ сиёсий мавзуга яқинроқ бўлиб, асосан, «Бирлик» Халқ Ҳаракати нашрлари ва унинг аъзоси бўлган шахснинг шу ҳаракат фаолияти билан боғлиқ ёзишмаларидан иборат.» [109, 7-8-б.]

Ушбу экспертлик хулосаси Дин ишлари бўйича қўмитанинг ўша пайтдаги раиси Фозил қори Собировнинг имзоси қўйилган 954 рақамли хати билан бирга Ҳамза туман ИИБ бошлиғи, милиция полковниги Э.Эркаевга 2001 йил 7 ноябрда жўнатиб юборилганди. [109, 6-б.]

Натижада мени фақат ЎзР Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги кодексининг 184-моддаси (Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш ёки тарқатиш мақсадида сақлаш) билан айблаб, 15 сутка муддатга маъмурий қамоқ жазосини тайинлаш ва Аҳмаджонов Шуҳратдан 7717 сўм 50 тийин Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасининг махсус тақсимлаш хонаси фойдасига ундириш ҳақидаги Тошкент шаҳар Ҳамза туман судининг судьяси Н.Тожибоеванинг 2001 йил 19 ноябрдаги қарори билан чегараланишди [10, 25-б.].

Мен бу жаримани ўшанда ҳам, кейинчалик ҳам тўламадим.

Фозил қори Собиров эса бир оз вақт ўтгач ишдан олинди.

Шундай қилиб, мен [92]-китобим учун 2001 йил 30 октябрдан 4 декабргача, яъни 36 кун қамоқда бўлдим. Мен бу суд иши юзасидан жиноий ишлар бўйича Ҳамза туман, сўнгра Тошкент шаҳар ва кейин ЎзР Олий судига ёзма мурожаат қилганман. Лекин ҳар сафар қуруқ расмиятчилик учун ёзилган жавоб хатларини олдим. ЎзР Олий судидан яна Тошкент шаҳар судига жўнатишди.

Мен Тошкент шаҳар суди раисидан жавоб хатини олдим. Мен яна бир марта Ўзбекистон Олий судига ёзма мурожаат этиб, сўнгра Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссиясига мурожаат этиш ниятим бор эди. Лекин тазйиқлар ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир бошқа ишлар кўпайиб кетиб, бу ишни БМТга ёзиб бериш иложи бўлмади.

Ўқувчи дўстим! Мен шеърият мухлисларидан биридирман. Киши кўнгли тўридаги ҳис-туйғулар ва фикрларни шоир баъзи бир ажойиб шеърда лўнда, аниқ-ихчам, чиройли қилиб ёзиб қўяди. Уни ўқигач: «Эҳ, қойил-э! Жуда боплаб ёзибди!» дейсиз ва бундай камёб шеърлардан завқ-шавқ оласиз. Шу сабабли китобимда бир нечта шеърларни ҳам келтирдим.

Менга 1989 йилдан бери маъқул келган ва ёдимда қолган шеърлардан бири – машҳур замондош шоиримиз Эркин Воҳидовнинг Изтироб шеъридир [1, 3-ж., 102-б.]. Масалан, шу шеърнинг биинчи тўртлигидаги «бетабфиқ» сўзига эътибор берайлик ва унинг маъносини «Ўзбек тилининг имло луғати»дан келтириб ўтай.

« Б е т а б ф и қ [форс-тожикча + арабча] – 1. Динга, диний ақидаларга, Худога ишонмайдиган, табфиқи, имони йўқ; мункир, муртад. Калима келтир, бетабфиқ! Ойбек, Қутлуғ қон.
2. кўчма Беҳаё, шармсиз; уятсиз, виждонсиз» [108, 1-ж., 106-б.]

Эркин ака шеърларида ишлатилган биттагина сўзнинг маъноси мана шу даражада кенг ва чуқурдир, биттагина сўз билан баъзи бир раҳбарларнинг бутун ички дунёсини очиб бера олган. Мен инсон ҳуқуқлари ва демократия учун курашим давомида турли амалларда ўтирган раҳбарлар билан муносабатда бўлишимга тўғри келган. Бу шеърни ўқиб сиз ҳам завқ олинг.

ЭРКИН ВОҲИДОВ

ИЗТИРОБ

Бетабфиқ раҳбарни сўкканим учун
Уч йил ётар бўлсам ётганим бўлсин,
Унинг йўқ обрўсини тўкканим учун
Тўлов берсам борим сотганим бўлсин.

Халқимга қадрингни бил десам агар,
Кураш, ҳақни ошкор қил десам агар,
Бу қутқу аталса давлатга зарар
Қанча азоб бўлса тортганим бўлсин.

Амалдор дер эса, тузум – мен ўзим,
Фармон фармонимдир, сўз менинг сўзим,
Мен бундай тузумдан ўгириб юзим
Тамом жиноятга ботганим бўлсин.

Тифлисда* халқ узра танк юборган зот
Шаънин қилар бўлса қонун эҳтиёт,
Ўша зот коммунист бўлса, мен, ҳайҳот,
Фирқа дафтаримни отганим бўлсин… [1, 3-ж., 102-б.]

1989 йил
------------------------------------------
* Тбилиси (1936 йилгача русча транскрипцияда – Тифлис) шаҳрида 1989 йилда меҳнаткашларнинг тинч митингги бўлди. Ушбу қуролсиз халқни бостириш ва тарқатиш мақсадида Тбилисига Совет Империяси раҳбарияти ҳарбий бўлинмалар ва танкларни киритди. Улар кечаси майдондаги халқни қонга ботириш орқали тарқатишга эришди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ДАВОМИ 9)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

5.15. ПОЕЗД ҲАЛОКАТИ

Бу билан саргузаштлар тугамади. Поездда икки кеча ухлаб, учинчи кун эрталаб навбатдаги станция номини ўқисам, бундай станция вагонда илинган жадвалдаги номлар орасида йўқ. Вагон хизматчиси (проводниги)дан сўрасам бундай деди: “Айтишларича, бошқа поезддан катта бир нарса поезд йўлига тушиб қолган экан. Биздан олдинда бораётган юк поезди шу нарсага тўқнашиб катта авария (ҳалокат) содир бўлибди. Бизнинг поездни бошқа айланма йўл орқали жўнатишди”.

У вақтлар поездлар Тошкентдан Москвагача жадвалдагига нисбатан бир соатдан тўрт соатгача кечикиб борган пайтлар кўп бўларди. Темир йўл диспетчери йўловчи ва юк поездларини ўтказиш кетма-кетлиги устида бош қотирарди. Қайси поезд олдин, қайсиси кейин кетишини навбатчи диспетчер ҳал қиларди. Диспетчер ўзи билмаган ҳолда биздан олдинга юк поездини ўтказиб юбориб, йўловчи поезддагиларни ҳалокатдан сақлаб қолди.

Нима бўлганда ҳам Аллоҳ ўшанда бизнинг поезддагиларни даҳшатли ҳалокатдан сақлаб қолди. Аллоҳга шукурлар бўлсин. Шундай қилиб бизнинг тезюрар (скорий) поезд Москвага саккиз соатдан зиёдроқ кечикиб борди.

5.16. “РОССИЯ” МЕҲМОНХОНАСИ ОЛДИДА

Мен ва Учқунжон қовун-тарвуз, мева-чева солинган кўчимиз билан “Россия” меҳмонхонаси олдига соат 16-ларда келдик. Бу ерда БХҲ раиси Абдурахим Пўлатов, журналист Анвар Усмонов (1993 йилдан бери Германиянинг Мюнхен шаҳрида яшамоқда), кинооператор Абдулазиз Махмудов, шоир Ёдгор Обид, Озод Деҳқонлар партиясидан уч-тўрт нафар қария, Эркин Ёшлар ташкилотидан бир йигитни учратиб салом-алик қилдик. Улар билан биргаликда Абдурахим Пўлатов ёнида доимо бирга юрувчи провокатор ҳуқуқшунос Миролим Одилов ҳам бор эди. Мен қариялардан биридан Москвага қачон келишганини сўрадим. У Тошкентдан шу кун эрталаб учқичда биргаликда келишганини айтди.

Улар кейинги саккиз кун давомида Москвадаги хонадонларда ва меҳмонхоналарда, мен ва Учқунжон иккаламиз чодирда тунадик.

Биз борганимизда “Россия” меҳмонхонаси олдидаги тадбирларда 25-28 ёшлардаги ўшлик ўзбек эр-хотин ҳам қатнашди. Улар фақат кундузи келиб қатнашишарди. Чодирда тожикистонлик 40 ёшлардаги ўзбек киши олти ёшлардаги ўғли билан тунаб иштирок этди. У Москвага Совет Иттифоқи раҳбариятига ўз юртида қандайдир тазйиқлар сабабли шикоят билан келганди (уларнинг исми шарифлари эсимда йўқ). Чодир олдида Ўш-Узган қирғинига доир аянчли фотосуратлар асфалтга ёйилган мато устига ташлаб қўйилганди.

5.17. БИРЛИК РАҲБАРИЯТИ МАБЛАҒНИ ҚАЕРДАН ОЛАРДИ?

Мен Москвага боргач “Россия” меҳмонхонаси олдида Ўзбекистондан келган бирданига ўн кишилик гуруҳни учратиб бир оз ҳайрон бўлдим. Сабаби – ушбу каттагина гуруҳнинг Москвага учқичда келиши ва ҳафта-ўн кун давомида Москва меҳмонхоналарида ҳамда ижарада яшашига маблағни қаердан олишди экан, деган савол пайдо бўлди. Чунки мен ҳамда ҳамроҳим Узганга боришимиз ва Москвага кетишимиз учун Бирлик раҳбарияти котиба Васила Иноятова орқали сўраб-суриштириб, тегишли билет ва ҳужжатларни текширибгина мен ҳамда ҳамроҳим учун 50-100 рубл пул ажратди. Харажатларнинг каттагина қисмини ўз чўнтагимиздаги пулдан қилардик.

Пул масаласи мухолифат учун оғриқли масала бўлганлиги сабабли буни суриштирмасдим. Бу масала билан Совет Иттифоқи махсус хизмат органи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ-КГБ) жуда қизиқарди ва суриштирарди.

Бу масалага 2006 йилда бирликчилардан бири билан бўлган суҳбат пайти айтган факти бир оз аниқлик киритди. Ушбу бирликчи 1989-1990 йилларда ҳам, ҳозир ҳам Тошкент шаҳрида магазинда сотувчи бўлиб ишлайди. У 2006 йилдаги суҳбатлардан бирида Бирлик раҳбариятига бир даста пул олиб бориб берганини гапириб берди. Пул олиб борганида Абдураҳим Пўлатов ва Миролим Одилов бўлган.

Энди ўша йиллардаги воқеалар ривожига бир оз эътибор берайлик. Бирлик халқ ҳаракати 1988 йил ноябрдан бошлаб очиқ ҳаракат бошлагани ва дастлабки митингини 1989 йил 19 мартда ўтказганини эслайлик. 1989 йил 16 октябрида Коммунистик партиянинг Тошкент шаҳар Куйбишев (ҳозирги Мирзо Улуғбек) туман ташкилоти раҳбарияти коммунист Абдураҳим Пўлатовни коммунистик партия сафидан ўчириш ҳақида қарор қабул қилди. Шундан кўп вақт ўтмай у Кибернетика институтидаги ишдан кетишга мажбур бўлди.

Савол туғилади: Абдураҳим Пўлатов 1989 йил кузидан бошлаб ўзи ва оиласини боқиш учун маблағни қаердан оларди?

Давлат хавфсизлиги қўмитаси демократик ташкилотнинг маблағларини назорат остига олишга ва бунинг учун маблағ билан боғлиқ вазифага ўз одамини қўйишга ҳаракат қилади. Бунинг учун бой ва пулдор фуқарони ташкилот раҳбарияти ишончига кириши учун барча йўллар ва усулларни ишга солади. Қарабсизки, бу одам вақти билан демократик ташкилотнинг ташкилий ишлари раҳбари, яъни пул маблағлари устидан назорат қилувчи вазифага тайинланади. Мана шу кундан бошлаб демократик ташкилотнинг пул масалаларига доир, кимлар ёрдам бераётгани ва кимларга ишлатилаётгани ҳақидаги ахборот ва маълумотлар 1991 йилгача ДХҚга, 1991 йил 26 сентябридан Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати раҳбариятига етказиб турилди.

Мендаги маълумотларга кўра Миролим Одилов Тошкент адвокатурасида адвокат бўлиб ишларди.
Менга Ислом Холбоев 2001 йил 15 октябр кунги суҳбат пайтида айтганига кўра Миролим Одиловни Бирлик халқ ҳаракатига 1989 йил баҳорида у қабул қилиб олган. Абдураҳим Пўлатовга молиявий ёрдам бериш орқали Миролим Одилов унинг яқин кишисига айланди ва Ҳаракатни парчалаш ҳамда барбод қилишда каттагина ҳисса қўшди, деб ҳисоблайман.

Фикримча, ДХҚ мана шундай магазинчи ва бошқа маблағи бор кишиларга аввалига жиноий иш очиш, сўнгра кўрсатма бериш орқали зарур пайтда Ҳаракат раҳбариятига дасталаб пул олиб бориб беришни уюштирарди. Қарабсизки, бу худди бир инсоннинг сахийлиги каби кўринарди.

Албатта, Бирлик ва бошқа деократик партия ҳамда ташкилотларга чин дилдан моддий ёрдам берган фуқаролар ҳам бор эди ва ҳозир ҳам бор. Масалан, таниқли шоирамиз ва Ўзбекистон хотин-қизлари Тумарис халқ ҳаракати раҳбари Гулчеҳра Нуруллаева ўз ижоди учун берилган Ленин комсомоли мукофотини давлатга қайтариб берди. Лекин мукофот пули бўлмиш 1000 (минг) рублни Бирлик халқ ҳаракати ҳисобига ўтказди ([101-га қаранг).

Мухолифат ташкилоти, унинг маблағлари ва МХХ ходимлари ҳамда жосусларининг саъй-ҳаракати – бу алоҳида катта мақола учун мавзудир. Асосий мавзумизга қайтсам.

5.18. УЗГАНЛИК ҚОЧҚИНЛАРГА ДОИР МОСКВАДАГИ ФОТОМОНТАЖИМ

Узган қочқинларидан олган маълумотлар ва туширган фотосуратларимдан катта фотомонтажни Москва шаҳрида яшаётган Ҳамид Зокирович Расулов хонадонида тайёрладим. Москвада куз ойларида ёмғир тез-тез ёғишини ҳисобга олиб, магазиндан эни 1,5 метр ва бўйи 2,5 метр клеёнка сотиб олдим. Ватман қоғоз юқорисига “Ош-Узгенская трагедия: в чем их вина?” (“Ўш-Узган фожиаси: уларнинг айби нимада?”) деб сарлавҳа ёздим.

Узган яқинидаги қайси қишлоқдан қанча киши ҳалок бўлгани, бу фожеа гувоҳларининг айтиб берган гаплари ва фактларини рус тилида машинкада чоп қилиб ёпиштирдим. Шунингдек Узгандаги қочқинлар лагерида туширган кўпгина фотосуратларимни ҳам клеёнкага елимлаб ёпиштирдим.

Мен фотомонтаж тайёрлаб келгач матога битта муҳим талабни шиор қилиб ёзиб илиб қўйиш тадбири бошланди. 1989 йил 23 июнгача Ўзбекистон раҳбари бўлган, 1989 йил ёзидан бери Совет Иттифоқи Миллатлар Совети палатасининг раиси бўлиб ишлаётган Рафиқ Нишонов ва Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов истъефосини талаб қилиб ўзбек тилида қоғозчага ёзилган шиор матнини мен у ёқ-бу ёғини тузатиб рус тилига ўгирдим. Адашмасам, шиор сўзлари бундай эди: “В Ферганской трагедии виноват Рафик Нишанов. Ислам Каримов идет по его стопам. Требуем их отставку!”

Сафдошлар фотомонтажга чиройли қилиб ёзиб келганимни кўргач, қизил матога шиорни катта ҳарфлар билан ёзишни менга илтимос қилишди. Учқунжонга қараб: “Мен фотомонтаж тайёрладим. Бу шиорни сиз ёзсангиз бўларди. Сиз ҳам Техника институтида ўқияпсиз, шрифт ёзишни яхши биласиз” дедим. У рози бўлди ва катта ҳарфлар билан ёзди. Кейин уни “Россия” меҳмонхонаси тарафига қаратиб сим билан тортиб илиб қўйдик.

Яъни биз Президент Ислом Каримов истеъфосини 1990 йил сентябридаёқ катта ҳарфлар билан ёзиб, Москвадаги Совет Иттифоқи раҳбарларидан талаб қилгандик.

Ўзим тайёрлаган фотомонтажни арқонли ипга илиб қўйдим. Клеёнканинг ярмини бўш қолдирдим ва бу қисмини арқоннинг орқа томонига ташлаб қўйдим. Ёмғир ёға бошлаганда клеёнканинг бўш қисмини кўтариб, фотомонтаж қилинган қисми устига ташлардим ва ёмғир томчилари фотомонтажга тегмай клеёнка бўйлаб оқиб кетарди.

Москваликлар ҳамда хорижлик меҳмонлар Ўш-Узган фожиаси ва қочқинлар аҳволи ҳақида ёзганларимни кўп ўқишди ҳамда фотосуратларни томоша қилишди.

БХҲ раҳбари билан бирга келганлар чодир ва фотомонтаж олдида туриб, москвалик фуқаролар ва хориж меҳмонларига Ўш-Узган фожиаси ва айбдорлари ҳақида тушунтириш ишларида қатнашдилар. Бу вазиятларни Абдулазиз Махмудов видеотасмага, мен эса фотоаппаратим билан фотосуратга олдим. Абдулазиз ака кейинчалик саккиз қисмли “Норасмийлар” видео сериалини тайёрлади ва www.youtube.com сайтига жойлаштирди. Ушбу сериалнинг саккизинчи қисми “Кремл остонасида” деб номланган ва унда Москвадаги “Россия” номли меҳмонхона олдидаги тадбирлар ҳам кўрсатилган. У тўрт қисмдан иборат бўлиб, уни www.yangidunyo.com сайти раҳбари Юсуф Расул ўз сайтига 2011 йил 31 март куни жойлаштирди ([102]-га қаранг). Ушбу сайт 2011 йилда йўқ қилинганлиги сабабли уни ҳозир томоша қилиш иложи йўқ. Бугунги кунда “Кремл остонасида” номли видеонинг раҳматли Абдулазиз Махмудов 2020 йил 7 сентябр куни [103]-да келтирган варианти бор.

5.19. ОЧЛИК АКЦИЯСИ БИЛАН БОҒЛИҚ КУЛГИЛИ ВОҚЕА

Ўзбекистондан борган айрим кишилар “Ўш-Узган қирғини текширилиб айбдорлар жавобгарликка тортилсин” деган маънода Москвада очлик эълон қилишгани ҳақида ушбу мақоламнинг саккизинчи бандида ёзгандим. Ушбу очлик акциясини бошлаганлар орасида Сафар Бекжон ҳам бор эди.

Мен Москвага борганимга қадар Сафар Бекжоннинг соғлиги ёмонлашиб (ошқозони касалланиб), қаергадир кетган экан. У бу акцияни жиддий ўтказишга ҳаракат қилганди.

Битта қизиқ воқеани эсласам ҳалигача кулгим қистайди. Учқунжон иккаламиз ватандошларга совға деб Тошкентдан поездда қовун-тарвузлар, ширин-шакар мевалар олиб бордик. Борганимизнинг эртаси куни кундузи чодирга кирсам, янгийўллик Қўчқор Аҳмедов (унинг ёши 25 ларда эди) “Э, ёпинг, ёпинг” дейди. Чодир ичига кириб, орқамдан чодир латтасини туширдим. Кейин сабабини сўрадим. Қўчқор қовунни нон билан еятуриб деди: “Биз очлик эълон қилганмиз. Одамлар кўрмасин”.

Маълум бўлишича, катта шов-шувлар билан очлик эълон қилган Қўчқор каби айримлари чодирга кириб қорнини тўйғизиб чиқишар экан. Очлик эълон қилганлардан баъзилари Москвадаги тадбир тугагач, Тошкентга анчагина семириб қайтишди. (Қўчқорни 1990-йиллар охирида Тошкентдаги Чилонзор буюм бозори (Ипподром)да аравакашлик қилиб юрганида кўриб салом-алик қилгандим.)

5.20. МЕНГА ДОЛЛАР БЕРМОҚЧИ БЎЛДИ

Крeмл яқинида, “Россия” номли мeҳмонхона олдидаги майдончадаги чодирда саккиз кeча тунаб норозилик акциясида Учқунжон билан бирга қатнашдим. Москвада куз ёмғирлари ёққанлиги ва кечалари салқин бўлганлиги сабабли кечаси чодирда уйқуга ётаётганда, устимдаги иссиқ курткамни ва оёғимдаги пойабзални ечмай ухлардим.

Оқшомлардан бирида эътиборга лойиқ воқеа бўлди. Оқшом соат 21-ларда палатка олдида ёлғиз ўтирсам, “Россия” меҳмонхонасидан яхши кийинган 50 ёшлардаги эркак чиқиб келди ва фотомонтажни бир оз томоша қилди. Кейин инглиз тилида саломлашиб, менга бир даста чет эл сигаретасини “Олинг” деб узатди. У пайтлар Совет Иттифоқида кўпгина истеъмол товарлари, жумладан хориж сигареталари камёб эди. Мен ўнг кафтимни силтаб “I am no smoking” (“Мен чекмайман”) дедим (Самарқанд Давлат университетида 1973-74 йилларда инглиз тилини ҳам ўқитишганди ва инглиз тили имтиҳонини “4” баҳога топширгандим, ўша даврдан айрим инглизча сўзлар ёдда қолганди).

Кейин у ҳамёнини очиб менга шиқирлаб турган янги долларлик қоғоз пул узатди. Бу 20, 50 ёки 100 долларлик пул эди, у пайтлар долларда тасвирланган АҚШ президенти суратига қараб ажратишни билмасдим ва бунга ҳожат ҳам йўқ эди. Бу биздек оддий фуқаролар учун анчагина катта пул эди.

Лекин олиш хавфли эди. Чунки АҚШ доллари бирор жойда очиқ сотилмасди. Бу провокация бўлиб, Давлат хавфсизлиги қўмитаси ходимлари мени валюта бўлмиш доллар билан ҳибсга олишлари мумкин эди. Уни “Қаердан ва кимдан олдинг?” деган саволга жавоб бера олмай қамалиб кетишим ҳам ҳеч гап эмасди. Шу сабабли мен “Thank you” (“Раҳмат”) дедим. У бир неча марта айтди. Мен бир неча марта “Thank you” дея ўнг қўлимни силкитиб рад қилдим.

5.21. ЮЗ МИНГ КИШИЛИК МИТИНГ

Ўша кунлари Россия демократлари Москвада юз минг киши қатнашган намойиш ва митинг ташкил этишди. Биз – Ўзбекистонлик демократлар, жумладан БХҲ раиси Абдурахим Пўлатов бу тадбирда қатнашдик.

Митинг бошланишидан олдин бир стакан қаҳва ичиб, озроқ тамадди қилиш керак бўлди. Шу сабабли чодир олдидаги тадбирларда бирга қатнашиб юрган 28 ёшлардаги ўзбек йигити билан бирга “Россия” меҳмонхонасига кириб, қайсидир қаватига лифтда кўтарилдик. Биз кирган тамаддихонада 8-9 киши тамадди қилаётганди. Ҳар биримиз ўз хоҳишимизга қараб қаҳва, булочка ва яна нимадир сотиб олиб тамадди қилдик. Кейин пастга тушиб, митингга борувчи ватандошлар сафига қўшилдик.

Бораётганда йўлда аста-секин қорним оғрий бошлади. Кейин буралаб оғрий бошлади. Қизиғи шундаки, уч-тўрт дақиқа оғримай турадида, кейин яна бураб оғрий бошлайди ва тўхтайди. Бундай ҳолат билан аввалги 36 йиллик ва кейинги 32 йиллик умримда бир марта дуч келдим. Мен юз минг кишилик митинг тадбири муҳим эканлигини ҳисобга олиб бу оғриқ ҳақида бошқаларга айтмадим.

Намойишчилар ўтиши режалаштирилган катта йўл бўйига бориб бир оз суҳбатлашиб турдик. У ерда Россиянинг ҳар хил партия ва ташкилотларидан ҳам кишилар тўпланишда давом этишди. Бир оз вақт ўтгач намойиш бошланди ва биз ҳам Москва маркази сари бораётган намойишчиларга қўшилдик. Абдулазиз Махмудов намойишда қатнашаётган Абдураҳим Пўлатов ва яна бир-иккита ватандошларимиздан иштервюни видеокамерасига ёзиб олди. Мен ҳам фотоаппаратим билан намойишчиларни бир неча марта суратга олдим.

Абдулазиз ака: “Мен намойишни видеога олишим керак. Шу сабабли кетишим керак. Ким менинг сумкамни кўтаришга ёрдам беради?” деб сўради. Бу тарихий воқеалар авлодлар учун муҳим эканлиги ва мен ҳам фотосуратга туширишим кераклигини ҳисобга олиб унга ёрдам беришга рози бўлдим.

Абдулазиз Махмудов митингни тасвирга олаётганида мен унинг видеокамера солинадиган катта сумкасини елкамга осиб олиб, ёнида гоҳ юриб, гоҳ югуриб ёрдам бердим. Масалан, намойишчилар бир ерда кўприк тагидан ўтиб боришарди. Биз иккаламиз шу кўприкка тезроқ етиб боришимиз учун югуришга ҳам тўғри келди. Биз етиб борганимизда у ерда 50 нафарга яқин хориж ва Россия фото ҳамда телерепортерлари кўприк устидан туриб ҳар хил шиорлар ҳамда байроқлар кўтариб бораётган намойишчиларни суратга ва видеога олишаётганди. Абдулазиз ака ҳам видеога олди. Мен ҳам ўз фотоаппаратим билан суратларга олдим.

Митинг охирроғида Абдулазиз ака кўпқаватли бинолардан бирининг ичига кириб, у ерда митинг ташкилотчилари билан нималар ҳақидадир гаплашиб чиқди. Мен эса уни кутиб, ҳар замонда буралаб оғриганида қорнимни ушлаб сал букилишимга тўғри келганини эслайман. Бир оз вақт ўтгач Абдулазиз ака бинодан чиқиб келди. У бугунги тадбир асосан тугагани, у бошқалар билан қаергадир кетиши кераклигини айтди ва сумкасини қайтариб олди.

Мен у билан хайрлашдим ва “Россия” меҳмонхонаси олдига қайтиб келдим. Қорнимнинг буралаб оғриши ўз-ўзидан тўхтади ва ҳеч қандай ич кетишлар ҳам бўлмади.

Менимча, митинг арафасида меҳмонхона кафесига кириб, қаҳфа буюрганимизда Давлат хавфсизлиги қўмитаси ходимининг имоси билан қаҳва сотувчи аёл қаҳвамга қандайдир заҳар қўшган. Токи мен буралаб оғриётган қорнимни ушлаб, митингда қатнашмасдан тез ёрдам чақиришим ёки чодирга қайтиб келишимни улар режалаштиришган.

Митингда ўзбекистонлик ўндан ортиқ фуқаролар қатнашди. Нега заҳарни айнан менга қарши ишлатишди? Сабаби: мен одатдагидек тарихий намойиш ва митингни фотосуратга оламан ва бу ҳақда Тошкентга боргач фотомонтаж тайёрлаб, ватандошларга ўрнак сифатида кўрсатаман. Шунга йўл бермаслик учун менга қарши заҳар ишлатишди, деб ҳисоблайман. Бошқа кўпчиликнинг мақсади эса намойишчилар билан қўшилиб қатнашса етарли эди.

Мен оғриққа чидаб, намойиш ва митингда бошдан охир қатнашдим ҳамда фотосуратларга олдим. Тошкентга қайтгач ушбу ва бошқа фотосуратлар билан биргаликда катта фотомонтаж тайёрлаб “Бирлик” маркази деворига илиб қўйдим. Суратлар орасида Россиянинг қайсидир вилоятидан келган 70 ёшлардаги бобойча (бўйи паст эди) Чодирлар шаҳарчасидаги ўз чодири олдидаги бетон бардюрда хомуш тарзда хаёл суриб ўтирганида олган суратим ҳам бор эди. Шу суратни фотомонтажда кўрган раҳматли профессор Олимжон Каримов алоҳида завқ олганди ва шу суратни менга кўрсатиб “Бобойчанинг ўтиришига қаранг” деб айтганди.

Шундай қилиб, Москвадаги акция ва митинг ҳақида БХҲ фаоли, СССР Киномотография уюшмаси аъзоси Абдулазиз Махмудов япон кинокамераси ёрдамида видеога олди. У кейинчалик “Кремл остоналарида” номли видеофилмни тайёрлагани ва уни www.yangidunyo.com сайтида чоп қилгани ҳақида 5.17-параграфда ёзгандим ([102]-га қаранг).

5.22. ГОРБАЧЕВГА ЁЗГАН ХАТИМ

Москвада “Россия” меҳмонхонаси олдида ўтказган пикет, СССР Олий Кенгашига Ўзбекистондан сайланган депутатлар йўлида туриб, улардан Ўш-Узган қирғини айбдорларини жавобгарликка тортиш масаласида талабларни баён қилиш ва бошқа тадбирлар яхши. Лекин бу тадбирлар билан Узган яқинида чодирларда яшашга мажбур бўлган 1500 миллатдошларимизнинг қийин шароитларини ҳал қилиб бўлмас эди.

Бу муаммони ҳал қилиш учун бевосита мамлакат раҳбариятига, Совет Иттифоқи Президенти Михаил Горбачевга мурожаат қилиш керак эди. Шу сабабли Узган қочқинларига доир рус тилида 2,5 бeтлик хатни Совeт Иттифоқи Прeзидeнти Михаил Горбачeв номига ёздим. Бу хат матнини Москвага келаётиб поездда ёза бошлагандим. Кейин Москвадаги Рязан проспектидаги Аспирантлар ётоқхонасига бориб, ўзбекистонлик аспирантлардан биридан илтимос қилиб, унинг ёзув машинкасида ўзим чоп этиб тайёрладим.

Хатимда Узган яқинидаги қочқинлар лагери тарихи ва қочқинлар муаммолари, қийинчиликлари ҳақида кўпгина аниқ фактларни ёздим. Жумладан катталарга иш жойи ва даромад йўқлиги, болалар мактабда ўқиш имкониятидан маҳрум қилинганлиги, уй ва усти-бош кийими йўқлиги ҳақида ёздим.

Агар Ўш-Узган фожеаси қурбонлари ва қочқинлари муаммоси тездан ҳал қилинмаса, Марказий Осиёда худди Кавказдаги Қорабоғ фожеасига ўхшаш қирғиз ҳамда ўзбеклар орасида катта миллатлараро уруш бошланиши ва бу кўп йилларга чўзиладиган муаммога айланиши мумкинлиги ҳақида хатимда огоҳлантирдим.

Хатим охирида бундай ёздим (маъноси):

“Ўш-Узган фожеасидан уч ойдан зиёд вақт ўтди, куз бошланди. Ҳаволар салқин бўла бошлади. Агар қочқинлар муаммоси тездан ҳал қилинмаса, юпун кийинган ва чодирларда яшаётган болакайлар касал бўлишади ҳамда кўзларидан дув-дув ёш оқа бошлайди. Улуғ рус ёзувчиси Федор Достоевский бундай деб ёзганди: «Счастье всего мира не стоит одной слезы на щеке невинного ребёнка» (“Дунёнинг ҳамма бахти гуноҳсиз болакай ёноғидаги битта кўз ёшига арзимайди”) [94]”.

2,5 бетлик хатимни, Узган яқинидаги қочқинлар Михаил Горбачев номига ёзган ҳамда 276 киши имзолаган шикоят аризасини, шунингдек чодирларда яшаётган чолу–кампир, бола–чақа, ногиронлар туширилган 13-18 см ва 18-24 см катталикдаги 13 та фотосуратни Совeт Иттифоқи Прeзидeнти Михаил Горбачeв Девонхонасига 1990 йил 18 сeнтябр куни кечқурун топширдим. Хатимни 19 сентябр санаси билан рўйхатга олишди.

5.23. АЙҒОҚЧИ

Совeт Иттифоқи Прeзидeнти Михаил Горбачeв Девонхонасидан 1990 йил 18 сентябр соат 19-ларда “Россия” меҳмонхонаси олдидаги чодиримизга қайтиб келдим. Хатни тайёрлаш ва Президент девонига олиб бориб бериш ташвишлари билан бўлиб тушлик ҳам қилмабман. Шу сабабли Учқунжон билан меҳмонхона ичидаги кафеда иссиқ кофе ичиб сал тамадди қиладиган бўлдик. Мен ўз қоғозларим ва ҳужжатларимни қулфланадиган дипломат сумкамга солиб юрардим. Овқатланишга кетаётганимиз ҳақида акцияда қатнашаётган ўзбеклардан бирига айтдик. У: “Дипломатингизни кўтариб юрманг. Палаткада қолдириб кетинг” деди.

“Россия” меҳмонхонаси хорижликлар вақтинча яшайдиган яхши меҳмонхона бўлганлиги сабабли кираётганда эшик олдидаги швейцар бу ерда яшашга рухсат берувчи ҳужжатни текширарди. Агар қўлда нарсангиз бўлмаса кириб чиқиш осонроқ бўларди. Шу сабабли мен дипломатимни чодир ичига, кўрпа остига қўйдим ва меҳмонхонага Учқунжон иккаламиз кириб кетдик. еттинчи ёки саккизинчи қаватда кофе ичиб, енгил тамадди қилдик.

Қайтиб келиб дипломатимга қарасам, кимдир қулфини бузиб очибди. Ичини очиб қарасам, Президент Михаил Горбачев номига ёзган хатимнинг битта нусхаси йўқ. Чодир олдида турган ўзбеклардан сўрасам “Билмаймиз” дейишди.

Бу воқеа шундан далолат эдики, акцияда қатнашаётганлардан бири Давлат Хавфсизлик Қўмитаси (ДХҚ – КГБ) айғоқчиси эди. У менинг СССР Президенти Михаил Горбачев номига ёзган хатимни ўз раҳбарларига етказиш учун дипломатимни бузиб очиб, битта нусхасини ўғирлаганди.

5.24. СОВЕТ ИТТИФОҚИ ОЛИЙ КЕНГАШИНИНГ ҚАРОРИ

1990 йил 18 сентябр кечасидаги поездга билетимиз бор эди. Учқунжон билан бирга жўнаб кетдик ва Тошкентга 1990 йил 22 сентябр куни етиб келдик.

1990 йил 26 сентябр куни “Правда”, “Известия” номли Совет Иттифоқи марказий газеталарида Ўш-Узган жабрдийдаларига катта ёрдам маблағини ажратиш ҳақида Совет Иттифоқи Олий Кенгашининг Қарори эълон қилинди.

Қарорнинг алоҳида бандида Москвадаги “Россия” меҳмонхонаси олдидаги Чодирлар шаҳарчасида норозилик акциясини ўтказаётганлар шикояти Москва раҳбарияти томонидан ўрганилиб, зарур чора-тадбирлар кўрилсин ва Чодирлар шаҳарчаси тугатилсин, деб ёзилганди.

5.25. АСҚАР АҚАЕВ - ҚИРҒИЗИСТОН ПРЕЗИДЕНТИ

Шу билан бирга Москва раҳбариятига нотўғри рапортлар жўнатган Қирғизистон раҳбари Масалиев Абсамат Масалиевични (1933-2004) ўз лавозимидан демократик йўл билан олиш масаласи кўтарилди ва шу йўналишда тадбирлар бошлаб юборилди. Унинг ўрнига Қирғизистон Фанлар академияси президенти бўлиб ишлаётган Асқар Ақаев мақбул номзод деб қабул қилинди.

Қирғизистон парламенти депутатлари Асқар Ақаевнинг Бишкекдаги уйига қўнғироқ қилишади. Телефон гўшагини унинг турмуш ўртоғи Майрам Акаева кўтаради ва Асқар ака бу гаплардан бехабар Академия ишлари билан боғлиқ ташвишлар билан Москвада эканлигини айтади. Майрам опа бу ҳақда ўзининг “У надежды не бывает ночи: Записки жены Президента” номли китобида ёзган ([104]).

Мен 2008 йил 4 ноябрдан 2010 йил 20 январгача Алмати шаҳрида яшадим. Ўшанда ушбу китобни китоб магазинида олиб варақлагандим ва кутубхонада ўқигандим. Бугунги кунда – 2022 йил 5 октябр куни ушбу китобнинг электрон варианти йўқлиги сабабли ундан бевосита иқтибос келтира олмадим.

Адашмасам, 1990 йил 27 октябр куни Қирғизистон парламенти Абсамат Масалиев ва Асқар Ақаев номзодларини овозга қўйди. Асқар Ақаев кўпроқ овоз олиб Қирғизистон президенти этиб сайланди. [105]

Асқар Ақаевнинг Қирғизистон президенти этиб сайланиши шу давлатнинг демократик йўлдан ривожланишига йўл очди ва сал кейинроқ халқаро майдонда “Қирғизистон – демократия оролчаси” деган ном олишига сабабчи бўлди.

Жаноб Асқар Ақаев қандай воқеалар сабабли Қирғизистон президенти бўлиб сайланганини яхши билади. Шу сабабли у 1990 йил 7 декабр куни Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати раҳбари Абдураҳим Пўлатов билан Бишкек шаҳрида учрашиб суҳбатлашди. Мен китобимнинг 2.9-параграфида тегишли манба асосида қуйидаги фактни ёзгандим: “(Абдураҳим Пўлатов) 1990 йил 7 декабрда Қирғизистон Президенти Асқар Ақаев билан учрашиб, Ўш-Ўзгандаги каби воқеаларнинг қайтарилмаслиги учун қилиниши керак бўлган ишларни маслаҳатлашди.” [44, 60-б.]

5.26. БИШКЕКДАН ҲУКУМАТ ТЕЛЕГРАММАСИ

1990 йил октябр ойи бошида Бишкекдан Қирғизистон компартияси Марказий Қўмитасининг иккинчи котиби, яъни Қирғизистоннинг иккинчи раҳбари Паришкура Михаил Ивановичдан (1938) ҳукумат телеграммасини олдим. Бу телеграмма қизил рангда эди. Телеграммада Узган қочқинлари муаммолари ҳал қилинаётгани ва шу тадбирда қатнашиш учун Узганга 7 октябр куни етиб келишим кераклиги ёзилганди.

Яна Рустамжон билан бирга борадиган бўлдик. Ҳукумат телеграммасини кўрсатиб Бирлик халқ ҳаракати республика ташкилоти ҳисобидан иккаламизга йўлкира учун юз рубл олдик ва поездда жўнаб кетдик.

5.27. УЗГАНГА ИККИНЧИ САФАРИМ

1990-йилларда Узган кичик шаҳар бўлиб, у туман маркази эди. 7 октябр куни Узганга келиб, телеграммада ёзилганидек Узган ижроия қўмитаси раиси кабинетига кирдик. Раис қирқ ёшлардаги ўзбек киши экан (исми шарифи эсимда қолмаган). Мен раисга телеграммани кўрсатдим. Ўзимизни таништиргач у келганимиздан хурсанд бўлди. Бир оз суҳбатлашдик.

5.28. УЗГАНДАГИ ДХҚ РАҲБАРИ БИЛАН СУҲБАТ

Раис телефон орқали Узган Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ) раҳбарини чақирди. 28 ёшлардаги рус кишиси экан. Суҳбатимиз асосан Узган қирғини ҳақида бўлди.

Мен имкониятдан фойдаланиб ДХҚ раҳбарига рус тилида савол бердим (саволим маъноси): “ДХҚ яхши ишлаши ва кўпгина яширин воқеаларни олдиндан фош этганини биламан. Шунча қирғизлар Ўш ва Узганга уюшган ҳолда тездан йиғилиб келиши бу қирғин олдиндан уюштирилганлигини кўрсатмоқда. Нима учун ДХҚ Ўш-Узган қирғинидан бехабар қолди?”

У бундай деди: “Биз тайёрланаётган ушбу фожеа ҳақида икки ҳафта олдин Ўш вилоят ва Қирғизистон жумҳурият раҳбарларимизга, ҳатто Москвадаги раҳбарларимизга (ДХҚ – КГБ раҳбарларига, А.Ш.) расман хабар бердик. Лекин улар ҳеч қандай чора кўришмади. Биз – ДХҚ Узган ташкилоти ходимлари барча чораларни кўрдик, хабар бердик. Бизда бошқа имкониятлар йўқ эди”.

Шундай катта миқёсда қирғин тайёрланади-ю, Қирғизистон ДХҚси бехабар қолиши мумкин эмаслигини мен яхши билардим. Лекин бевосита ДХҚ Узган туман раҳбари оғзидан бу аниқ фактларни эшитиш жуда муҳим эди. Бу факт қирғинни бевосита ДХҚнинг Қирғизистон ва Совет Иттифоқи миқёсидаги юқори мансабли айрим раҳбарлари ташкиллаштиргани ва шу сабабли Қирғизистон ҳамда Совет Иттифоқи раҳбарларига хабар бериб огоҳлантиришмаганлиги, яъни атайлаб яширишганини кўрсатиб турибди.

Шу ерда Озарбайжоннинг Қорабоғ мухтор вилоятидаги миллатлараро можарони кимлар ва қандай ташкиллаштирганини эслатиб ўтай. 1988 йил 20 март куни Қорабоғ маркази бўлмиш Степанакерт шаҳрида Қорабоғни Арманистонга қўшмоқчи бўлган бир гуруҳ арман миллатчилари провокацион йиғилишни ташкил этганида, бу зални ДХҚнинг қуролланган ходимлари қўриқлаб туришди.

ДХҚ Узган ташкилоти раҳбари Қирғизистоннинг иккинчи раҳбари бўлмиш Михаил Паришкура эртага келишини ҳам айтди. У биз билан бир оз суҳбатлашгач ўз ишига жўнаб кетди.

5.29. ЖАБРДИЙДАЛАР ВА МАШРАБ ҒАЗАЛИ

Узган туман раҳбари кабинетига анчагина одамлар кириб, муаммоларини айтиб, қоғозларига имзо қўйдириб, раис тавсиясини эшитиб чиқиб кетиб туришди. Келганлар орасида Узган қирғинидан жабр кўрганлар ҳам анчагина эди.

Қирғин пайти яраланган, чап қўли бинт билан ўраб бўйни орқали осиб олган аёллардан бири кабинетга кириб, муаммоси ҳал қилинишини кутиб раис столидан чап томонидаги креслонинг баланд суянчиғига ўнг қўлини қўйиб жуда маюс ҳолда ўтирганди. Мен уни шу ҳолда фотосуратга туширдим.

Тошкентга қайтгач учрашувлар, Узгандаги аҳвол ҳақида, қочқинлар муаммоси асосан ҳал бўлгани, сафар таассуротлари ва фотосуратлардан иборат учта фотомонтаж тайёрладим. Бу аёл сурати остига буюк шоир Бобораҳим Машрабнинг 1990 йили нашр этилган “Меҳрибоним қайдасан» китобидан “Мени йўқлар кишим борму” ғазалининг еттита байтидан тўрттасини (адашмасам иккинчи, 5-7-байтларни) ёзиб қўйдим. Ушбу ажойиб ғазални тўлиғича келтириб ўтсам.

Бобораҳим МАШРАБ (1640-1711)

МEНИ ЙЎҚЛАР КИШИМ БОРМУ?

Намангондин кетар бўлсам, мени йўқлар кишим борму?
Ғариблик шаҳрида ўлсам, мени йўқлар кишим борму?

Қани қавму қариндошим, бу йўлда бўлса йўлдошим,
Кўзумдин оқизиб ёшим, мени йўқлар кишим борму?

Муҳаббат шарбатин ичтим, қазондек қайнабон тоштим,
Бу фоний дунёдин кечтим, мени йўқлар кишим борму?

Тушубдур бошима савдо, рамузу ишқдин ғавғо,
Ўзига айлади шайдо, мени йўқлар кишим борму?

Турарга тоқатим йўқтур, юрарга ҳолатим йўқтур,
Юракда ишқ ўти чўқдур, мени йўқлар кишим борму?

Қарорим йўқ турай десам, Намангонда юрай десам,
Жаҳонни сайр этиб кезсам, мени йўқлар кишим борму?

Бу мискин зор Машрабни киши ҳолини билмайдур,
Бу ердин бош олиб кетсам, мени йўқлар кишим борму? [106]

5.30. ТАЛАНГАН ВА ЁНГАН УЙЛАР

Узган ижроқўми кабинетига келган аёллардан бири Узгандан 15-20 чақирим нарида жойлашган қишлоғидаги таланган уйига бориб хабар олмоқчи эканлиги ва бунинг учун машина беришини илтимос қилди. Раис, адашмасам, ижроқўм ходимларидан бири бўлмиш қирғиз фуқаросига “Виллис” маркали машинада бориб келишга буйруқ берди. Кейин менга юзланиб: “Сизлар ҳам бирга бориб кўриб келсаларингиз яхши бўларди” деди. Табиийки, мен рози бўлдим. Натижада Рустамжон иккаламиз жабрдийда аёл билан бирга қишлоққа ёндирилган уйини кўргани “Виллис”да жўнаб кетдик.

Аёлнинг айтишича, кечаси шовқин-сурон, тус-тўполон бошлангач, ўз фарзандлари билан бирга уйидан қочиб чиққан. Босқинчилар тўдаси келиб, ушбу ўзбек хонадонига киришса, ҳеч ким йўқ. Улар уйдаги деярли барча мебеллар, гиламлар, сандиқ ичидаги айрим қимматбаҳо материаллар ва ҳоказоларни олиб чиқиб ўз машиналарига ортишган. Кетаётиб уй полига ва сандиқ ичига қоғозни ёқиб ташлаб кетишган. Куйган ҳид чиқаётгани ва ўтни зудлик билан ўчиришмаса, ушбу ўзбек уйи билан бирга қўни-қўшни қирғизларнинг ҳам уйи ёниб кетишини тушунган қирғиз қўшнилар уйга кириб ўтни тездан ўчиришган.

Биз борганимизда уй ичида ҳеч қандай мебел ва нарсалар йўқ эди. Уй ичида бурчакда темир сим каравот (крават) устида ярми ёнган кўрпа ҳамда кўрпача, чап томонда эскироқ сандиқ ичида каттагина қисми ёниб қорайиб қолган матолар қолдиқлари бор эди. Мен бу аянчли аҳволни суратларга олдим.

Жабрланган аёл ўтган сафар ўз уйига келганида қирғиз қўшниларнинг айрим болалари девор оша тош отгани, тош уйи ойнасини синдириб хонага тушгани, болалар: “Ўзбек, қишлоғимиздан кет” деб қирғизчалаб бақиришгани хақида ҳам гапирди. Шу сабабли аёл ўша куниёқ Узгандаги чодирига қайтиб боришга мажбур бўлгани ҳақида қўшимча қилди.

Биз қишлоқ фуқаролар йиғини раиси (домком) бўлмиш 28 ёшлардаги қирғиз киши билан ҳам учрашиб гаплашдик ва аёл хонадонидан хабар олиб туришни тайинладик. Унинг бир-иккита қўпол жавоблари ҳақида Тошкентга қайтгач деворий газетадаги мақоламда ёздим.

5.31. ИЖРОҚЎМ РАИСИ УЙИДА

Қишлоқдан Узганга қайтгач кечроққа томон ижроқўм раиси мени ва Рустамжонни ўз уйига таклиф қилди. Бордик. Кечки овқатланиш давомида уй эгаси бўлмиш раис билан суҳбатлашдик. У ҳам Узгандаги қирғин кунлари ҳақида кўпгина воқеаларни гапириб берди. Унинг турмуш ўртоғи фарзандлари билан қўшниларидан бирининг ертўласида кўп вақт давомида қўрқиб яшириниб ўтиришгани ҳақида айтди. Раис эса ўзбек фуқаролар билан биргаликда ҳимоя тадбирларини уюштириш билан шуғуллангани, ўша отишма пайтида елкасидан ярадор бўлгани ҳақида ҳам айтиб берди ва яраланган ўнг елкасидаги ўқдан қолган чандиқ изини ҳам кўрсатди. Адашмасам, мен уни орқадан фотосуратга ҳам олдим.

Икки кундан кейин Узганга ҳарбий қисмлар киритилиб, қирғин тугагач, у раислик вазифасини давом эттирган. Ижроқўмга келиб ёрдам сўраган жабрдийда миллатдошларига ижроия қўмитасининг бўлинмас жамғармаси ҳисобидан озми-кўпми ёрдам пулини берган. Бундан хабар топган Ўш вилоят ва Қирғизистон жумҳурият раҳбарияти комиссия юбориб текширишган.

Натижада раисга “Давлат маблағларини ноқонуний ишлатганлик”да айблаб унга партиявий йўналишда “Ҳисоб варағига ёзма ҳолда киритиш билан қаттиқ хайфсан бериш” (“Строгий выговор с занесением в учетную карточку”) ҳақида жазо беришган. Бундай хайфсан олган киши сал вақтдан кейин хизмат вазифасидан четлаштирилиш, яъни ишдан ҳайдалиш эҳтимоли катта эди.

Менинг СССР Президенти Михаил Горбачевга 1990 йил 18 сентябрда берган хатимдан кейин ва СССР Вазирлар Маҳкамаси Ўш-Узган жабрдийдаларига катта миқдорда ёрдам маблағи ажратиш ҳақидаги қароридан кейин ихроқўм раисига берилган ушбу жазо Бишкекдаги жумҳурият раҳбарияти томонидан бекор қилинди. Шу сабабли ижроқўм раиси мен ва Рустамжондан жуда миннатдор эди. Натижада мен Москвадаги хатим билан Узган ижроқўмининг халқпарвар раисини ҳам ҳимоя қилган эдим.

Эртаси куни – 1990 йил 8 октябр эрталаб раис ва унинг турмуш ўртоғини ишга кетиш олдидан ҳовлида фотосуратга олдим. Тошкентга қайтгач, суратларни ишладим ва бир неча кундан кейин раиснинг уй манзилига фотосуратларни почта орқали буюртма хат билан Узганга жўнатиб юбордим.

5.32. ҚОЧҚИНЛАР МУАММОСИ ҲАЛ ЭТИЛИШИ

1990 йил 8 октябр куни соат 10-11 ларда Узган раҳбариятининг йиғилиши бўлди. Мен ва Рустамжон кабинетга кириб борганимизда катта стол атрофида 15 нафарга яқин раҳбарлар ўтиришар, Қирғизистон Компартияси Марказий қўмитасининг иккинчи котиби Михаил Паришкура стол тўрида туриб гапираётганди. Иккаламиз кимлигимизни унга айтишгач, у бизни стол атрофидагиларга таништирди. Биз ўз исми шарифимизни айтдик ва стол олдида турган иккита бўш креслога ўтирдик.

Михаил Паришкура Совет Иттифоқи раҳбарияти Узган қочқинлари учун 1,5 миллион рубл маблағ ажратгани, бу пул бугун қочқинларга тарқатилиши ҳақида гапирди. У қочқинларни уй-жой билан таъминлаш масаласини ҳам муҳокамага қўйди. Қурилган нечта уй борлиги, ҳар бирига икки-учтадан оила, яъни қайси оила қайси уйга жойлаштирилиши режалаштирилганлиги, барча қочқинлар оила бошлиқлари шу бугуноқ уй калитларини олишлари ҳақида аниқ маълумотлар айтилди. Мажлис охирида Михаил Паришкура бугун (1990 йил 8 октябр куни) соат 14.00 дан бошлаб қочқинларга ёрдам пули чодирлар яқинида тарқатилиши ҳақида эълон қилди.

1990 йил 8 октябр куни соат 14.00-ларда иккита ГАЗ-24 маркали машинада ўтириб қочқинларга рўйхат бўйича ёрдам пули тарқатилди. Адашмасам, уйи куйган ва қирғин кунлари ярадор бўлган оилаларга 2,5 минг рублдан, ҳалок бўлганлар оила аъзоларига беш минг рублдан тарқатилди. У пайтлар 2,5 минг рублга қўлдан яхши енгил машина сотиб олиш мумкин эди. Шунингдек кўпгина қочқинлар оила бошлиқлари янги уй калитини олишди ва уйни бориб кўриб хурсанд бўлиб келишди. Ёрдам пули тарқатилаётганда Михаил Паришкура, милиция генерали ва бошқа раҳбарлар ўша чодирлар яқинида туришди. Мен уларни, жумладан Михаил Паришкурани масофадан туриб суратга олдим.

5.33. ОНАХОН ДУОСИ

Ўшанда эсда қоларли яна битта воқеа бўлди. 1990 йил сентябр ойи бошида Узганга келганимизда эллик ёшлардаги аёл кўзларидаги алам ёшлари билан қирғин кунлари ҳақида, бугунги муҳтожлик, иш ҳам, уй ҳам йўқлиги ҳақида, фарзандлари билан қаерга бориб яшашини билмаётгани ҳақида куюниб гапирганди.

Шу аёл 8 октябр кечроққа томон ёнимга келди ва янги уй калити ҳамда ёрдам пулини олганини айтди. Кейин қўлларини дуога очиб, кўзларидан оқаётган қувонч ёшлари билан мени кўп дуо қилди (бу вақтда ҳокимият вакиллари машинада ўтириб пул тарқатишни давом эттираётганди).

Ушбу ўзбек қочқин аёлининг қувонч кўз ёшлари ҳали ҳам кўз ўнгимда. Мен 1974 йилдан бери инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланиб, олган энг катта мукофотим шу аёлнинг қувонч кўз ёшлари ва унинг чин дилдан қилган дуоси бўлди.

Ота-боболаримиз, жумладан раҳматли дадамлар Аҳмаджон Юсупов (1920-1977) “Олтин олма дуо ол, дуо олтин эмасму” дер эди.

Шу ерда буюк бобомиз Алишер Навоийнинг қуйидаги ҳикматли сўзлари эсимга келади.

Кимки бир кўнгли бузуғнинг хотирин шод айлагай,
Онча борким, Каъба вайрон бўлса, обод айлагай. [107]

Яъни кимки бузилган, ҳасратда қолган кўнгилга қувонч ва шодлик бахшида эта олса, вайрон этилган Каъбани тиклаганчалик савоб олади. Менга ҳам шундай катта савоб олиш насиб қилганга ўхшайди. Аллоҳга шукр!

Айрим демократлар ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари каби мен кўп йилга қамалиб кетмаганлигим ёки ҳозирча майиб-мажруҳ қилинмаганлигим аввало Аллоҳдан, қолаверса миллатдошларимизнинг мана шундай дуолари сабабли бўлса керак, деб ўйлайман.

5.34. УЗГАНЛИК УЙИДАГИ ҲИКОЯ

Қоронғи бўла бошлагач, шу яқин жойда яшовчи узганлик киши (исми шарифи эсимда қолмаган) Рустамжон билан мени ўз уйига таклиф қилди. У қирғин кунлари аҳоли ҳимоясини уюштирган фаоллардан бири экан.

Қочқинлар муаммоси ҳал бўлганидан уй эгаси ва бекаси жуда хурсанд бўлишди. Мен Москвадаги саргузаштлар ҳақида гапириб бердим. Уй эгаси қирғин кунларидаги воқеаларни гапириб берди. У гапириб берган воқеалардан бири бугунги кунгача ёдимда қолган.

Бир томонда тоғлардан тушиб келган ва ов милтиқлари билан қуролланган қирғиз безорилари. Иккинчи тарафда ўзларини ҳимоя қилаётган узганлик ўзбеклар гуруҳи. Иккала гуруҳ ўртасида қанчадир масофа бор. Орада ҳар замонда отишма давом этмоқда. Бундай қарама-қарши туриш икки кунча давом этган.

Ана шундай отишма пайти ўқлардан бири шу суҳбатлашаётган ташкилотчига (уй эгасига) келиб теккан. У “Энди тамом бўлдим” деб ўйлаб: “Алвидо ватандошлар!” деб йиқилган. Ерда ётганича қараса ҳали тирик. Кейин маълум бўлишича ўқ унинг думбасига тегибди. Унга бошқа ўзбеклар ёрдам бериб, четроққа олиб чиқишибди, ярасига дори, малҳам қўйишибди, уйига олиб боришибди.

Икки кундан кейин ҳарбий қисмлар Узганга кириб келишибди. Тирик қолган босқинчилар ўз жойларига жўнашибди.

Кейин узганликлар ўша 1500 қочқин кишиларга ҳам у ёки бу кўринишда ёрдам ташкил этишибди. Фарғона водийсидаги ўзбеклар ҳам кўпгина ёрдамлар қилишибди.

Мен уй эгасини фарзандлари билан бирга қоронғи бўлсада чақин (вспишка) ёрдамида фотосуратга олдим. Суҳбатимиз анча вақт давом этиб, ўша хонадонда тунадик. Эртасига хайрлашиб Андижон орқали Тошкентга қайтдик.

Тошкентга қайтгач, фотосуратларни ишладим ва уй эгаси ўз оила аъзолари билан тушган фотосуратларни буюртмали хат қилиб Узганга жўнатиб юбордим.

5.35. УЗГАНЛИКЛАРГА ДОИР ТОШКЕНТДАГИ ФОТОМОНТАЖИМ

Тошкентга қайтгач фотосуратларни ишладим. Узгандаги учрашувлар ва фактлар ҳақида мақола ёзиб, машинкада чоп қилдим. Кейин фотомонтажга Узганда ва Узган яқинидаги қишлоқда олган фотосуратларни ҳамда мақола матнларини ёпиштириб, учта фотомонтаж тайёрладим.

Ушбу фотомонтажларни Тошкентнинг Дархон даҳаси яқинида, Пишпек кўчаси 21-уйда жойлашган Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати марказига олиб бориб деворга илдим. БХҲ марказига келган ватандошларимиз фотомонтаждаги матнлар ва Машраб шеърини ўқишарди ҳамда суратларни томоша қилишарди.

Шундай қилиб, Узган яқинидаги 1500 нафар қочқинларга Совeт Иттифоқи раҳбарияти қарори билан маблағ ажратилиб, 1990 йил 8 октябр куни ҳамма қочқинлар уй–жой ва маблағ билан таъминланди. Ўша 8 октябр куни қочқинларнинг чодирларда вақтинчалик яшаши ниҳоясига етди. Аллоҳга шукр!

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ДАВОМИ 8)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

Фарзандларингизнинг кўз ёшларини қабрингизга тўкишлари учун сақланг. [94]
ПИФАГОР (милоддан аввалги 585-495 йиллар)

5-ҚИСМ. 1990: ЎШ-УЗГАН ҚИРҒИНИ

Совет Иттифоқи Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) 1990 йил 4-6 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш вилоятида ўзбеклар ва қирғизлар орасида миллатлараро қирғинни уюштирди ва у тарихда Ўш-Узган қирғини деб номланди. Мен ўша қирғиндан кейинги амалий ишларимизга доир “1990 йилги Ўш-Узган қирғинига доир хотираларим” номли катта мақоламни 2011 йил апрелда ёзиб сайтларда чоп қилдим ([95]). Ўша мақолам асосида китобимнинг бешинчи қисмини ёзмоқдаман.

5.1. МАРКАЗИЙ ОСИЁДА УЧТА МИЛЛАТЛАРАРО ҚИРҒИН

Яқин тарихимизда махсус хизмат органлари, яъни Давлат хавфсизлиги қўмитаси биринчи миллатлараро қирғинни 1989 йил 3-7 июнда Фарғона водийсида ўзбеклар ва месхети турклари ўртасида атайлаб уюштирди.

Иккинчи миллатлараро қирғинни ҳам махсус хизмат органлари, яъни Давлат хавфсизлиги қўмитаси 1990 йил 4-6 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш вилоятида атайлаб уюштирди ва у тарихда Ўш-Узган қирғини деб номланди.

Учинчи миллатлараро қирғинни ҳам махсус хизмат органлари 2010 йил 10-14 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш ва Жалолобод вилоятларида атайлаб уюштирди.

Бу яқин тарихимизда мен гувоҳ бўлган ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида у ёки бу даражада қатнашган, махсус хизмат органлари атайлаб уюштирган Марказий Осиёдаги учинчи миллатлараро қирғин эди.

5.2. 1989 ЙИЛГИ ФАРҒОНА ВОДИЙСИДАГИ ҚИРҒИН

Яқин тарихимиздаги биринчи миллатлараро қирғин 1989 йил 3-7 июнда Фарғона водийсида ўзбеклар ва месхети турклари ўртасида уюштирилгани ҳақида 5.1-параграфда таъкидлагандим. Ўшанда ҳам юзлаб бегуноҳ мусулмон ватандошларимиз ўлдирилди ва майиб-мажруҳ қилинди.

Ўша провокацион қирғиндан омон қолган месхети туркларининг каттагина қисми Россияга кўчиб ўтишди. Россияда ўн йилдан ортиқ яшагач, уларни у ердан ҳам қувғин қилишди. Уларнинг катта қисмини АҚШ ҳукумати қабул қилиб, АҚШда яшашга шароит яратиб берди. Мен Бойсига 2010 йил январида келгач, бу ерда кўпгина месхети туркларини учратиб, улар билан ўзбек ёки рус тилида салом-алик қилиб турдим.

Миллатлараро қирғиннинг ёмон томонларидан бири – фожиалар ўша қирғин кунлари ўтгач тугамайди, яъни унинг асорати натижасида бегуноҳ фуқароларни ўлдириш, майиб-мажруҳ қилиш, зўрлаш, таҳқирлаш анча вақт давом этади. Буни 2010 йил 10-14 июнда Ўш-Жалолобод фожеасидан кейин бўлган аянчли воқеалар мисолида ҳам кўрдик.

Москвадаги Кремлда ўтирган раҳбарлар Совет Иттифоқи махсус хизмат органи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитасининг тавсияси билан Қашқадарё вилоят раҳбари бўлган, қўпол усуллар билан раҳбарлик қилувчи шахс – Ислом Каримовни Ўзбекистон раҳбари этиб 1989 йил 23 июнда тайинлашди.

Москвада Кремлда бу масала муҳокама бўлаётганида айрим раҳбарлар қарши чиқишган ва Ислом Каримов таржимаи ҳолидаги баъзи бир маълумотларни ўқиб кулиб ўтиришган. Шу сабабли Ислом Каримов минбарга чиқиб, қисқача гапириб йиғилишни ташлаб чиқиб кетган. Мен бу ҳақда 2018 йилда “Каримов ҳужжатларни қандай сохталаштирганди?” номли мақоламда манбаларни кўрсатиб ёзгандим ([96]-га қаранг). Шундай бўлсада уни Ўзбекистон раҳбари этиб тайинлашди.

5.3. МАХСУС ХИЗМАТ ОРГАНЛАРИ ҚИРҒИН АЙБИНИ БОШҚА МИЛЛАТГА АҒДАРИШИ

Миллатлараро қирғинни махсус хизмат органлари ташкиллаштирганлиги ҳақидаги сирлар ошкор бўлишидан ва натижада қамалиб кетиш хавфидан сақланиш учун махсус хизмат органлар раҳбарлари ўзлари билан ҳамкорлик қилаётган айрим журналистларга интервюлар бериш ва мақолалар ёздириб матбуотда чоп эттириш орқали можарода қатнашган миллатлардан бирига барча айбларни тункай бошлайди.

Шундай ҳолат 1989 йил ёзида бўлди: “Фарғона водийсидаги қирғиннинг асосий айбдори ўзбеклар” деган маънодаги мақолалар Москвада нашр этиладиган марказий газеталар ва журналларда чоп этила бошланди, радио эшиттиришларида ва марказий телевидение кўрсатувларида берилди, яъни ўзбекларга қарши кампанияни бошлаб юборишди.

У пайтлар Совет Иттифоқининг деярли 2,5 миллионли армияси бор эди. Армияда ҳар бир ўзбек йигити ҳам икки йил хизмат қилиши мажбурий эди. Совет Иттифоқидаги моддий ва маънавий қийинчиликлар сабабли армияда бош-бошдоқликлар, бобойчилик авж олганди (дедовшина – бир йил олдин ҳарбий хизматга келган аскарлар томонидан янги хизматга келган аскарларни таҳқирлаш, калтаклаш, хўрлаш).

Мана шу шароитда рус тилида чоп этиладиган марказий матбуотдаги ўзбекларга қарши мақолалар ёниб турган оловга ёғ сепиш билан баробар бўлди. Оқибатда ёш ўзбек аскарларини армияда уриб мажруҳ қилиш ва ўлдириш кескин ошди. Ҳар куни Ўзбекистонга бир неча ўзбек аскарининг темир тобутини олиб кела бошлашди, бевақт ўлимдан сақланиш учун ўнлаб ўзбек аскарлари хизмат қилаётган ҳарбий қисмларни тарк этиб, пулсиз ва кўпгина қийинчиликлар билан Ўзбекистонга қочиб кела бошладилар. Ҳар куни бир неча ўзбек оиласи ва қариндош-уруғларида мотам.

Президент Ислом Каримов 1990 йилдаги мажлислардан биридаги нутқида айтганига кўра, 1989 йилнинг ўзида Ўзбекистонга 430 аскар темир тобути келтирилди. Агар расмий маълумотлар ҳақиқий маълумотлардан камайтириб кўрсатилишини ҳисобга олсак ўлдирилган ўзбек аскарлари сони бундан анча кўпроқ эканлиги аён бўлади.

5.4. АСКАР ТОБУТИ ВА ПРЕЗИДЕНТ БИЛАН УЧРАШУВ

Ўзбек зиёлилари бундай фожеаларга чек қўйиш учун кўпгина демократик услубларни қўллаб кўришди: ўзбек матбуотида қатор мақолалар чоп этилди, Москвадаги давлат раҳбарлари номига оммавий хатлар жўнатилди, пикетлар, норозилик акциялари уюштирдик. Натижа ўзгармади.

Энди аскар темир тобутини Президент Ислом Каримов ишлаётган бино олдига олиб бориб қўйиб, бевосита Президент билан юзма-юз гаплашиш чора-тадбирларини излай бошладик.

Юз нафардан кўпроқ бирликчилар, жумладан мен ҳам Тошкентнинг Олмазор маҳалласига олиб келинган аскар Мухамедов Ҳусниддиннинг темир тобутини 1990 йил 26 апрел (якшанба) куни эрталаб кўтариб, Президент девони сари йўл олганимиз ва алал-оқибат уни Чарх Камолон қабристонига олиб бориб кўмганимиз ҳақида ушбу китобимнинг 4-қисм, 4.4-параграфида ёзгандим.

1990 йил 28 апрел (сешанба) куни Тошкент аэропортига яна учта ўзбек аскарининг темир тобути келтирилди. Темир тобутни Президент девони олдига олиб борганимиз ва Президент Ислом Каримов билан учрашиб суҳбатлашганимиз ҳақида ушбу китобимнинг тўртинчи қисмида ёздим. Ўзбек аскарларини ҳимоя қилишга доир чора-тадбирлар кўриши ҳақида Президент Ислом Каримовнинг ваъдасини олдик. Ҳақиқатдан, ўша учрашувдан кейин айрим чора-тадбирлар кўрилди ва ўзбек аскарлари тобутлари келиши кескин камайди.

5.5. 1990 ЙИЛГИ ЎШ-УЗГАН ҚИРҒИНИ АРАФАСИДА

1990 йил май охири-июн ойи бошида Ўш вилоятида қирғизлар ва ўзбеклар ўртасида катта жанжал рўй бериши мумкинлиги ҳақидаги хабарлар Тошкентга етиб келди. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати раҳбарияти, жумладан Абдурахим Пўлатов фалсафа фанлари номзоди Абдуқодир Зоҳидов ва яна бир-икки кишини Ўш шаҳрига сафарбар қилди. Улар Тошкентдан Фарғона водийсига бориб, у ердан ҳам БХҲ фаолларидан бир-икки кишини олиб Ўш шаҳрига етиб боришди.

Улар борганларида Ўшда таранг вазият ҳукм сурган: Ўш шаҳри кўчаларида ўзбек ва қирғиз йигитлари ҳамда кишилари уч-тўрт нафардан бўлиб нималарнидир муҳокама қилаётганини енгил автомашина ичидан кўриб ўтиб кетганлар. Машинадан тушиб, ўша кишилар ва ёшлар билан суҳбатлашиб улар фикр-мулоҳазаларини ўрганишга ҳаракат қилмаганлар, аниқроғи қўрқоқлик қилганлар.

Улар Ўшда ўзбек фаоллари билан учрашиб суҳбатлашган. Ўшлик ўзбек фаоллари ўзлари тайёрлаган 15-20 банддан иборат Талабнома матнини Бирлик халқ ҳаракати раҳбарияти аъзоларига берган. Шу бандлар охирроғида Ўшга мухторият (автономия) ҳуқуқини бериш ҳақидаги банд ҳам бўлган. Лекин сиёсат борасида фалсафий, заминдан узоқ фикрлайдиган киши бўлмиш Абдуқодир Зоҳидов ва бошқалар мухторият талаби жуда нотўғри эканлиги ва буни ўша талаблар рўйхатидан чиқариб ташлаш кераклиги ҳақида чурқ этишмаган.

Менимча, Ўзбекистондан борган БХҲ вакиллари зудлик билан Ўш вилояти ўзбеклар фаоллари йиғилишини ташкил этиши, ушбу йиғилишда мухторият талаби нотўғри эканлигини тушунтириши ва дарҳол буни тузатувчи Мурожаатнома Қирғизистон раҳбарияти ҳамда ҳалқаро ташкилотлар номига қабул килиб, эълон этиш масаласи билан жиддий шуғулланишлари керак эди. Уларнинг фаҳми шунга етмаган. Улар ўшлик ўзбеклардан олган қоғозлар билан Тошкентга қайтишган.

Абдуқодир Зоҳидов раҳбарлигидаги БХҲ вакиллари Тошкентга қайтганидан бир неча кун ўтгач – 1990 йил 4-6 июн кунлари Ўш-Узган қирғини рўй берди. Шу қирғиндан бир-икки кун ўтгач БХҲ маркази (Тошкент шаҳри, Пишпек кўчаси, 21-уй)да Ўш-Узган қирғини масаласи муҳокама қилинди. Йиғилишни БХҲ раиси Абдураҳим Пўлатов очиб, сўзни Ўшга қирғин арафасида борган Абдуқодир Зоҳидовга берди. У Ўш сафарига доир ҳозир юқорида ёзган гапларни гапирди.

Мен шунда қўл кўтариб, ўрнимдан туриб унга савол бердим: “Кўчаларда уч-тўрт нафардан йиғилиб турганларни кўрибсиз. Автомашинадан тушиб улар билан суҳбатлашишга ҳаракат қилмадингизми, сўраб-суриштирмадингизми? Ахир мухторият талаби жуда нотўғри талаб, қирғинга сабаб бўладиган талабку. Шуни Ўшда йиғилиш қилиб ўзбек фаолларига айтмадингизми?”

Абдуқодир Зоҳидов фалсафа фанидаги каби умумий гапларни гапиришдан нарига ўтмади ва аниқ-тиниқ жавоб бера олмади.

Бирлик халқ ҳаракати раиси Абдураҳим Пўлатов авваламбор Ўшга ўзи бориши керак эди. Унинг фаҳми шунга етмаган. У қайси кадр нимага қодир эканлигини яхши билмасди. Шу сабабли Ўшга сиёсий воқеалар ва Давлаи хавфсизлик қўмитаси провокацияси усулларидан бутунлай бехабар бўлган Абдуқодир Зоҳидовдек фалсафачи-сафсатачини юборган.

Абдураҳим Пўлатов Ўшга ҳеч бўлмаганда БХҲ Марказий Кенгаши аъзоси профессор Олимжон Каримовни (1925-2006) сафарбар қилиши керак эди. Олимжон Каримов ҳақида [9]-мақоламда ўзбек тилида ва [52]-мақоламда рус тилида ёзганман. Лекин кибернетик олим бўлмиш Абдураҳим Пўлатовнинг сиёсат борасидаги ғўрлиги сабабли Ўшга масъулиятли раҳбарни юбормади ва Ўш-Узган қирғини олдини олиш имкониятлари бой берилди.

Йиғилишда Ўш-Узган қирғини борасида нима ёрдам беришимиз ва айбдорларни қандай қилиб жавобгарликка тортиш масаласи ҳам муҳокама қилинди. Мен йиғилиш охирроғида туриб бундай дедим (маъноси): “Биз Ўзбекистондан туриб қўшни Қирғизистон жумҳурияти ички ишларига, айбдорларни жавобгарликка тортиш масаласида аралаша олмаймиз. Бизга ким ҳам қўлоқ соларди. Қирғин айбдорларини жавобгарликка тортиш масаласида Москвадаги Совет Иттифоқи раҳбариятига мурожаат қилишимиз ва Москвага бориб пикет ҳамда бошқа акцияларни ташкил қилмоғимиз керак”.

Йиғилишда қатнашган бошқа бирликчилар ҳам ўз таклиф-мулоҳазаларини айтди ва йиғилиш умумий бир қарорга келмасдан тугади. Ўш-Узган қирғини масаласи Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятида муҳокама қилиниб қарор қабул қилиниши ҳақида айтилди.

5.6. ҚИРҒИН ВА УЗГАНДАГИ ҚОЧҚИНЛАР ЛАГЕРИ

Китобимнинг ушбу бешинчи қисмида 1990 йил 4-6 июн кунлари рўй берган Ўш–Узган қирғинидан кейин ватандошларимизни ҳимоя қилганимизга доир айрим хотираларни баён қилмоқчиман.

1990-йиллардаги воқеалар ҳам миллатимиз, ватанимиз тарихи саҳифаларидан биридир. Ўшанда ҳам юзлаб, норасмий маълумотларга кўра минглаб, ўзбeклар ҳалок қилинди, минглаб миллатдошларимиз қочқин бўлиб чодирларда яшашга мажбур бўлди.

Ўш вилоятидаги қадимий Узган шаҳри аҳолисининг катта қисмини ўзбеклар ташкил этади. 1990 йил июн қирғини кунлари Узган шаҳри атрофидаги қишлоқларда яшаётган ўзбеклар уйларини айрим провокатор қирғизлар талон-тарож қилишди ва ўт қўйишди, уй эгаларини эса қаттиқ калтаклашди. Оқибатда айримлари ярадор, айримлари ҳалок бўлди. Ўша қирғин ва ёнғинлардан юпун кийинган ҳолда қочиб келиб, 1500 нафарга яқин ўзбеклар Узган шаҳри яқинида қўним топишди ва чодирлар қуриб яшай бошлашди.

5.7. ЎЗБЕК ЙИГИТЛАРИ ЎШ САРИ ЙЎЛДА

1990 йил июн ойи бошларида Ўш–Узган қирғинидан хабар топгач Фарғона водийсида яшаётган беш минг нафарга яқин ўзбек йигитлари ўшлик ўзбекларга ёрдам бериш учун Ўш сари йўл олишди.

Лекин бунга йўл қўйиб бўлмасди: шу ҳолда қирғизлар ва ўзбеклар ўртасидаги миллатлараро катта қонли можарога айланиб кетиб, Озорбайжон Қорабоғ мухтор вилоятидаги озорбайжонлар ва арманилар ўртасидаги миллатлараро қонли можаро каби 30 минглаб фуқаронинг ўлиши, миллионлаб кишиларнинг қочқин бўлишига олиб келиши мумкин эди.

Шу сабабли Ўзбекистон кучишлатар органлар ва ҳокимият органларининг раҳбарлари, мухолифат раҳбарларидан айримлари, масалан раҳматли профессор Олимжон Каримов Ўзбекистон-Қирғизистон чегарасида уч кечаю уч кундуз туриб, ушбу 5000 кишилик оломонга тушунтириш ишларини олиб боришди. Мен бу ҳақда [9]- ва [52]-мақолаларимда ёзганман.

Натижада 1990 йилда Ўш–Узган қирғини Давлат хавфсизлик қўмитаси режалаштиргани каби, яъни икки қардош ҳамда қондош халқ бўлмиш ўзбеклар ва қирғизлар ўртасидаги миллатлараро катта қонли можарога айланиб кетиш олди олинди.

5.8. ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИНГ БОШЛАНИШИ

Қонли можаро бошланганидан уч кун ўтиб ҳарбий қисмлар Ўш ва Узганга киритилди ва қирғин тўхтатилди. Лекин Ўш-Узган қирғини сабабларини ўрганиш бўйича комиссия тузиш ва ҳақиқий айбдорларни жиноий жавобгарликка тортиш муаммоси ҳал бўлмаётганди.

Ўша йиллари Совет Иттифоқини, жумладан Қирғизистонни ҳам, Ўзбекистонни ҳам Москвада, Кремлда ўтирган раҳбарлар бошқаришарди. Мен Ўш-Узган қирғинидан икки-уч кун ўтгач, Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари сифатида БХҲ раҳбарларидан айримларига ва сафдошларга бу масалада Москвага бориб, Совет Иттифоқи раҳбариятидан чора-тадбирлар кўрилиши ва айбдорлар жазога тортилишини талаб қилиш керак, шундай талаблар билан Москвада акциялар, пикетлар ташкил этиш керак, деган фикрни айтдим.

Ўш-Узган қирғинидан икки ойдан ортиқроқ вақт ўтгачгина Москвада шундай акциялар ўтказиш тадбирлари бошланди. Ўзбекистондан борган айрим кишилар “Ўш-Узган қирғини текширилиб айбдорлар жавобгарликка тортилсин” деган маънода Москвада очлик эълон қилишганини Тошкентда эшитдим. Ушбу очлик акциясини бошлаганлар орасида Ўзбекистон Эрк демократик партияси фаоли, ёзувчи Сафар Бекжон ҳам бор эди. Маълумот учун: Сафар Бекжон 1961 йилда туғилган, 1993-1996 йилларда қамалган, 1996 йилдан бери Швецияда қочқин сифатида яшамоқда ([97]).

Бу ҳақда Сафар Бекжон ўзининг “Нариги дунё дарчаси олдида” номли китобида қуйидагича ёзган.

“1990 йилнинг ёзи худди 1989 нинг ёзи каби, фожеали бошланди. 140 йиллик таланишлар, маънавий ўпирилишлар даврида миллиятидан айрилаёзган турк қавмлари бир-бирига қарши гиж-гижланди. Қирғизистоннинг Ўш вилоятида ўзбеклар билан қирғизлар ўртасида қонли тўполонлар бошланди.

1989 йилдаги Фарғона фожеаси пайтида мен бир гуруҳ Москвалик, Ленинградлик демократлар ва журналистлар билан оломоннинг бошқарилмас жазавасини кўрганман. Бундай пайтда кимнингдир тарафдори бўлиш, ўзини демократ санаган ташкилот учун камида фаросатсизлик бўларди. Ўша пайтда Ёзувчилар Союзи котиби бўлган Муҳаммад Солиҳни ва у раислик қилаётган Эрк партияси фаолларини ҳам Ўш воқеалари ташвишлантираётганди.

Муҳаммад Солиҳ Бишкекдаги демократик ташкилотларга телефон очиб, Тошкентга вакиллар юборишларини илтимос қилди. Тошкентда ҳам бир гуруҳ ёшлар йиғилиб, Ўш фожеаларининг ҳақиқий ташкилотчилари ўтирган Москва шаҳрига жўнашга тайёргарлик кўра бошлашди. Мен Москвадаги ташкилий ишларда ёрдам беришни сўраб, аввалдан таниш дўстларга телефон қилдим.

Хуллас, қирғиз ва ўзбек йигит-қизлардан ташкил топган бир гуруҳ вакиллар Москвага етиб келдик.

АҚШ элчихонаси биринчи котиби Розмари Форсайт хоним билан учрашдик.

Қизил майдонда митинг ўтказиб, кейин сиёсий очлик бошлашга келишиб олдик. Горбачевнинг фармонига кўра, Қизил майдонда митинг килиш маън этилганди. Лекин ўн дақиқа ичида митинг тўпланиб, кейин тарқалиб кетилса, митингчиларни жавобгарликка тортиш мумкин эмасди. Шунинг учун ҳам матбуот, телевидение вакиллари билан бир вақтда Қизил майдонда учрашишни ташкил қилдик ва гуруҳимиз ўн дақиқа ичида Ўш воқеалари тўғрисидаги ўзбек-қирғиз баёнотини ўқиб эшиттирдик.

Гуруҳни милиция ўраб олди ва машиналарга ўтказиб, қаёққадир олиб кета бошлади. Мени журналистлар ўраб, сўроққа тутаётгани учун, унутиб қолдиришди. Қўлимда диктафон, фотоаппарат борлигидан мени ҳам журналист бўлса керак, деб ўйлашган бўлса, ажаб эмас. Ёки кўришмагандир. Хуллас, мен ўз гуруҳимдан ажралиб қолдим. Бу яхши бўлган экан, мен гуруҳни озод қилиш учун фаолият кўрсатиш имкониятига эга бўлдим.

Биз Горбачевнинг маслаҳатчиларидан Дмитрий Ярин билан учрашдик. У киши гуруҳни самолёт билан Тошкентга жўнатишга буйруқ берилганини айтди ва менга ҳам тезда Москвадан чиқиб кетишимни маслаҳат қилди. Аммо мен Тошкентга кетмадим. Москвада турган квартирамизга келиб, тўсатдан касалланиб қолдим. Ошқозонимдаги яра қайтадан очилган эди. Узоқ вақт кўнглим айниди ва ҳожатхонага кирганимда, хушдан кетибман. Реанимация бўлимида ўзимга келдим” [98]

Битта эътироз: Сафар Бекжон хотиралар ёзгану, лекин ушбу акцияда қатнашган бирор кишининг исми шарифини келтирмаган.

Москвага бориш арафасида эшитишимча бир гуруҳ ўзбек демократлари Қизил майдонда пикет ўтказиш учун борганларида рухсат беришмаган, бир оз тортишув ва муҳокамалардан кейин пикет ҳамда бошқа норозилик акцияларини ўтказиш учун Москва раҳбарияти Кремл яқинида жойлашган “Россия” номли меҳмонхонаси олдидаги майдончага рухсат берган.

Шундай қилиб, бир гуруҳ ўзбек ва қирғиз демократлари 1990 йил август ойи охирларидан бошлаб Кремл яқинида, “Россия” номли меҳмонхона олдидаги майдончада чодир қуриб, Ўш-Узган қирғинига йўл қўйган раҳбарларни жавобгарликка тортиш талабларини қўйишди. Бу майдончада Совет Иттифоқининг турли бурчакларидан келган фуқаролар ўзларининг айрим муаммолари юзасидан норозиликларини плакатларга ёзиб, ўз чодирларида тунашарди.

5.9. МОСКВАДАГИ АКЦИЯДА ҚАТНАШИШГА ТАКЛИФ

Мен ўша пайтлари Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари сифатида бошқа бирликчилар билан биргаликда ватандошларимиз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилардик ва бошқа кўпгина демократик тадбирларни амалга оширардик.

Ўзбекистон демократлари бўлмиш БХҲ ва Эрк демократик партияси раҳбарияти Ўш-Узган қирғинидан кейин икки ой (!) давомида қандайдир аҳамиятсиз ишлар билан банд бўлишди. Охир-оқибат Москвага бориб акциялар ўтказиш фикрига келдилар ва бу борада амалий ишларни бошлашди.

БХҲ Маркази бўлмиш Пишпек кўчаси 21-уйдаги идорада Васила Иноятова БХҲ котибаси бўлиб ишларди. БХҲ раҳбариятининг барча таклиф ва тадбирлари ҳақида Василадан ахборот олардик. Шунингдек биз амалга ошираётган ишларимиз ҳақидаги маълумот БХҲ раҳбариятига кўпинча Васила орқали етиб борарди.

1990 йил августида БХҲ раҳбарияти Москвадаги норозилик акцияларида Тошкент шаҳар ташкилоти вакиллари ҳам қатнашиши кераклиги ҳақида менга айтди.

Мен бу таклифни Тошкент шаҳар фаолларига айтдим ва Москвага бориб, чодирда яшаб акцияда қатнашишга розилар борми, деб сўрадим. Кўнгиллилар топилмади. Бундай пайти раҳбар масъулиятни ўз бўйнига олиб, ўзи бориши керак. Шу сабабли Москвага ўзим борадиган бўлдим.

Москвага бораётганимни билгач, Тошкент Трактор заводидаги ташкилотимиз фаолларидан Учқунжон деган йигит мен билан бирга бориш истагини билдирди. У кундузи заводда ишларди, кечқурун эса Тошкент Техника институти (ҳозирги Техника университет)нинг кечки факултетида ўқирди. БХҲ жумҳурият ташкилоти ҳисобидан иккаламизга Москвага поездга иккита билет харид қилдим. (БХҲ Уставига асосан Тошкент шаҳар аъзоларидан йиғилган бадал пулининг бир қисмини жумҳурият ташкилоти ҳисобига ўтказардим, бир қисми эса Тошкент шаҳар туманлар ташкилоти ҳисобида қоларди).

5.10. БОСҚИНЧИЛАР ҲУЖУМИ

Тошкент Трактор заводи (ТТЗ)нинг еттита кўпқаватли ётоқхонасидан олтитасида Бирлик халқ ҳаракати аъзолари ва хайрихоҳлари бўлиб, у ерда бошланғич гуруҳларга уюшганди. ТТЗ ётоқхоналарига деярли ҳар куни бориб суҳбатлашардим, БХХ аъзолари аҳволидан хабар олардим ва Бирлик марказидаги ҳамда бошқа янгиликларни айтардим.

Москвага кетиш арафаси кунлари эди. Адашмасам Гулсанам кўчаси яқинидаги ТТЗнинг тўққиз қаватли ётоқхонаси олдида босқинчилик рўй берди. Ётоқхона олдида трамвай бекати бўлиб, бундан кейинги бекат охиргиси эди. Шу ётоқхона олдидан ўтиб, йўлак бўйлаб бораётгандим. Бир нотаниш рус йигити дипломат номли сумкамни қўлимдан тортиб олмоқчи бўлиб тортқилай бошлади. Мен бермадим. Улар уч киши экан. Менга зарба туширишга ҳаракат қила бошлашди. Мен чап қўлимдаги дипломат сумкам билан қалқон сифатида ўзимни ҳимоя қилиб, ўнг қўлим билан яқинлашганини урмоқчи бўла бошладим. Шунда биттаси иккала қўли билан дипломатимга ёпишиб устига ётиб олди ва ўзига тортди. Чап қўлим кучи етмади ва дипломатни қўйиб юборишга мажбур бўлдим. Улар дипломатимни олгач қочиб кетишди.

Уч киши орқасидан бир ўзим қувишим хавфли эканлигини тушуниб ётоқхонага югуриб кирдим. Ётоқхонага кираётган ва чиқаётган бир неча йигитга дипломатимни уч босқинчи олиб қочиб кетишганини айтиб ёрдам беришларини илтимос қилдим. Биз ётоқхонадан қайтиб чиққанимизда босқинчилар аллақачон қочиб кетишганди. Уларни излаб Буюк Ипак йўли четида жойлашган янги милицияхона олдигача бордик. Милицияхонага кириб босқинчилик бўлгани ҳақида ариза ёзиб топширдим. Аризада Бирликчи эканлигим ва зарур бўлсам Бирлик марказига қўнғироқ қилишлари мумкинлигини айтиб аризамда Бирлик маркази телефон рақамини ҳам ёздим. Дипломатимда “Бирлик” ва “Тумарис” газеталарининг барча сонлари бор эди.

Эртаси куни Учқун билан Бирлик марказига борганимизда котиба вазифасида ишлаётган Васила Иноятова милицияхонадан қўнғироқ бўлгани, милиция ходимлари икки кишини тутишгани, уларни кўриб аниқлаш учун боришим кераклигини айтди. Учқун билан бирга бордик.

Давлат хавфсизлик қўмитаси (ДХҚ) зобитлари Москвага кетаётганлигимни билиб, бирор баҳона билан мени Тошкентда ушлаб қолмоқчи эканлигини тушундим. Агар мен юзлаштирилаётганлардан бирортаси босқинчилардан бирига ўхшашини айтсам, протоколга имзо қўйдириб, суриштирув бўлаётган кунларда Тошкентдан бошқа жойга кетмаслигим кераклиги ҳақида мени ёзма огоҳлантиришарди. Шу сабабли мен юзлаштирилганлардан биттаси босқинчилардан бирига сал ўхшаган бўлса ҳам “Уларни мен танимайман” дедим. Ушбу юзлаштириш жараёнларини Учқун ҳам кузатиб турди.

5.11. БИР ГУРУҲ БИРЛИКЧИЛАРНИНГ УЗГАНГА ЁРДАМ САФАРИ

БХҲ фаол аъзоларидан бири, Тошкент Кибернетика институтининг илмий ходими, шоир Муслиддин Маликов (1950) институтдаги БХҲ фаоллари билан бирга Ўш-Узган қирғинидан кейин Ўзбекистон Фанлар академияси илмий ходимларидан хайрия тўплади. 1990 йил август охирида йиғилган ёрдам пули ҳисобидан нарсалар ва озиқ-овқатлар харид қилди. Кейин юк машинасини кира қилиб, бир неча фаол аёллар билан бирга ёз иссиғида анча машаққатлар билан Тошкентдан Узганга бориб товарларни ўзбек қочқинларига бериб келишди.

Муслиддин ака Тошкентга қайтиб келгач, Узган яқинида чодирларда яшаётган 1500 га яқин миллатдошларимизнинг оғир аҳволи ҳақида менга гапириб берди. Муслиддин Маликовнинг ўша йилларда ёзган битта шеърини [99]-мақоламда келтиргандим.

5.12. ҚИРҒИЗИСТОН РАҲБАРИЯТИНИНГ ЁЛҒОН ҲИСОБОТЛАРИ

1990 йил 4-6 июн қирғини ҳақида матбуотда кўп ёзилди. Лекин қирғиндан уч ой ўтгач қочқинлар аҳволи қандай эканлиги ҳақида аниқ маълумотлар деярли йўқ эди. Қирғизистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби, яъни Қирғизистон раҳбари Масалиев Абсамат Масалиевич (10.04.1933 – 01.08.2004, [100]) бошчилигидаги айрим коммунист раҳбарлар кучишлатар органлар билан биргаликда “Ўш-Узган жабрдийдаларининг барча муаммоларини ҳал қилдик” деган мазмундаги ярми чин ярми ёлғон ҳисоботларни Москва раҳбариятига жўнатиб, Совет Иттифоқи раҳбарлари ва жамоатчилик фикрини чалғитишга ҳаракат қиларди.

Шу сабабли мен Узганга бориб аниқ маълумотларни тўплаб келишга қарор қилдим. Мен билан бирга Тошкент Маданият институтининг иккинчи курс талабаси, Бирлик халқ ҳаракати фаоли Рустамжон (фамилияси эсимда йўқ) бориш истагини билдирди.

5.13. УЗГАНГА ДАСТЛАБКИ САФАРИМ

1990 йил сентябр бошида Рустамжон иккаламиз Тошкентдан Андижонгача поездда, Андижондан Узгангача йўловчи билан тўлган автобусда тик туриб бордик.

Узганга боргач қочқинлар лагерига бориб ўзимизни таништирдик ва аҳволни ўргандик. Мен қочқинлар фаоллари билан савол-жавоб қилдим. Уларга индинга Москвага кетаётганим, бу ердаги ҳақиқий аҳвол ҳақида Совет Иттифоқи Президенти Михаил Горбачевга ёзма шикоят кўринишда етказиш кераклиги, бунинг учун шикоят матнини рус тилида ёзиб, қочқинлардан имзо тўплаш кераклиги ҳақида маслаҳат бердим.

Совет Иттифоқи, жумладан Ўзбекистон ва Қирғизистон матбуотида Ўш-Узган қирғинида жабр кўрган кишиларга катта миқдорда ёрдам маблағлари ажратилганлиги ҳақида ёзилганди. Узганда шундай маблағлар ҳисобидан 15-20 та бир қаватли янги уйлар қурилган экан. Лекин шундан ҳам фойда кўрмоқчи бўлган амалдорлар қочқинлардан уй суммасининг бир қисмини тўлашни талаб қилишарди. Бу бечоралар кечаси ёнғин пайти устидаги куйлаги билан қочиб келган, мол-мулки ёниб кетган эди. Ўлганни устига тепгандай қилиб бечора қочқинлардан уй учун катта маблағ талаб қилишаётган экан. Мен бу ва шунга ўхшаш барча фактларни блокнотимга ёзиб олдим. Қочқинлар фаолларига шикоят аризасида бу гапларни айтган раҳбарлар фамилияларини ва бу ҳақдаги аниқ рақамларни кўрсатиб ёзишни тавсия қилдим.

Ўзим сураткаш бўлганлигим сабабли қочқинларнинг яшаш шароитларини учта фотоплёнкани тўлдириб фотосуратларга олдим. Ўша ерда юрган хотин-қизлар ва ногиронларни ҳам, ўчоқ бошида чодирлар ёнини кўтариб қўйиб шу атрофда юпун кейинган ёш болакайлар билан бирга умумий аҳволни ҳам суратга олдим.

Айниқса битта сурат алоҳида ёдимда қолди. Ёш жувон мени чодирлардан бирига бошлаб борди. Ичкарида, кўрпача устида етмиш ёшлардаги, иккала кўзи кўр, оппоқ соқолли отахон ўтирганди. Менимча, бу ўша жувоннинг отаси эди. Мен отахон билан саломлашиб, кейин шу аҳволни Москвага, Совет Иттифоқи раҳбариятига етказмоқчи эканлигимни айтиб, суратга олишга ижозат сўрадим. Отахон рози бўлди ва мен суратга олдим.

Мен қочқинлар билан яна суҳбатлашиб, фактларни ёзиб олдим. Улар фаоллари Президенти Михаил Горбачев номига ёзган икки бетлик шикоят аризасига адашмасам 276 қочқин ўз исми шарифини ёзиб имзо қўйиб берди. Бу шикоят аризаси жами уч варақ, яъни беш бет бўлди (3-5-бетлари имзолар эди).

Ўша куни соат 16-17-ларда фаоллар ва қочқинлар билан хайрлашиб, Рустамжон билан бирга Узгандан Андижонга автобусда, Андижондан Тошкентга поездда жўнаб кетдик.

Ахборотларни тўплаб ўша куниёқ Узгандан жўнаб кетганимиз яхши бўлган экан. Акс ҳолда Қирғизистон кучишлатар органлари ўз тилчиларидан хабар топиб, биз йиққан маълумотларни тортиб олган бўларди. Бундай дейишимга асос бор ва бу ҳақда 5.14-параграфда ёзаман.

5.14. МОСКВА САФАРИГА ТАЙЁРГАРЛИК

Тошкентга кечга томон етиб келдик. Эртаси куни эрталаб Москвага поездда кетиш учун билетимиз бор эди. Шу сабабли кечаси билан фотоплёнкаларни ювдим ва кўпгина сурат ишладим. Суратларни электр сурат қуритгич (глянцевател)да эрталабгача қуритдим. Яъни эрталабгача ухламадим.

Москвага жўнашдан аввал Муслиддин Маликовга учрашиб кетишга ваъда берганим учун эрталаб Тошкентдаги Академиклар шаҳарчасига – Кибернетика институтига бордим. Узганда қилган ишларимиз ҳақида қисқача гапириб бердим ва ишлаган фотосуратларимдан айримларини кўрсатдим.

Муслиддин ака Ўш-Узган қирғини масаласида Москвага кетаётганимиз учун хайрия қилиб йиғилган пул ҳисобидан Учқун иккаламизга юз рубл берди. Маълумот учун: Муслиддин ака 1990 йиллар бошида номзодлик диссертациясини ёқлаб, 2011 йил апрелида Тошкентдаги институтлардан бирида домулла бўлиб ишлаётганди.

Уйдан тонг саҳарлаб Кибернетика институтига жўнаб кетганим яхши бўлган экан. Саккиз кун ўтгач Москвадан қайтиб келганимда қўшнимиз рус аёли бундай деди: “Сиз кетган кунингиз эрталаб “Виллис” (енгил автомашина, А.Ш.)да икки нафар милиция офицери келишди, бири майор эди. Сизни жуда суриштиришди ва қидиришди”.

Маълум бўлишича, мен Узганда олган суратларим ва шикоят хатларим ҳақидаги ахборот тилчилар орқали Бишкекдаги раҳбарларга сал кечроқ етиб борибди.

Улар зудлик билан чора кўриб, Тошкентга хабар бериб, Тошкентдаги ҳамкасбларидан, яъни кучишлатар органларидан Москвага жўнаб кетишимга халақит бериш, тўхтатиб қолишни илтимос қилган, деб ўйлайман. Шу сабабли улар мени роса излашган. У пайтлар Тошкентдаги кучишлатар органлари раҳбарларининг ўз ташвишлари кўп эди ва шу сабабли мен Тошкентдан эсон-омонгина жўнаб кетдим.

Улар мен Москвага кетаётганимни билишган, лекин менда шу кун тонгдаги поездга билетим борлигини аввалига билишмаган. Кейин сўраб-суриштириб, сотилган билетлар рўйхатидаги фамилияларни ўқиб, мен қайси поездда кетаётганлигимни аниқлаштирган бўлсалар керак. Чунки поездга билет сотаётган кассир аёл йўловчи паспортини сўраб олиб, махсус бланкага паспортдаги маълумотларни, шунингдек ушбу йўловчига берилган билетда поезд рақами, вагони ва ўрин рақамини ёзарди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 7)

4.6. АНВАР КАРИМОВ ТОБУТИ ВА 1990 ЙИЛ 28 АПРЕЛ ВОҚЕАЛАРИ

1990 йил 25-26 апрель воқеаларидан сўнг ҳам Ўзбекистонга келтирилаётган аскар тобутларининг сони камаймади. 1990 йил 28 апрель куни Тошкент аэропортига ўзбек аскарларининг жасади солинган яна учта темир тобут олиб келинди. Шу куни бўлиб ўтган воқеалар ҳақида «Бирлик» газетасининг 1990 йил май ойида чиққан 16-сонидаги «Тазйиқлар тўхтатилсин» мақоласида қуйидагича ёзилган.

«28 апрель куни Тошкент аэропортига яна учта темир тобут олиб келинди. Улардан бирида Марғилон шаҳридан хизматга чақирилган Анвар Каримов мурдаси ҳам бор эди. Ғам-аламдан ғазабга келган А.Каримовнинг қариндош-уруғлари аэропортдан тобутни тўғри Ўзбекистон Президенти қароргоҳининг эшиги олдига олиб келиб қўйишган ва унинг чиқишини талаб қилишган. Воқеадан хабар топган «Бирлик» ва «Тумарис» вакиллари ҳам зудлик билан бу ерга етиб келишган. Оддий милиционерлар ўз бошлиқларининг келганларни ҳайдаш ва тобутни бу ердан олиб кетиш тўғрисидаги буйруқларини бажаришдан воз кечишган. Тарихда биринчи марта милиционерлар ўз фикри билан иш қилишган. Шундан кейингина жумҳурият Президенти темир тобут олдига тушишга мажбур бўлган. Йиғилган одамлар унга ўз талабларини очиқ-ойдин айтишган. И.Каримов бутун кучини ишга солиб бу аҳволни тузатишга ваъда беришини баён этган. Бу ваъдалар қандай бажарилишини яқин келажак кўрсатади.»

Ҳозир келтирилган матндан кўринадики, мақола муаллифи ушбу воқеаларда бевосита иштирок этмаган. Аслида 28 апрель куни эсда қоларли воқеалар кўп бўлган эди. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш арафасида бўлиб ўтган ушбу воқеалар Ўзбекистон тарихи билан боғлиқлигини ҳисобга олиб, уларнинг бевосита иштирокчиси ва ташкилотчиларидан бири сифатида бу ҳақда батафсилроқ ёзишим ўринлидир.

Мен ўша пайтлар Бирлик халқ ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари ва Мирза Улуғбек туман ташкилотининг раиси эдим. Бирлик халқ ҳаракатининг маркази ҳисобланмиш Дархон даҳасидаги Пишпек кўчаси 21-уйга ҳар куни келиб, у ердаги бошқа бирликчилар билан биргаликда ташкилий ишлар олиб борардик.

28 апрель эрталаб соат 9-ларда Бирлик халқ ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг хотин-қизлар масалалари бўйича ўринбосари, «Тумарис» Хотин-қизлар уюшмасининг энг фаол аъзоларидан бири Маҳбуба Қосимова қўқонлик Муяссар деган қиз билан Бирлик марказига борган. У ерда котиблик вазифасини бажараётган шоир Ёдгор Обид билан бироз гаплашиб ўтиришган. Шунда эшикдан марғилонлик Бирликчи Абдуҳалил бир киши билан бирга кириб келишган. У: «Ёрдамларинг керак. Бир биродаримиз ўғлининг ўлигини армиядан бугун олиб келишади», деган. Унинг ёнидаги киши армияда ўлдирилган аскар Анварнинг тоғаси эканлигини билгач Маҳбуба Қосимова унга таъзия билдирган ва шундай деган: «Анваржон ўзидан бошқа ўзбекистонлик йигитларга хизматини давом эттирсачи». Шунда тоғаси: «Қандай қилиб?» деб сўраган. Абдуҳалил бу саволга жавоб тариқасида: «Президент олдига олиб чиқсакчи?», деган. Маҳбуба Қосимова: «Агар иложини қилолсак яхши бўларди!» деб, сўнгра Ёдгор Обидга қараб: «Таваккал қилсакчи», деган.

Шу қисқа суҳбат асосида Бирлик марказидаги тўрт киши Анваржон ётган тобутни бошқа Бирликчилар билан биргаликда Президент олдига олиб боришга келишишган. Шундан сўнг Абдуҳалил билан аскарнинг тоғаси аэропортга жўнаб кетган.

Маҳбуба Қосимова: «Ёдгорака, мен Муяссар билан аэропортга кетаяпман. Штабга келган Бирликчиларни Гагарин паркига жўнатайверасиз», деган. Бирлик марказининг эшигидан чиқаётганларида рўпарадан Қўчқор Ахмедов ва Абдуфаттоҳ Маннопов кириб кела бошлаган. Улар билан салом-алик қилгач Маҳбуба Қосимова: «Биз аэропортга кетаяпмиз. Яна уч-тўрт бирликчиларни олиб аэропортга етиб боринглар», деб айтган.

Маҳбуба Қосимова аэропортда аскар Анваржоннинг отасини ҳам учратган ва унга далда бериб: «Ака, фарзандингиз бевақт нобуд бўлибди. Бандаликда энди. Битта маслаҳатимиз бор, агар Сиз хўп десангиз. Анваржонни Президент олдига олиб борсак. Агар шу иш амалга ошса, бизлар ҳарбий қисмлардаги фарзандларимизни бевақт ўлимдан сақлаб қолган бўламиз», деган. Анваржоннинг отаси: «Менинг фарзандим нобуд бўлди. Агар яхши натижа берса, мен розиман», деб жавоб берган.

Охирги тўрт абзац маълумотларни Маҳбуба Қосимова 2003 йил 11 август куни ушбу китобнинг биринчи нашрини ўқиб чиққач гапириб берди ва мен китобнинг кейинги нашрларида ёздим.

4.7. БИРЛИКЧИЛАР ТОШКЕНТ АЭРОПОРТИДА

Мен 28 апрель куни эрталаб соат 9.30 ларда Бирлик марказига кириб борганимдан шоир Ёдгор Обид: «Шуҳратжон, Тошкент аэропортига яна учта аскар тобутини олиб келишибди. Тобутни Президент қароргоҳига олиб бориш режалаштирилди. Бир гуруҳ Бирликчилар аэропортга кетишди. Аскар тобутларини суратга олиш учун битта фотоаппарат керак. Иложи борми?», деб сўради. «Менда фотоаппарат бор, уйимдан олиб аэропортга бораман», деб жавоб бердим. Сўнгра шу ерда турган Бирликнинг Ҳамза туман ташкилоти раиси Салават Умурзоқовга қараб: «Салават, мен аэропортга кетаяпман. Биз у ердан аскар тобутини олиб тўғри Президент қароргоҳига борамиз. Сиз эса ҳозир шу ерга келадиган бирликчиларни олиб Президент қароргоҳи олдида кутиб туринглар. Уларга фақат Президент билан учрашишга борамиз, деб айтинг, токи аскар тобутини олиб бораётганимизни баъзи бир орган одамлари билмаганлари маъқул», дедим.

Мен 1964 йилдан бери фотография билан шуғулланганлигим сабабли Бирлик халқ ҳаракатида ҳам баъзи бир воқеаларни ва бирликчиларни суратга олиб юрадиган «Зенит-Е» фотоаппаратим бор эди. Мен зудлик билан Ховос номли кўчадаги ижарадаги уйимга бориб фотоаппаратимни олдим ва Тошкент аэропортига етиб бордим. У ерда бирликчилардан 12-15 киши тўпланишганди.

Аскар тобутларини аэропортдан олиб чиқиб беришларини икки соатлар кутдик. Аэропортдаги бирликчилар орасида Бирлик халқ ҳаракати жумҳурият ташкилотининг раисдоши, Тошкент Консерваториясининг профессори Зоҳид Ҳақназаров ҳам бор эди. Тобут аэропортдан олиб чиқилавермагач, Зоҳид ака мени сал четга чақириб: «Шуҳратжон, мени оркестр кутиб турибди. Ҳозир етиб бормасам бўлмайди. Энди аскар тобутини Президент олдига олиб бориш ишларига ўзингиз раҳбарлик қиласиз», деди. Мен: «Майли, Сиз бораверинг. Биз шунча бирликчилар билан бу ишни амалга оширишга ҳаракат қиламиз», дедим.

Аскар Анвар Каримовнинг отаси ўз ўғлининг темир тобутини Марғилонга олиб кетиш учун «Тез ёрдам» белгили машинада келган экан. Темир тобутни кузатиб келган рус зобити ва аскарни енгил автомашинага ўтқазиб, Марғилонга жўнатиб юбордик. Анвар Каримов жасади солинган темир тобутни Марғилондан келган ўша «Тез ёрдам» машинасига бирликчилар олиб кириб жойлаштиришди.

Мен 1985 йилдан бери Совет Қуролли кучларининг заҳирадаги капитан унвонига эга бўлганлигимга қарамай аскар жасади солинган темир тобутни биринчи марта кўриб турардим. Темир тобут катта ва бесўнақай бўлиб, уни ушласангиз аъзои баданингизга совуқлик таъсир этиб, этингиз аллақандай жимирлаб кетар эди…

Маҳбуба Қосимова: «Шуҳратжон, Сиз Президент қароргоҳига борадиган йўлни яхши биласиз. Шунинг учун «Тез ёрдам» машинасига чиқиб, йўл кўрсатиб борсангиз», деди. Рози бўлдим ва «Тез ёрдам» машинасининг темир тобут жойлаштирилган бўлимига кирдим. Ҳайдовчи ёнидаги олдинги ўриндиққа марҳумнинг яқин қариндоши, менимча тоғаси ўтирди. Машинанинг темир тобут қўйилган бўлимига яна бирликчилардан Қўчқор Ахмедов, Абдуфаттоҳ Маннопов ва Пардахўжа (фамилиясини билмайман, у ўзини истъефодаги милиция капитани деб таништирди) киришди. Қолган бирликчилар енгил машиналарга ўтиришди ва машиналарда олдинма-кетин бўлиб Президент қароргоҳига жўнаб кетдик.

4.8. ПРЕЗИДЕНТ ҚАРОРГОҲИГА ТОБУТНИ ОЛИБ БОРИЛИШИ ВА ФОТОСУРАТГА ТУШИРИЛИШИ

Бирликчилар халқ манфаатини ҳимоя қилганлиги сабабли ҳар сафар Совет империясининг Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) ва милициянинг қаршилигига дуч келишарди. Аскар тобутини Президент қароргоҳига олиб бориб, Президент билан учрашишга эришиш учун ДХҚ ходимлари кутмаган усулда ҳаракат қилиш керак эди. Кутилмаган усулда ҳаракат қилишни одатда «от юриш» деб ҳам айтилади. «От юриш» ибораси шахматдан олинган бўлиб, шахмат тахтасидаги пиёдалар ва сипоҳлар ичида фақат отгагина ўзининг ва рақибининг шахмат доналари устидан хоҳлаган томонга сакраб ўтиш ҳуқуқи берилган. Мен биринчи тоифали шахматчи бўлганлигимдан фойдаланиб, амалга ошираётган сиёсий ишимизда ДХҚ ва милиция ходимлари кутмаган «от юриш» усулини қўллашни лозим топдим.

Президент қароргоҳигача 200 метр масофа қолганида ҳайдовчига ва машинамиз ичидаги бирликчиларга: «Биз машинамизни йўл четида тўхтатиб кутиб турайлик. Бошқа машинада келаётган бирликчилар Президент қароргоҳига бориб, у ердаги шароитни билиб келишсин ва бизга айтишсин», дедим. Улар рози бўлишди ва машинани тўхтатишди. Орқамиздан келиб тўхтаган енгил машинадаги бирликчиларга шу гапимни тушунтирдим. Улар рози бўлиб жўнаб кетишди. Биз эса машинадан пастга тушиб, йўл четидаги ўтзорга ўтирдик.

Бу пайтда Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилотининг раиси, Улуғ Ватан уруши қатнашчиси Абдусалом Абдуҳолиқов, шоир Ёдгор Обид ва Салават Умурзоқов раҳбарлигидаги 15-20 нафар фаолларимиз Президент қароргоҳи қаршисидаги Гагарин номли паркда кутиб туришарди.

Маҳбуба Қосимова раҳбарлигидаги бирликчилар енгил машиналарда етиб боришгач, улар биргалашиб Президент қароргоҳи томонидаги дарахтзорга ўтишди. Бирликчиларнинг ҳатти-ҳаракатларини 15-20 чоғлик милиционерлар кузатиб туришарди.

Биз етти-саккиз дақиқалар кутдик. Лекин енгил машинадаги бирликчилардан бирортаси қайтиб келмади. Шундан сўнг бораверишга қарор қилдик. Машинада Президент қароргоҳи бўлмиш бино рўпарасидан кириб борганимизда бино олдида бирликчилар ҳам, милиционерлар ҳам йўқ эди. Мен ҳайдовчимизга машинани бинонинг нариги бурчагигача ҳайдаб борайлик, дедим. Боргач машинадан тушиб, қўлим билан силкидим ва бирликчиларни чақирдим. Бирликчилар мени таниб, биз томонга кела бошлашди.

Мен ҳайдовчига машинани буриб, Президент биносининг эшиги рўпарасигача ҳайдашни илтимос қилдим. Етиб боргач, «Тез ёрдам» машинасининг орқа эшигини очдим. Бу пайт бирликчилар етиб кела бошлашди. Ўрта эшикдан машина ичига кирдим ва Пардахўжа билан биргаликда темир тобутни кўтариб ерга тушира бошладик. Шунда тобутнинг нариги тарафидан кўтараётганлар сафида бўлган Ёдгор Обид: «Шуҳратжон, фотоаппаратингиз билан суратга туширинг», деди. Кўтариб турган тобут бурчагини бошқа бирликчига бериб, ичкаридан тушдим. Улар темир тобутни «Тез ёрдам» машинасидан кўтариб тушаётган вазиятни уч-тўрт марта суратга туширдим.

Бирликчилар тобутни зинапоядан кўтариб бориб, Президент биносига кираверишда эшик яқинидаги зинапоя ўртасидаги текис ерга қўйишди. Бирликчилар темир тобутни кўтариб боришаётган ва ерга қўйиш пайтини беш-олди марта қайта-қайта суратга туширдим. Бу вақтда бир неча милиция ходимлари етиб келишиб, юқорида қатор туриша бошлашди, қолганлари эса юқори тарафдан ва пастдан, яъни бирликчилар юриб келган йўлдан келишарди.

Президент қароргоҳи олдида аскар жасади солинган темир тобутни суратга туширганимни милиционерлар ҳам, бинонинг ичидаги ДХҚ ходимлари ҳам яққол кўришди. Бундай тарихий суратлар туширилган фотоплёнкани милиционерлар мендан тортиб олиши мумкинлигини тушуниб, яна битта «от юриш» усулини қўлладим. Фотоаппаратдаги плёнка янги ва охиригача туширилмаган бўлишига қарамай тезда қайтадан ўрадим. Мен фотоаппаратдан кассетани чиқардим ва ўзим ишонадиган Тўйтепа шаҳридан келган фаол бирликчи Адҳамжон Кенжабоевга бериб, яшириб қўйишни илтимос қилдим.

4.9. БИРЛИКЧИЛАР ВА МИЛИЦИЯ ХОДИМЛАРИ

Бу вақт зинапоянинг энг юқори қисмида, яъни Президент қароргоҳига кираверишдаги эшик яқинида 15-20 чоғлик милиционерлар, пастроқда эса, яъни аскар тобути ёнида ва тобут орқасидаги зиналарда 30-40 «бирлик»чилар қарама-қарши ҳолда турар эдилар. Шунда рус миллатига мансуб милиция подполковниги қўлидаги мегафон орқали: «Расходитесь!» («Тарқалинглар!”), деб буйруқ берди. Бирорта бирликчи орқага қайтмади. Билъакс улар аскар тобутини ҳимоя қилиш мақсадида тобут олдига ўта бошлашди.

Шунда Салават Умурзоқов биринчи бўлиб милиционерлар яқинига борди ва улар билан юзма-юз турган ҳолда ўзбек тилида: «Ўртоқлар, бундай темир тобутда сизнинг акангиз ёки укангиз бўлиши мумкин. Биз тинчгина келдик. Биз фақат Президент билан учрашмоқчимиз!», деб гапира бошлади. Бошқа бирликчилар ҳам ўзбек тилида аскар тобутини олиб келишдан мақсад тўполон қилиш эмаслиги, фақат Президент билан тинч учрашув ўтказиш ниятида эканликларини ҳис-ҳаяжон билан гапира бошлашди.

Бу гаплар гапирилаётган бир пайтда милиция подполковниги милиционерларга қарата мегафон орқали: «Разогнать толпу! Убрать гроб!» («Оломонни тарқатинглар! Тобутни олиб ташланглар!»), деб навбатдаги буйруқни берди. Қаршимизда турган милиционерларнинг кўпчилиги рус тилида сўзлашувчилар бўлиб, улар ўзбек тилига деярли тушунмаётганликлари кўриниб турарди. Шу сабабли мен уларга қараб рус тилида ҳис-ҳаяжон билан гапира бошладим: «Наших братьев и сыновей в армии убивают. Каждый день в Узбекистан привозять вот такие солдатские гробы. В этом железном гробу лежит 18 летний парень. У вас тоже есть братья и дети. Вы представьте, что завтра в таком же гробу может оказаться ваш брат или сын. Сколько же это будет продолжаться? Мы хотим этот вопрос задать нашему Президенту. Пусть он выйдеть и скажеть: сколько же еще таких гробов привезут в Узбекистан?» («Армияда бизнинг ака-укаларимизни ва ўғилларимизни ўлдиришмоқда. Ўзбекистонга ҳар куни ана шундай аскар тобутларини келтиришмоқда. Мана шу темир тобутда 18 ёшли йигит жасади ётибди. Сизларнинг ҳам ака-укаларингиз ва фарзандларингиз бор. Тасаввур қилинг, эртага мана шундай темир тобутда ака-укангиз ёки ўғлингизнинг жасади бўлиши мумкин. Бу яна қанча давом этади? Биз бу саволни Президентимизга бермоқчимиз. У бизнинг олдимизга чиқсин ва айтсин: Ўзбекистонга бундай тобутлар яна қанча келтирилади?»)

Ўзбекистонлик аскар тобутлари ҳақида эшитавериб ва кўравериб шунчалик туғёнга келган эдикки, агар ўшанда милиционерлар тобутни кўчиришга ҳаракат қилишганда, биз – бирликчилар ҳар нарсага, ҳатто милиционерлар билан кучимиз етганча ёқалашишга ҳам тайёр эдик.

Бирликчиларнинг юракдан айтган гаплари таъсир этдими ёки бизнинг важоҳатимиздан чўчишдими, ҳар ҳолда шу гапларимиздан сўнг милиционерлар ўз бошлиғининг буйруғини бажаришмади ва жойларидан қимирламай бизга қараб туришарди. Орамиздаги 68 ёшли Абдусалом Абдуҳолиқовдек мўйсафидлар тинчланишга ва зинапоянинг икки четидаги мармар устига ўтиришга даъват этишди.

Мен рус тилидаги гапимни бошқа бирликчилардан кечроқ бошлаганлигим сабабли, нутқимни ҳам кечроқ тугатдим. Бошқа бирликчилар зинапоя четидаги мармарга қатор бўлиб ўтириб бўлишгач, мен ҳам бўш қолган пастроқдаги жойга бориб ўтирдим. Шундай қилиб, биз зинапоянинг икки четига ўтириб, Президент жанобларининг чиқишини кута бошладик.

4.10. ҲАМИДОВ, ЗИЁМОВ ВА КАРИМОВНИНГ ПРЕЗИДЕНТ ҚАРОРГОҲИДАН ЧИҚИБ КЕЛИШИ

Бирликчилар аскар тобутини ҳимоя қилиб ҳис-ҳаяжон билан гапирганларини ичкаридаги раҳбарлар ойнадан кўриб турганликлари ва агар ҳозир олди олинмаса, Президент қароргоҳи олдида милиционерлар ва бирликчилар ўртасида тўқнашув чиқиб, қон тўкилиши мумкинлигини тушуниб етишди шекилли, Президент биносидан фуқаро кийимидаги киши чиқиб, милиция подполковнигига ниманидир буюрди. Подполковник милиционерларга: «Строиться!» («Сафланинг!») деди ва барча милиционерларга бош бўлиб бинонинг нариги бурчаги томонга кетишди.

Бир оз вақт ўтгач ичкаридан Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг котиби Жаҳонгир Ҳамидов ва Мафкура бўлими мудири Шаҳобиддин Зиёмов чиқиб келишди. Улар зинапоянинг ўнг томонидаги бирликчилар томонига юришди. Бирликчилар ҳам улар томонга бора бошлашди ва савол-жавоб бошланди. Шунда Маҳбуба Қосимова дангалига: «Бизлар сизлар билан гаплашмаймиз. Биз ўзбекистонлик аскарлар тақдирини фақат Президент билан муҳокама қилмоқчимиз», деди.

Шу гаплар бўлиб турган бир пайтда, яъни Жаҳонгир Ҳамидов ва Шаҳобиддин Зиёмов бирликчилар олдига чиққандан икки-уч дақиқа ўтгач, ичкаридан оч шоколад рангли костюмда Президентимиз Ислом Каримов чиқиб келди.

Ислом Каримов Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг биринчи котиби этиб 1989 йил июнида, Ўзбекистон Президенти этиб эса 1990 йил 24 март куни сайланганди. Шу сабабли баъзи бир бирликчилар Президентимизни яхши танимас эди. Оқибатда ўша 28 апрель куни яна битта қизиқарли воқеа бўлиб ўтди. Ислом Каримов эшикдан чиқиб келганида баъзи бирликчилар Жаҳонгир Ҳамидов ва Шаҳобиддин Зиёмовни ўраб олиб гаплашаётган, баъзи бирликчилар эса ўша томонга юра бошлашган эди. Президент ёлғиз ўзи чиқиб келиши мумкинлигини кўплари кутмаганлигиданми, унга деярли ҳеч ким эътибор бермади. Шунда Ислом Каримов ўзига яқинроқ турган бирликчиларимиздан бири – штанга кўтариш натижасида кенг елкали, бақувват бўлган, 40 ёшлардаги Олимжоннинг тирсагидан ушлаб мурожаат қилган. Шунда соддадил Олимжон бундай чиройли костюм кийган киши ДХҚ ходими деган хаёлга бориб: «Мени қаерга тортаяпсиз? Қўлимни қўйиб юборинг! Биз Президент билан учрашишга келдик», деган. Ислом Абдуғаниевич ҳам унга содда қилиб: «Мен Каримов бўламан», деган. Шу вақт бошқа бирликчилар Ислом Каримовни таниб, Президентимизни ўраб олишди ва савол-жавоб бошланди.

Мен Президентимиз гаплашаётган даврага энди яқинлашганимда, орқадан келиб Салават Умурзоқов қўлимдан тортди ва рус тилида шундай деди: «Шуҳрат, Туркистон ҳарбий округининг қўмондони генерал келди. Гаплашамиз деяпти. Гаплашасизми?». Бурилиб қарасам, ёнимизда кенг қизил ҳошияли шим кийган рус генерали турар эди. Бу Туркистон ҳарбий округининг қўмондони генерал-полковник Иван Фуженко ёки унинг биринчи ўринбосари, генерал-лейтенант Георгий Кондратьев эди (ўша тиғиз пайтда унинг погонидаги белгиларига яхши эътибор бермабман). Генерал менинг тирсагимдан ушлаб: «Давайте отойдем в стороночку и обсудим ваши требования» («Келинг, четга чиқайлик ва сизларнинг талабларингизни муҳокама қилайлик»), деди. Мен унга жавобан: «Мы сейчас это обсудим с нашим Президентом, а с вами это обсудим потом» («Биз ҳозир буни ўзимизнинг Президентимиз билан муҳокама қиламиз, Сиз билан эса муҳокамани кейин қиламиз»), деб жавоб бердим.

Шу орада Президент Ислом Каримов биз билан гаплашишга рози эканликларини айтиб: «Зинапояда туриб гаплашмайлик. Ораларингиздан 15 кишини ажратинглар, ичкарига кириб гаплашайлик», деди. Бирликчилар рози бўлишди ва зинапоядан кўтарилиб, эшик томонга юра бошлашди. Шунда Ислом ака: «Суҳбатлашишга келишдик. Энди темир тобутни машинага ортинглар. Бу ерда турмасин», деди. Бизлар бу гапга ҳам рози бўлдик ва тўрт-беш бирликчи темир тобутни қайтадан ўша «Тез ёрдам» машинасига ортишди. Ортиб бўлишгач, мен уларни ҳам ичкарига киришни таклиф этдим. Улар тобутни қўриқлаб, шу ерда чекиб туришмоқчи эканликларини айтишди. Ушбу тўрт-беш бирликчи орасида мен фотоплёнка берган Адҳамжон Кенжабоев ҳам бор эди. Шундан сўнг мен эшикдан кириб бораётган охирги бирликчиларга қўшилиб ичкарига кирдим.

4.11. КЕНЖАБОЕВГА БЕРИЛГАН ФОТОПЛЁНКА ХУСУСИДА

Ташқарида қолган ўша тўрт-беш бирликчи билан бўлиб ўтган воқеа ҳақида. 1990 йил 28 апрел шанба куни эди. Тошкент шаҳар милициясининг раҳбарлари қандайдир ишлар билан банд бўлганлигиданми ёки бирор жойда дам олиб юрганликлариданми, ҳар ҳолда улар ушбу воқеалар бўлаётган Президент қароргоҳи олдига биз ичкарига кириб кетгачгина етиб келишган. Албатта, милиция ходимлари ўз раҳбарига Президент қароргоҳи олдида бўлиб ўтган воқеалар, шу жумладан фотоаппарат ёрдамида темир тобут суратга олинганлиги ва фотоплёнка бошқа бирликчига берилганлиги ҳақида гапириб берган. Ҳатто фотоплёнкани олган Адҳамжон Кенжабоевни улар таниб, у «Тез ёрдам» машинаси ёнида турганлигини ҳам айтишган, деб тахмин қилиш мумкин. Шу сабабли милиция раҳбари ЛАЗ («Лвов автозаводи») маркали автобус чақиртириб, ўша тўрт-беш бирликчини, шу жумладан Адҳамжон Кенжабоевни автобусга чиқишга буйруқ берган ва уларни милицияхонага олиб кетишган.

Фотоплёнкани милиционерлар олиб қўйиши мумкинлигини тушунган Адҳамжон кассетани ўзи ўтирган ўриндиқ атрофига яширган. Милицияхонада бирликчиларнинг чўнтагидаги бор нарсани стол устига чиқартириб, сўнгра уларни пайпаслаб ҳам кўришган. Адҳамжоннинг фикрича, милиция ходимлари бирликчилар ёнидан фотоплёнкани тополмагач, автобусда ахтаришган ва кассетани топиб олишган.

Милицияхонада бирликчилар ҳақида тегишли қоғозларни тўлдиришгач, бир неча соатдан сўнг уларга жавоб бериб юборишган. Адҳамжон автобуснинг рақамини эслаб қолганлиги сабабли ўша автобуснинг ичидан кассетани қидирган, лекин топаолмаган…

Аслида фотоплёнка билан боғлиқ «от юриш»ни охиригача етказишимиз керак бўлган. Яъни кассетани Адҳамжон Кенжабоев мендан олган заҳотиёқ Президент қароргоҳи олдидан жўнаб кетиши маъқул иш бўлар эди. Фақат шу йўл билангина фотоплёнкадаги тарихий суратларни асраб қолган бўлардик. Афсуски, ўша тиғиз пайтда Адҳамжонни жўнатиб юбориш кераклиги менинг хаёлимга келмаган, Адҳамжоннинг ўзи эса тушуниб етмаган.

4.12. БИРЛИКЧИЛАР ВА ИСЛОМ КАРИМОВ УЧРАШУВИ

Биз – 30-35 бирликчи Президент қароргоҳининг биринчи қаватида жойлашган катта залга кирдик. Президент Ислом Каримов узун қилиб тўртбурчак шаклида қўйилган столнинг ичкари томонига ўтиб, ўртасидаги стулга ўтирди. Унинг қаршисидаги стулларда Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раиси Абдусалом Абдуҳолиқов ва раис ўринбосарларидан бири Маҳбуба Қосимова ўтирди. Уларнинг икки тарафидаги стулларга барча бирликчилар жойлашишди. Залнинг тўридаги стол ортида Жаҳонгир Ҳамидов, девор яқинидаги стулларга эса Президентнинг ёрдамчилари ўтиришди. Шундан сўнг Президент билан юзма-юз мулоқотимиз бошланди.

Мулоқотни Абдусалом Абдуҳолиқов (1922-2005) бошлади. У ўзбекистонлик аскар тобутлари масаласида Бирлик халқ ҳаракатининг асосий талаблари: Совет армиясида хизмат қилаётган фарзандларимизнинг жасадлари солинган темир тобутлар кетма-кет келаётганлиги, ўзбек халқи ўғлонларига нисбатан геноцид бўлаётганлиги, ўғиллари ўлиб келаётган ота-оналарнинг фарёди натижасида кундан-кунга халқ нафрати ошиб бораётганлиги ва бу нафрат аянчли оқибатларга олиб келиши мумкинлиги, шунингдек ўз жонларини сақлаш мақсадида кўплаб ўзбек аскарлари армиядан қочиб келаётганлиги ва уларни «дезертир» деган ном билан суд қилинишидан сақлаб қолиш кераклиги, шу шароитда ўзбек аскарлари фақат Ўзбекистонда хизмат қилиш масаласини Ўзбекистон Президенти сифатида Москвадаги раҳбарлар билан ҳал этиш кераклиги ҳақида гапирди.

ИЗОҲ. Абдусалом Абдухолиқов 1922 йил 9 январда туғилганди. У Иккинчи Жаҳон ууши қатнашчиси бўлиб, урушдан кейинги йилларда Тошкентга яқин колхозлардан бирининг раиси бўлиб ишлаган. Ўзбекистон Мустақилликка эришгач Маккаю Мадинага ҳаж сафарига бориб келиб ҳожи бўлганди. У 2005 йил 23 сентябр куни Тошкентда вафот қилди. Аллоҳ унинг жойини жаннатда қилсин. Абдусалом аканинг фарзандлари тижорат билан шуғулланишмоқда. Тошкентда Чилонзор буюм (Ипподром) бозорининг марказий дарвозаси қаршисида, катта йўлнинг бу тарафида, ер ости йўли (туннел) олдида “Абдусалом ҳожи” номли чойхона бор. Унинг ичига кирганингизда деворга илиб қўйилган Абдусалом Абдуҳолиқовнинг бўйи бараварида ишланган катта суратини кўришингиз мумкин.

Президент Ислом Каримов: «Ўзбекистонлик солдатлар армияда ўлдирилишининг асосий сабаблари нимада деб ўйлайсизлар?», деб сўради.

Бу саволга Маҳбуба Қоисмова жавоб берди: «1989 йил ёзидаги Фарғона фожиаларидан сўнг Россия матбуотида ўзбек халқига нисбатан бўҳтон бўлган кўп мақолалар ёзилди, радио ва телевидениеда гапирилди ва кўрсатувлар кўрсатилди. Лекин Ўзбекистон раҳбарияти бундай бўҳтон кампаниясига вақтида ва асосли қилиб жавоб беролмади. Бунинг натижасида Совет армияси сафларидаги ўзбек аскарларига нисбатан таҳқирлашлар ва калтакланишлар, ҳатто аскар жонига суиқасдлар кескин ошди. Мен ўзбекистонлик оналардан бири сифатида ўз аскарларимизни Ўзбекистонга қайтарилишини қатъий талаб қиламан!».

Стол атрофида ўтирган 30-35 бирликчиларнинг нигоҳи Президент Ислом Каримовга қаратилганди. Ислом ака бошларини бир оз эгиб, жиддий тарзда бирликчиларимиз айтган гапларига қўлоқ соларди ва чуқур мулоҳаза қилаётганликлари кўриниб турарди. Шу сабабли унинг сочи бир оз ён томонга осилган, ўзи эса озроқ ҳорғин кўринар эди.

Бирликчиларнинг юқоридаги гапларидан сўнг Ислом Абдуғаниевич бир оз хўрсиндида, юракдан чиққан бир изтироб билан ўртача оҳангда шундай деди: «Хабарингиз бор, армиядаги ўзбекистонлик солдатлар масаласини Ўзбекистон ССР Олий Совети сессиясида ҳам муҳокама қилдик ва тегишли қарор қабул қилдик. Шу масалада сизлар билан ўтиргандек, шахсан Горбачев билан икки марта юзма-юз ўтириб гаплашдим. Лекин натижа ўзгармаяпти. Биз имкониятимиз доирасида барча чораларни кўрамиз, Горбачев билан яна бир марта учрашиб гаплашишга ҳаракат қиламан. (Горбачев Михаил Сергеевич – Совет Иттифоқи Президенти, Ш.А.)»

Ислом ака озроқ тин олиб, сўнгра сўрадилар: «Ораларингизда солдатнинг қариндошларидан борми?». Бирликчилар «Бор» дейишди ва аскар Анвар Каримовнинг отасини кўрсатишди. Анварнинг отаси ўрнидан турди. Ислом ака: «Ўғлингизнинг ўлими муносабати билан таъзия билдираман. Сизнинг бизга қандай талабларингиз бор?», деб сўради.

Анварнинг отаси: «Ислом ака, мен ўзим Марғилонданман. Бу ишларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг измидаги ишлардир, деб ўйлайман. Ўғлимни қайтариш иложи йўқ. Менинг сизга битта илтимосим бор. Ўғлим армияга кетмасидан олдин маҳалламизда мачит қура бошлаган эдик. Шу мачитни қуриб бўлиш учун стройматериал (стройматериал (русча) – қурилиш материали, Ш.А.) тополмай қийналаяпмиз. Стройматериалдан ёрдам берсангиз. Шу мачитни ўғлимдан қолган ёдгорлик бўлар эди», деди.

Президент ўз ёрдамчиларига қараб: «Бу акамизга мачитни қуриб бўлиши учун қанча стройматериал керак бўлса, топиб беринглар», деди.

Аскар отаси гапириб бўлгач, бирликчилардан бири, адашмасам Маҳбуба Қосимова: «Аскарнинг хизмат жойида ёзилган суд-медэкспертиза хулосасига ишонмаймиз. Анварнинг ўлими ҳақиқий сабабларини билиш учун қайтадан суд-медэкспертиза қилиниши керак», деди.

Президент Соғлиқни сақлаш вазири Баҳромовни чақиртиришни буюрди. Ёрдамчилари уни чақириб келишгач, унга қараб: «Солдат қайтадан суд-медэкспертиза қилинсин, натижасини менга хабар қилинглар. Солдат тобутини Марғилонга кузатиб боринглар, қариндошларини ҳам енгил машинада олиб бориб қўйинглар», деди.

Президент ёрдамчилари Соғлиқни сақлаш вазири Саиджалол Баҳромовни чақириб келишга кетган пайтда Ислом ака бирликчиларга қараб: «Яна саволлар борми?», деб сўради.

Шунда Салават Умурзоқов Президентга навбатдаги саволни берди: «Сиз яқинда Ўзбекистон Президенти этиб сайландингиз. Сиз Ўзбекистон компартиясига эмас, Ўзбекистон халқига хизмат қилишингиз керак. Шу сабабли Сиз қачон Ўзбекистон компартияси сафидан чиқасиз?».

Президент: «Бунинг учун маълум бир муддат ўтиши керак. Ҳозир компартиянинг таъсири катта бўлганлиги сабабли уни таъсир доирамизда ушлаб турмоғимиз лозим. Вақти келганда бу масалани ижобий ҳал қиламиз», деди.

ИЗОҲ. Совет Иттифоқи даврида СССР Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси (ДХҚ-КГБ – Комитет Государственной Безопасности)нинг Ўзбекистонда жумҳурият, ҳар бир вилоят ва катта шаҳарлардагина бўлимлари бор эди. 1991 йил 1 сентябрида Ўзбекистон Мустақилликка эришгач СССР даврида бевосита Москвадаги Кремл раҳбариятига бўйсундирилган Давлат Хавфсизлиги Қўмитасини тугатиш ва Ўзбекистон Республикаси Президентига бевосита бўйсундирилган Миллий Хавфсизлик Хизмати (МХХ)ни ташкил этиш тўғрисидаги Президент Ислом Каримовнинг фармони 1991 йил 26 сентябр куни эълон қилинди. Шу фармонга асосан Ўзбекистондаги барча 168 та туман ва шаҳарда МХХнинг бўлимлари тузилди. Натижада Ватанимиздаги барча ташкилотлар, шу жумладан Ўзбекистон компартиясининг меросхўри бўлган Халқ демократик партияси фаолияти назорат остига олинди. Шундан сўнггина Ислом Каримов Халқ демократик партияси раислигидан 1996 йил июнида истъефо берди («Ўзбекистон овози» газетаси, 75-сони, 1996 йил 18 июн).

Шундан сўнг биз Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан хайрлашиб, залдан битта-битта чиқа бошладик. Президент биносининг нариги бурчагига яқин жойда милиционерлар турар, улар ёнида Бирлик халқ ҳаракатининг раисдошлари Абдурахим Пўлатов ва Шуҳрат Исматуллаев, кинооператор, Бирлик Марказий Кенгашининг аъзоси Абдулазиз Махмудов ва РСФСР халқ депутатларидан уч киши бор эди. Улар Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти фаоллари амалга оширган тадбирни ва Президент билан бўлиб ўтган учрашувдаги муваффақиятни эшитиб беҳад хурсанд бўлишди. Шу ерда Москвадаги Останкино телестудиясининг Тошкентдаги мухбири Мухтор Ғаниевга Абдулазиз Махмудов саволлар бериб, унинг жавобини видеокамерада тасвирга оларди.

Биз Президент биносидан чиқиб, йўлак бўйлаб бораётганимизда милиционерлар ёнида турган ва Ўзбекистон ДХҚсининг ходими бўлган бегона кинооператор бирликчиларни видеотасмага тасвирга олиш билан овора эди. Бундай ташкилий ишлар пайтида Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси (ДХҚ) кинооператори Бирлик фаолларини видеога тасвирга туширишларига ўрганиб кетганимиз сабабли биз бунга деярли эътибор бермас эдик.

ИЗОҲ. Биз 1990 йил 28 апрел куни кетгач, кўп вақт ўтмай Президент биноси олдига 3,5 метр баландликдаги қоп-қора панжаралар ўрнатилди. Мен бу ва Тошкентдаги бошқа қоп-қора панжаралар ҳақида китобимнинг учинчи иловасида ёздим.

Ўша 1990 йил 28 апрел куни Президент қароргоҳида Ислом Каримов билан бўлиб ўтган мулоқотда шахсан менда унинг ҳақида ижобий фикр ва таассуротлар қолди. Шунингдек ўзбекистонлик аскарлар ва уларнинг тобутлари масаласи у ёки бу даражада ижобий ҳал бўлишига ишонч ҳосил бўлган эди.

Менинг ушбу рисолада ёзилган фаол бирликчилар ҳақидаги илиқ фикрларим Ўзбекистоннинг ҳозирги баъзи бир амалдорларига ёқмаслиги мумкин. Шунингдек Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримов ҳақидаги ижобий фикрларим баъзи бир бирликчилар ва демократларга маъқул келмаслиги мумкин. Шундай фикрдаги юртдошларимга халқимизнинг битта ҳикматли гапини эслатишим ўринлидир: Ўзаман деган эл бир-бирини ботир, дейди, тўзаман деган эл бир-бирини қўтир, дейди.

Халқимизнинг кўпминг йиллик тарихи давомида ота-боболаримиз 120 та давлат, шу жумладан 16 буюк давлат барпо этишган [84, 42-б.]. Мен тарихда ўтган давлатлар раҳбарлари ҳақида ҳам, бугунги кунда жаҳондаги давлатлар раҳбарлари ҳақида ҳам, жумладан диктатор Президент Ислом Каримов ҳақида ҳам ўйлаганимда халқимизнинг истеъдодли шоири Анвар Обиджон 1981 йилда ёзган ажойиб уччаноқ шеърлари ёдимга келади. Мана улардан бири.

Тарихчилар эртага
Судраб уни ўртага
Кимлигини айтишар. [85]

4.13. ШУҲРАТ ИСМАТУЛЛАЕВ ЎЗБЕКИСТОН ОЛИЙ СОВЕТИ ПРЕЗИДИУМИ ЙИҒИЛИШИДА

1990 йил 28 апрелда «бирлик»чилар билан бўлиб ўтган учрашувдан сўнг, Президент Ислом Каримов ўзбекистонлик аскарларнинг тақдири масаласи билан жиддийроқ шуғулланди. Бирлик халқ ҳаракатининг раисдоши Шуҳрат Исматуллаевнинг айтишича, Ислом Каримов ва Шуҳрат Исматуллаев ўртасида 1990 йил 30 апрель куни уч соатлик, 2 май куни эса 1,5 соатлик яккама-якка мулоқот бўлган. Шу суҳбат давомида аскарлар масаласи ҳам атрофлича муҳокама қилинган. Шунингдек, Президент 2 май кунги учрашув пайтида ёрдамчиларини чақиртириб, 5 май куни бўладиган Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг мажлисига Шуҳрат Исматуллаевни ҳам чақиртиришни буюрган.

Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1990 йил 5 май куни бўлиб ўтган мажлисида Бирлик халқ ҳаракатининг раисдоши Шуҳрат Исматуллаевга ҳам сўз берилган. У аскарларимиз ҳарбий хизматни Ўзбекистонда ўташи зарурлигини асослаб, жуда яхши нутқ сўзлаган ва бу масалани қонуний ҳал этиш учун Ўзбекистон Олий Советининг фавқулоддаги сессиясини чақиришни талаб қилган. Президиум аъзоларидан ва таклиф қилинганлардан академик Пулат Ҳабибуллаев, Ҳ.М.Усмонова, академик Аҳмадали Асқаров, журналист Карим Баҳриев ва бошқалар Шуҳрат Исматуллаевнинг таклифларини қўллаб-қувватлаб гапира бошлаган.

Мажлиснинг бундай тус олишини кутмаган Ўзбекистон компартиясининг иккинчи котиби Анатолий Ефимов ва Ўзбекистон Олий Советининг раиси Мирзаолим Иброҳимовнинг капалаги учган, бирорта чора-тадбир ўйлаб кўриш учун беш дақиқалик танаффус эълон қилишган.

Танаффус 45 дақиқа давом этган. Улар 45 дақиқа давомида ким билан ва нима ҳақида гаплашганлари бизга қоронғи. Шундан сўнг қайтиб келган Мирзаолим Иброҳимов ва Анатолий Ефимов мажлисни бор-йўғи беш дақиқа давом эттириб, юмалоқ-ёстиқ қилиб мажлиснинг тугаганлигини эълон қилишган.

4.14. АСКАРЛАР ҲАЁТ ҲУҚУҚИ УЧУН БИРЛИКЧИЛАР КУРАШИ НАТИЖАЛАРИ

Баъзи бир кишиларда савол туғилиши мумкин: «Хўш, Бирлик халқ ҳаракатининг ўзбекистонлик аскар тобутлари масаласида олиб борган кураши қандай натижалар берди?».

Аввало шуни айтишим лозимки, Бирлик халқ ҳаракати фаолларининг китобимда тилга олиб ўтилган фидойи ишлари туфайли 1990 йил 31 март куни Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессиясида ушбу масала кўрилди ва тегишли қарор қабул қилинди. Бу қарорнинг бажарилиши ҳақида «Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 8 май сонида «Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумида» деган ахборотда қуйидагича ёзилган.

«5 май (1990 йил) куни Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг мажлиси бўлди. Унда республика Олий Советининг «Умумий ҳарбий мажбурият тўғрисида»ги СССР қонунига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон ССР Олий Советининг таклифлари тўғрисида» 1990 йил 31 мартда қабул қилган қарори қандай бажарилаётганлиги муҳокама қилинди. Олий Совет раиси М.И.Иброҳимов бошқарган мажлисда мазкур қарорнинг бажарилишини назорат қилиш депутатлар ишчи гуруҳининг вакиллари, Ўзбекистон ССР халқ депутатлари А.Н.Носиров, К. (Карим) Х.Баҳриев ахборот бердилар…

Ўзбекистон ССР Олий Советининг раиси М.И.Иброҳимовга, унинг ўринбосари Б.И.Бугровга, Олий Советнинг қонунчилик, қонунийлик ва ҳуқуқ тартибот масалалари комиссиясининг раиси Э. (Эркин) Ҳ.Ҳалиловга, ёшлар ишлари комиссиясининг раиси А.А.Аъзамхўжаевга, соғлиқни сақлаш, хотин-қизлар ишлари, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш комиссиясининг раиси Ҳ.М.Усмоновага, ошкоралик масалалари комиссияси раиси Э. (Эркин) Воҳидовга гражданларнинг Совет Армиясида хизмат қилиш масалаларига доир барча хатлари ва мурожаатларини қисқа муддат ичида кўриб чиқиш, республикадан чақирилган ҳарбий хизматчиларнинг ҳалокати билан боғлиқ барча фактларни пухта текшириш топширилди.

Ўзбекистондан чақирилган ва 1990 йилда ҳалок бўлган ҳарбий хизматчилар тўғрисидаги материаллар СССР Ҳарбий прокуратурасига юборилди…

…Мажлисга таклиф этилган Ўзбекистон ССР Соғлиқни сақлаш министри С.М.Баҳромов, республика ҳарбий комиссарининг ўринбосари У.Ҳ.Хасанов, жамоатчилик вакиллари Ш. (Шуҳрат) А.Исматуллаев, А.Зоҳидов ҳам сўзга чиқдилар.» [86]

«Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 18 май сонидаги «Ўзбекистон ССР Министрлар Советида» деган ахборотида қуйидагича ёзилган.

«Ўзбекистон ССР Министрлар Совети «Гражданларнинг ҳақиқий ҳарбий хизматга чақирилиши тўғрисида» қарор қабул қилди…

СССР Мудофаа Министрлигининг қарори билан 1990 йил баҳорги чақириқни ўтказиш чоғида Ўзбекистон ССРдан жанговар қисмларга чақириш наряди кўпайтирилганлиги эътиборга олинди. СССР Мудофаа Министрлигининг ҳарбий қурилиш отрядларига чақириш учун наряд шунга мувофиқ камайтирилди. Республикадан чақирилган ҳарбий қурувчилар хизматни Қизил байроқли Туркистон ҳарбий округида ўтказадилар…» [87]

Ўзбекистонлик аскарлар тобутларининг кўпчилиги СССР Мудофаа Министрлигига қарашли ҳарбий қурилиш баталионларидан келар эди. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг олиб борган жиддий кураши ва шахсан Президентимизнинг, шунингдек Ўзбекистон ССР Олий Совети ва Министрлар Советининг қўллаб-қувватлаши натижасида жумҳуриятимиздан чақирилган ҳарбий қурувчилар хизматни Туркистон ҳарбий округида ўтказадиган бўлди. Натижада 1990 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб Ўзбекистонга келтирилаётган аскар тобутлари сони кескин камайди.

1990 йил 24 март куни Совет Иттифоқи жумҳуриятлари орасида биринчи маротаба Ўзбекистон ССР Президентининг сайланиши, Бирлик халқ ҳаракатининг кураши натижасида Ўзбекистондан чақирилган ҳарбий қурувчилар хизматни Туркистон ҳарбий округида ўтказилишига эришиши, 1990 йил 20 июн куни Ўзбекистон ССР Олий Кенгашининг иккинчи сессиясида «Ўзбекистон Республикасининг суверенитети тўғрисида декларация»нинг қабул қилиниши ва шунга ўхшаш амалий ишлар Совет империяси таркибида бўлган Ўзбекистоннинг иқтисодий ва сиёсий мустақиллиги сари қўйилган муҳим қадамлар эди.

ИЗОҲ. Ўзбекистон Мустақиллик декларациясининг дастлабки лойиҳаси – «Ўзбекистон Совет Социалистик жумҳуриятининг мустақиллиги (суверенитети) ҳақидаги Декларация» “Бирлик” газетининг 1989 йил октябрь ойидаги еттинчи сонида босилган эди. Ушбу лойиҳага Бирлик халқ ҳаракати номидан Анвар Мадумаров, Дилшод Шамс, Аҳмад Аъзам, Мирза Кенжабоев, Фахриддин Худойқулов, Муҳаммад Солиҳ, Олимжон Каримов, Зоҳир Аълам, Усмон Азимов имзо қўйишган.

«Мустақиллик декларацияси»нинг навбатдаги лойиҳасини Ўзбекистон «Эрк» демократик партияси котиби, техника фанлари доктори Атаназар Арифов 1990 йил май ойида ёзган ва ушбу ҳужжат ЭДПнинг 1990 йил 11 май куни ўтган Ҳайъатида тасдиқланган. Лойиҳа «Эрк» газетининг 1990 йил июн ойидаги еттинчи сонида чоп этилиб, 16 июн куни ушбу газета сони Ўзбекистон Олий Кенгаши депутатларига тарқатилди. Атаназар Арифов Мустақиллик декларациясининг иккинчи лойиҳасини ёзиб, 1990 йил 17 июнь (якшанба) куни ЭДП раиси, шоир Муҳаммад Солиҳ билан биргаликда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси биносида йиғилган 15 нафар депутатлар муҳокамасига тақдим этишди.

Ўзбекистон Олий Кенгаши депутатлари гуруҳи тайёрлаган лойиҳага Ўзбекистон Олий Кенгашининг 130 нафар депутати имзо қўйиб, 1990 йил 18-20 июн кунлари бўлиб ўтган парламентнинг иккинчи сессияси кун тартибига киритишни талаб этишган. Депутат Дадахон Ёқубов 130 депутат қўл қўйган Декларация лойиҳасини кўтариб Президент Ислом Каримов олдига борган ва уни муҳокама қилишган. Президент Ислом Каримовнинг таклифи билан депутатлардан иборат Комиссия тузилган. Комиссия Ўзбекистон Мустақиллик декларацияси лойиҳасини яна бир бор муҳокама этиб, баъзи бир тузатишлар киритган. Шундан сўнггина 1990 йил 20 июнь куни Ўзбекистон Олий Кенгаши «Ўзбекистон Республикасининг суверенитети тўғрисида декларация»ни қабул қилди. Ўзбекистон Мустақиллик декларациясининг учта матни менинг [9]- ва [88]-мақоламда келтирилган.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатига ўхшаш Совет Иттифоқининг қолган 14 иттифоқдош жумҳуриятидаги халқ ҳаракатлари ва сиёсий партияларининг фаоллари 1988-1991 йилларда ўз ватанларининг ҳақиқий мустақиллиги ва демократия йўлида олиб борган фидокорона ишлари натижасида Совет империяси нурай бошлади. Совет Иттифоқидаги 15 республика орасида дастлаб 1990 йил 11 мартда, 30 мартда, 4 майда ва 8 майда Латвия Республикаси, Литва Республикаси ҳамда Эстония Республикаси Олий Кенгашари (парламентлари) ўз давлатчилигини тўлиқ тиклаганлиги ҳақида қарорлар қабул қилишди [89]. Грузия парламенти Грузия Республикасининг Мустақиллигини 1991 йил 9 апрелда эълон қилди [90]. СССРдаги 15 жумҳурият орасида президентлик лавозимини биринчи бўлиб 1990 йил 24 мартда жорий этган Ўзбекистон раҳбарияти эса Мустақилликни эълон қилишни хаёлига ҳам келтирмаётган эди.

Совет империясини ҳарбий куч билан сақлаб қолмоқчи бўлган Москвадаги бир гуруҳ ҳарбий ва сиёсий раҳбарлар 1991 йил 19-21 август кунлари давлат тўнтариши ўтказишга ҳаракат қилишди ва ГКЧП (Государственный комитет по черезвычайному положению – Фавқулодда ҳолат бўйича давлат қўмитаси)ни тузишди. Лекин Совет Иттифоқидаги демократик кучлар, энг аввало Россия Президенти Борис Николаевич Елцин бошчилигидаги Россия демократик кучлари ҳарбий хунта режаларини барбод қилишди.

ГКЧПнинг Москвадаги мағлубияти Иттифоқдош жумҳуриятларнинг сиёсий мустақилликка эришишини тезлаштирди. Натижада бирин-кетин Совет Иттифоқидаги жумҳуриятлар парламентларида ҳар бир жумҳурият ўз мустақиллигини эълон қилди. Масалан, Эстония Республикаси 1991 йил 20 августда [90, 590-б.], Латвия 21 августда [89, 290-б.], Украина ва Россия 24 августда [89, 532- ва 422-б.], Молдова 27 августда [90, 350-б.], Озорбайжон 30 августда [90, 14-б.], Қирғизистон 31 августда [90, 285-б.] ўз Мустақиллигини эълон қилди.

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов Ўзбекистон жумҳурияти Олий Кенгашининг 1990 йил 31 августдаги мажлисида Ўзбекистон Мустақиллигини эълон қилди [89, 527-б.]. Совет Иттифоқининг қолган жумҳуриятлари ҳам, яъни Тожикистон 9 сентябрда [89, 494-б.], Белоруссия 19 сентябрда [90, 1-ж., 692-б.], Арманистон 24 сентябрда [90, 1-ж., 415-б.], Туркманистон 27 октябрда [89, 517-б.], Қозоғистон 16 декабрда [89, 236-б.] ўз Мустақилликларини эълон этишди.

Одатда Президент ёки бирорта депутат парламентда (масалан, Олий Кенгашда) таклиф киритса, у муҳокама этилади ва сўнгра овозга қўйилади. Агар депутатларнинг кўпчилиги овоз бериб, таклиф бўйича ижобий қарор қабул қилинса ва у шу мамлакат учун тарихий аҳамиятга эга бўлса, депутатлар туриб қарсаклар чалишади ва бир-бирларини табриклашади.

Президент Ислом Каримов 1991 йил 31 августда Ўзбекистон Мустақиллигини эълон қилганидан сўнг, ҳуқуқий тилда айтганда таклиф киритгандан кейин, депутатлар бу таклиф муҳокама этилишини ва сўнгра овозга қўйилишини кутиб туришганди. Шунда Ислом Каримов депутатларга қараб: «Нима, мустақилликдан чўчияпсизларми, нега қарсак чалмайсизлар?» [91, 52-б.] деди. Депутатлар бир оз иккиланиб қарсак чала бошлашди ва бирин-кетин ўрниларидан туриб қарсак чалишни давом эттиришди.

ИЗОҲ. Эслатиб ўтаман: халқаро ҳуқуқшуносликда қабул қилинган тамойилларга асосан битта шахс, ҳатто у президент бўлсада, айтган гапи, таклифи ёки имзоси шартнома ёки ҳужжатни кучга киритиш даражасидаги юридик ҳуқуққа эга бўлавермайди. Бошқача айтганда, ҳар қандай давлат бошлиғи, жумладан Ўзбекистон Президенти ҳам кўплаб халқаро ҳужжатларга, шартномаларга имзо қўяди. Лекин бу ҳужжатлар ўша мамлакат парламентида, жумладан Ўзбекистон Олий Мажлисида депутатларнинг кўпчилиги ёқлаб овоз бергачгина кучга киради. Акс ҳолда президент имзо қўйган ҳужжат кучга кирмайди.

Ўзбекистон Мустақиллиги эълон қилинган кун биз – бирликчилар учун йиллар давомида курашиб эришилган ва орзиқиб кутилган кун эди. Ушбу китобда ёзилган ўзбекистонлик аскар тобутлари масаласида Бирлик халқ ҳаракати олиб борган кураш Ўзбекистон Мустақиллиги ва демократия йўлида Бирликнинг 1989-1990 йилларда амалга оширган ишларидан фақат биттасидир.

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг 1989-1990 йиллар давомида Ўзбекистон Мустақиллиги ва демократия йўлида олиб борган амалий ишлари Мустақил Ўзбекистон тарихида зарҳал харфлар билан ёзилган ва тарихимиздаги бу сатрларни ҳеч ким ва ҳеч қачон ўчираолмайди!

4.15. ҚЎШИМЧА МАЪЛУМОТЛАР

4.15.1. Ушбу китобим тўртинчи қисмини дастлаб мақола кўринишида 1998 йилда ёзиб, деярли олти йил ўтгач – 2004 йилда китоб ҳолида эълон этишим сабаблари, шунингдек айрим бирликчилар ва шахсларнинг мақоламга бўлган муносабатлари ҳақида 2004 йилда ёзган бандларни ҳам келтирай. Мақола 1998 йил 10 ноябрида ёзиб тугалланган бўлиб, унинг битта нусхасини «Озодлик» радиосининг ўша пайтдаги раҳбари Фурқат Яквалхўжаевга бердим. Ўша кунлари Бирликнинг ўн йиллиги нишонланаётган бўлсада, Фурқат Яквалхўжаев “Озодлик” радиоси орқали бирорта маълумот беришга йўл қўймади.

4.15.2. Китобимда баён этилган воқеаларнинг тўғри ёзилганлигини бевосита иштирокчиларидан Салават Умурзоқов, Талъат Холиқов ва Маҳбуба Қосимова қуйидаги ёзма фикр ҳамда имзо билан тасдиқлашган.

1). Умурзоқов Салават имзо 1999.14.05.

2). «Ўзбекистонлик йигитларни Совет армиясида мажруҳ қилиш ва унга қарши курашиш ШКК (Шахар клиник касалхонаси)дан олинган материаллар аниқлигини тасдиқлайман.»
Тиббиёт фанлари номзоди имзо Холиқов Т. 1999.15.05.

3). «Шуҳрат укажон Бирлик халқ ҳаракатида амалга оширилган ишларнинг мингдан бирини ёритибсиз, раҳмат.»
Қосимова Махбуба имзо 2003.20.08.

4) Ўша йилларда Бирлик халқ ҳаракати таркибидаги «Тумарис» хотин-қизлар уюшмасининг матбуот органи бўлмиш «Тумарис» газетасининг муҳаррири бўлиб ишлаган шоира, журналист Гулчеҳра Нуруллаева фикри қуйидагичадир.

«Шуҳратжон! Бирлик фаолиятидан бир чимдимини ёзиб, жуда савобли иш қилибсиз. Омон бўлинг.»
Гулчеҳра Нуруллаева имзо 2001.15.08.

Шунингдек уни 1998 йилдаёқ Шуҳрат Исматуллаев ва Абдусалом Абдуҳолиқов ҳам ўқиб чиқиб маъқул фикр билдиришди. Лекин айрим сабабларга кўра мақола остига имзо қўя олмасликларини айтишди.

4.15.3. Ушбу китобда ёзилган воқеаларни мақола кўринишида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг нашри бўлган ва Вашингтон шаҳрида чоп этилаётган «Ҳаракат» журналида босиш учун мен журналнинг таҳририят аъзоси Толиб Ёқубовга 1998 йил декабрида бердим. Лекин Толиб Ёқубов мақоламни Интернет орқали Вашингтонга жўнатишни амалга оширмади.

Таъкидлашим лозимки, мен 2000 йил май ойида ёзган «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимнинг иккинчи нашри бўлмиш 72-бетлик вариантини Толиб Ёқубов 2000 йил ёзида Интернет ёрдамида Вашингтонга жўнатганди ва у «Ҳаракат» журналининг 2000 йил бешинчи ҳамда олтинчи сонларида чоп этилди ([92]). «Ҳаракат» журналида китобимнинг босилишида берган ёрдами учун Толиб Ёқубовга ва журналнинг таҳририят аъзоларига мен ўз миннатдорчилигимни билдираман.

4.15.4. Мен мақоламни 1999 йилда Бирлик халқ ҳаракатининг Марказий Кенгаши аъзоси, филология фанлари доктори Ботир Норбоев эътиборига ҳавола қилдим ва ўз фикрини ёзиб беришини илтимос қилдим. У ўз фикрини ёзиб бериш у ёқда турсин, бир ойлар ўтгач 21 бет қилиб машинкада печатланган мақоламнинг барча бетлари устидан ёғ тўкиб, жиққа ёғли кўринишда қайтариб берди. Унинг айтишича, мақолани автомашинанинг бардачогига (майда-чуйда юк хоначасига) солганида унинг устига ёғ тўкилиб кетибди эмиш…

4.15.5. «Ҳаракат» журналида чиқариш ниятида мақолани 2002 йил ёзида журнал таҳририятининг яна бир аъзоси бўлмиш Васила Иноятовага бердим. У ҳам мақолага нисбатан ўз фикрини ёзиб бермади, уни Интернет ёки факс орқали Вашингтонга – журнал таҳририятига жўнатмади. Мен ўз мақоламни икки ойлардан сўнг, Васила Иноятованинг уйига тўрт марта овораи сарсон бўлиб бориб қайтариб олдим.

4.15.6. Мен китобимни компютерда териб чоп этишга ҳам ҳаракат қилиб кўрдим. Лекин уни териш учун Тошкентда бирор киши ўз компютеридан фойдаланишимга рухсат бермади.

4.15.7. Жаҳонда озодлик, мустақиллик ва демократияни қўллаб-қувватловчи халқаро нодавлат нотижорат ташкилоти бўлмиш ва маркази Вашингтонда жойлашган Freedom House (Озодлик уйи)нинг Тошкентдаги бўлими 2002 йил октябрида очилди. Унинг компютерлари ўрнатилган Ресурс маркази 2003 йил май ойидан бошлаб фаолият олиб борди. Мен шу Ресурс марказида китобимни мақола кўринишида компютерда теришни 2003 йил 15 августда тугатдим.

4.15.8. 2003 йил май ойида журналист Бобомурод Абдуллаев раҳбарлигида Интернетда «Озод овоз» сайти очилди. Унинг Интернетдаги манзили - www.ozodovoz.org. Мен мақола кўринишида матнни дискетга ёзиб, Бобомурод Абдуллаевга топширдим ва уни «Озод овоз» сайтида жойлаштиришни илтимос қилдим.

Ушбу мақолам ёзилганидан беш йил ўтиб, яъни Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилганлигининг 15 йиллиги (2003 йил 11 ноябр) арафасида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақолам Интернетда – «Озод овоз» сайтида чоп этилади, деб умид қилган эдим. Афсуски, мақолам 2003 йил декабрь ойи охирларидагина «Озод овоз»га жойлаштирилди. Лекин мақола сарлавҳасида менинг фамилиямга жой топилмабди, яъни муаллифнинг фақат исми ёзилганди. Шунингдек, китобдаги уч-тўрттадан абзацлар қўшиб ёзилганди. Бу эса мақолани ўқишни қийинлаштирарди.

2004 йил 10-11 февраль кунлари мен шу мақолани «Озод овоз» сайтидан очиб ўқишга ҳаракат қилиб кўрдим. Ҳар хил йўллар билан сайтдаги мақоламни очишга ҳаракат қилдим, жумладан ўша мақоланинг бевосита кодини ҳам тердим. Аммо, лекин, бироқ мақолам «Озод овоз»да топилмади. Шундан сўнг мен Бобомурод Абдуллаев уйига телефон қилиб, «Озод овоз» сайтидаги ўз мақоламни топишга ёрдам беришни илтимос қилдим. Бобомурод 2004 йил 12 февраль куни Freedom House нинг Ресурс марказига келиб, мақоламни «Озод овоз» сайтида топаолмади.

Агар «Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақола муаллифи бўлмиш мен ҳам, «Озод овоз» сайтининг директори Бобомурод Абдуллаев ҳам мақоламни сайтда топаолмаса, у ҳолда жаҳондаги, жумладан Ўзбекистондаги фуқаролар уни сайтдан очиб ўқишлари амри маҳол эканлиги аниқ бўлади.

4.15.9. Пўлатжон Охуновнинг ташаббуси билан 2003 йил 10-12 ноябрь кунлари Тошкентдаги «Саёҳат» меҳмонхонасининг мажлислар залида Ватанимиз мухолифат кучлари фаолларининг «Ўзбекистон: кеча, бугун ва эрта» деб номланган уч кунлик анжуман бўлиб ўтди. Мен бу ҳақда «Озодлик» радиоси эшиттириши орқали хабар топиб, анжуманнинг 11-12 ноябрь кунларидаги мажлисида иштирок этдим.

Пўлатжон Охунов Бирлик халқ ҳаракатининг 1995 йилдан буён нашр этилаётган икки ойлик илмий, сиёсий ва иқтисодий нашри бўлмиш «Ҳаракат» журналининг яна бир таҳририят аъзосидир. Буни эътиборга олиб мен «Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақоламни компютер дискида ёзилган ҳолда ва принтерда чоп этилган мақола кўринишида унга бердим. Ва ушбу мақолани «Ҳаракат» журналида босишни илтимос қилдим. Афсуски, мақола журналда босилмади ва Пўлатжон Охуновдан менга ҳеч қандай жавоб келмади.

ИЗОҲ. Пўлатжон Охунов 1962 йил 13 март куни Андижон вилоятининг Шаҳрихон шаҳрида туғилган. Маълумоти: олий, педагог. 1989 йилда СССР Олий Советининг депутати этиб сайланди. 1991 йил декабридан Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати Андижон вилоят ташкилотининг раиси, 1992 йил июнидан Бирлик халқ ҳаракатининг раисдоши этиб сайланган.

1992 йил 16 декабрда Андижон вилоят суди Пўлатжон Охуновни Ўзбекистон Жиноят кодексининг 91-моддаси 2-банди бўйича (Зокир Аҳмадалиев деган кишини урганликда) айблаб 1,5 йилга қамаш ҳақида суд ҳукмини чиқарган эди. Бу етмагандек, уни қамоқхона шароитида Ўзбекистон Жиноят кодексининг 216-моддаси (наркотик моддалар сақлаганликда) ва 194-моддаси (мансабдор шахсга нисбатан куч ишлатганликда, яъни қамоқхона назоратчиси Шоҳрух Хасинбоевни калтаклаганликда) айблаб, Андижон шаҳар суди 3,5 йил муддатга жазони кучайтирилган тартибли колонияда ўташ ҳақида ҳукм чиқарди.

У Ўзбекистон Мустақиллигининг уч йиллиги муносабати билан Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов 1994 йил 1 ноябрида «Афв этиш ҳақида»ги фармонига асосан қамоқдан озод этилди. (Бу фармонга кўра жами беш нафар фуқаро, жумладан Атаназар Арифов, Салавот Умурзоқов 1994 йил 1 ноябрда қамоқдан озод этилганди, Ш.А.) [93, 21-26 б.]

Пўлатжон Охунов 1995 йил май ойида ўз оиласи билан Ўзбекистондан кетишга мажбур бўлди. Швеция ҳукумати сиёсий бошпана берди ва у ҳозир – 2022 йил августида Швециянинг Хельсингборг шаҳрида яшамоқда, бир неча марта Ўзбекистонга бориб келган.

4.15.10. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, бу ҳақда ошкора мақолалар ва китоблар ёзиб сайтларда чоп қилиш давомида Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлиги ходимлари менга қарши кузатувлар, провокациялар, тазйиқлар, тутишлар уюштиришди. «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим учун уюштирилган тазйиқлар ҳақида ушбу китобимнинг биринчи иловасида, «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобим учун уюштирилган қаршиликлар ва босқинчиликлар ҳақида ушбу китобимнинг иккинчи иловасида ёздим.

Энди 1990 йилда уюштирилган Ўш-Узган қирғини ва Узган шаҳри яқинида қочқинлар лагеридаги 1500 дан ортиқ қочқинлар ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган бирликчилар, жумладан менинг фаолиятим тафсилотларига ўтай.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 6)

Азиз биродарлар!
Бирлик аъзолари ва хайрихоҳлари бўлган, юрт қайғуси билан ёнган ака-укалар, опа-сингиллар. Сизларга мурожаат қилиб икки оғиз сўз айтмоқчиман.
Она Ватан истиқболини ўйлаб, халқнинг тили, маданияти, эзгу урф-одатлари, табиати, тарихи, илмий иқтисодий тараққиёти тўғрисида қайғуриб қилинган ҳар қандай ҳаракат қўллаб-қувватлашга лойиқ, табаррук бир ишдир. Бирликнинг мақсади олижаноб, йўли тўғри. Аминманки, эзгу йўлда қўйилган қадам хайрли ишларга олиб боради. [76, 34-б.]
ЭРКИН ВОҲИДОВ, 1989 йил 8 апрел

ИЗОҲ. 2000-2001 йилларда Эркин Воҳидовнинг тўрт жилдли танланган асарларининг учта жилди сотувга чиқарилди. Унинг «Кўнгил нидоси» деб аталувчи тўртинчи жилди турли йилларда ёзилган рисолалар, бадиий лавҳалар, таҳлилларни ўз ичига олиши керак эди. Лекин унинг [76]-даги каби ҳаққоний ва оташин мақолалари бўлганлиги сабабли шу кунгача, яъни 2022 йил 24 сентябргача Эркин ака танланган асарларининг тўртинчи жилдини сотувга чиқаришмади. Эслатиб ўтаман: Эркин Воҳидов (1936-2016) Ўзбекистон Қаҳрамони, Ўзбекистон халқ шоири, сенатор эди.

4-ҚИСМ. АСКАРЛАРНИНГ ҲАЁТ ҲУҚУҚИ УЧУН КУРАШ

4.1. 1989: ГУЛЧЕҲРА НУРУЛЛАЕВА. ОНАЛАР ФАРЁДИ. ШЕЪР.


Фото 20. Гулчеҳра Нуруллаева (1938-2021). [77]

Халқимизнинг мард шоираси Гулчеҳра Нуруллаева ўзининг “Оналар фарёди” шеърини урушсиз кунларда ҳарбийдан фарзандининг ўлиги келган оналар фарёди сифатида 1989 йил 23 октябр куни ёзган ва мухолифат газеталари бўлмиш “Бирлик” ёки “Тумарис” газетасида чоп қилдирган. Гулчеҳра опа ўзбек аскарларининг яшаш ҳуқуқи учун курашганларнинг энг фаолларидан бири эди.

Раҳматли кинорежиссер Абдулазиз Махмудов 1990 йил 26 апрел куни суратга олган “200 рақамли юк” номли 59 дақиқалик [78]-видеода Гулчеҳра Нуруллаева “Оналар фарёди” шеърини ўқиб берган. Жуда таъсирли чиққан.

Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА (1938-2021)

ОНАЛАР ФАРЁДИ

Шу урушсиз кунларда ҳарбийдан фарзандининг
ўлиги келган оналар фарёди

Қашшоқман, демасдим, сен ганжим эдинг,
Қуруқ нон чайнасам, юпанчим эдинг,
Орқамда қолгувчи лапарчим эдинг,
Кетсам бўлмасмиди мен сендан олдин,
Орқамда қолгил, деб, орқангда қолдим.

Зор бўлиб, зорингда йиғловдим, болам,
Топгач, кенг оламга сиғмовдим, болам,
Мен сени ўлимга туғмовдим, болам,
Оҳ, энди заққумлар ичиб турибман,
Михланган тобутинг қучиб турибман.

Билдим разолатнинг зимданлигини,
Кўрдим диёнатнинг гумдонлигини,
Англадим фириблар кимданлигини,
Ишонганинг жаллод чиқса, нетайин?
Энди бошим олиб, қайга кетайин?!

Дўст, дединг… Дўст сени бегона билди,
Боринг еб, ўзингни девона билди,
Фарғона оҳини Фарғона билди,
Қўқоннинг қонлари каммиди, болам?!
Умринг бир ёнишлик шаммиди, болам?!

Кўзларинг очмоққа бўлсайдим қодир,
Дердим: «Ёлғонларга ўт қўйгил, ёндир!
Сенинг асл юртинг туркий Турондир!»
Ёт эллар ўғлони бўлган болам-а,
Тобути олисдан келган болам-а!

Нетарди, шу тобут меники бўлса,
Кафандаги вужуд меники бўлса,
Белин қийиқ билан боғлаб, олдинда
«Онам»лаган йигит меники бўлса…
… Мен энди жонимсиз қандоқ яшарман?!
Жону жаҳонимсиз қандоқ яшарман?! [79]
23.10.1989

Раҳматли Гулчеҳра Нуруллаева ҳақида [80]-мақоладан қисқача маълумот.

“Гулчеҳра Нуруллаева 1938 йилда Тошкент вилоятининг Тошкентқишлоқ тумани Чоштепа қишлоғида туғилган.

Ўрта мактабни 1956 йили олтин медал билан битирган.

Унинг илк шеърлари даврий нашрларда 1957 йилда эълон қилинган.

1961 йили Тошкент Давлат университетининг филология факультети журналистика бўлимини имтиёзли дипломи билан якунлаган.

Шоиранинг илк шеърий тўплами - "Қуёш табассуми" 1965 йилда нашр этилган.

1966 йилда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига қабул қилинган.

1967-1969 йилларда Москвадаги Олий адабиёт курсида ўқиган.

1988 йилда Гулчеҳра Нуруллаева норасмий "Бирлик" Халқ ҳаракатига аъзо бўлиб кирган.

Шоира СССР даврида олган мукофотларидан воз кечган.

"Ўзбекистоннинг мустамлака, ўзимнинг қул бўлиб яшаганимни узоқ йиллар билмаган эканман. Биз ташқи дунёдан, ўтмишимиздан бутунлай узилгандик, империя мафкураси онгимизга ҳар томонлама сингдирилганди. Шу туфайли ҳамма қатори пионер, комсомол, комфирқа аъзоси бўлганман. Халқимиз Паркентда Комфирқа бошчилигида отилганининг эртасигаёқ партия билетини ташладим.

Ёзувчиларнинг 1991 йил октябр ойида бўлган қурултойида менга берилган Ленин комсомоли мукофоти лауреати ва "Ҳурмат белгиси" орденидан воз кечиб, уни қайтариб бердим", деб ёзган Гулчеҳра Нуруллаева ўзининг таржимаи ҳолида.

2005 йилда Андижон воеқалари муносабати билан Гулчеҳра Нуруллаева Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзолигидан воз кечди.

"Ўз ҳақ-ҳуқуқини талаб қилиб чиққан халқни шўрванинг устидаги кўпикка ўхшатадиган ёзувчилар бўлган сафда бўлишни истамайман, деб ихтиёрий равишда уюшмадан чиқдим", дейди шоира.

Гулчеҳра Нуруллаева "Америка овози" радиосининг Ўзбекистондаги мухбири сифатида фаолият юритган (2004-2005 йилларда, А.Ш.).

Шоиранинг ўзбек, рус, қорақалпоқ тилларидаги ўн бешга яқин шеърий тўпламлари нашр этилган.

Гулчеҳра Нуруллаева икки фарзанднинг онаси.» [80]

Гулчеҳра опанинг охирги шеърий китоби 1988 йилда чоп қилинган. У 2018 йилда шундай деганди.

«Мен мана шу 27 йил давомида қаршингизда турган «Сийратнинг сурати» деган тўпламни тайёрладим. Шу шеърларни Каримов даврида бошлаб, Каримовнинг ўлими билан тугалланди. Ўзимнинг дардимни енгишни ўзим биламан. Лекин халқ дарди бўлса уни енгиш жуда қийин. Шеърлар тўпламимда мен фақат халқ дардини гапирдим. Мен бир аёл сифатида уйимда тинч ўтирдим. Болаларим бағримда. Юртимдаман. Лекигин халқ аҳволи қалай? Ман учун мана шу катта савол бўлди. Жавоблар ахтариб мана шу китобни тайёрладим. Энди умид қиламанки, манинг қўлёзмам ҳолида қолиб кетмаса керак. Вақти келиб нашр этилса керак. Қисқаси манинг қалбим мана шу ерда ифодаланган.» [80]

Гулчеҳра Нуруллаева 2021 йил 16 январ куни 83 ёшида Тошкентда вафот қилди. Гулчеҳра опа соддадил, ўз халқини яхши кўрадиган ва имконияти доирасида куйиб ёнган ажойиб инсон эди. Аллоҳ Гулчеҳра Нуруллаевани жойларини жаннатдан қилсин. Омин!

Мендаги маълумотларга кўра, Гулчеҳра опанинг «Сийратнинг сурати» номли охирги шеърий тўплами бугунги кун – 2022 йил 25 сентябргача чоп қилинган эмас. Гулчеҳра опанинг ёрқин хотираси олдида шу муҳим ишни ташкил қилиш ўзбек зиёлилари, жумладан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раҳбари Сирожиддин Саййид олдидаги муҳим вазифалардан биридир.

4.2. 1989-1990: АСКАРЛАРНИНГ КАЛТАКЛАНИБ ЎЛДИРИЛИШИ

Совет Иттифоқида ҳарбий хизмат мажбурий эди. Шу сабабли ота-она 18 йил давомида авайлаб-асраб ўстирган фарзандини Совет армияси сафига хизматга юборишга мажбур эди. Лекин у ердаги тартибсизликлар ва бошбошдоқликлар сабабли аскарларнинг баъзилари майиб-мажруҳ ҳолда, баъзиларининг эса жасадлари темир тобутларда қайтарди.

Ўзбекистонга аскар тобутлари ҳар йили келтирилар эди. Айниқса 1989-1990 йилларда темир тобутлар Ўзбекистонга кўплаб келтирила бошланди. Фақат 1989 йил давомида Совет Иттифоқи Қуролли кучлари сафида хизмат қилган ўзбекистонлик 430 аскарнинг жасади темир тобутларда келтирилди.

Ўзбек аскарларининг ҳарбий хизмат пайтида ўлдирилаётганлиги тўғрисида дастлаб Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати 1989 йилнинг ёз ойларидан бошлаб айтди ва Ҳаракатнинг «Бирлик», «Тумарис», «Эркин сўз» газеталарида ёзди. Масалан, Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларининг вакиллари «Муносабат» деб аталувчи кенгашга бирлашиб, 1989 йил 10 августда Совет Иттифоқи Президенти Михаил Горбачевга телеграмма жўнатишди. Ушбу телеграмма матни «Бирлик» газетининг 1989 йил октябрь ойидаги бешинчи сонида босилди.

«Москва. Кремль. КПСС МКнинг бош котиби, СССР Олий Советининг раиси
Михаил Сергеевич Горбачевга

Ҳурматли МИХАИЛ СЕРГЕЕВИЧ!

Кейинги пайтларда «Правда», «Известия», «Труд», «Советская Россия», «Красная Звезда» сингари марказий газеталарда, «Собеседник», «Семья» каби ҳафталикларда ва «Огонёк» журналида ўзбек халқининг номус ва ғурурини таҳқирловчи бир қатор мақолалар пайдо бўлганига диққатингизни тортмоқчимиз. Журналистлар В.Ардаев, В.Астафьев, К.Белих, К.Михайлов, В.Яков, А.Головков ҳамда ички ишлар министрлиги ходимлари Э.Дидоренко, Ю.Шаталин, Панкин, Е.Нечаевларнинг куч-ғайратлари билан Фарғона вилоятида рўй берган ҳодисаларнинг моҳиятини бузиб кўрсатувчи, туҳмат ва бўҳтондан иборат хабарлар тўқиб чиқарилди. Натижада турли миллатлар ўртасида кескинлик зўрайди: жумҳуриятимизда яшайдиган бошқа миллат вакилларининг орасида ҳам ваҳима қўзғатилди. Айни чоғда, ўзбекча чиқадиган матбуот мухбирларига фожианинг дастлабки кунлари Фарғонага боришга йўл берилмади, ўзбек ёзувчиларининг йўлига ҳар хил тўсиқлар қўйилди. Жумҳурият шаънига тавқи-лаънат бўлиб янграган «ўзбеклар иши» деган гап минг марта такрорланди. Ҳатто, СССР халқ депутатлари съездининг ва СССР Олий Совети сессиясининг баланд минбаридан ҳам айтилди – бу ҳол халқимизнинг ғазаби ва нафратини қўзғатиши табиий.

Ўзбекистон оммавий ахборот воситалари вакилларининг 10 августда ўтказган рухсат этилган митингида шу ҳақда гап бўлди. Митинг қарори КПСС МКига, СССР Олий Советига ҳамда СССР журналистлар уюшмасига юборилди. Бироқ, масаланинг жумҳуриятда миллатлараро муносабат соҳасида ўта хавфли вазият туғилишига олиб кела оладиган даражадаги нозиклигини ҳисобга олиб, биз митинг ўтказиш ташкилий қўмитаси аъзолари, шахсан Сизга мурожаат қилиб:
- бу масалани СССР Олий Советининг 2-сессиясида депутатлар муҳокамасига қўйишингизни;
- туҳматдан иборат хабарлар оқимини, ўзбек халқини матбуотда таъқиб этиш ва бадном қилишга уринишларни зудлик билан тўхтатишга кўмак беришингизни;
- ўзбек халқи шаънига қўпол бўҳтонлар ёғдирган «Огонёк» журнали, мухбир А.Головков матбуот орқали узр сўрашини;
- вилоятда комендантлик соати зудлик билан бекор қилинишини;
- ҳали чўғлари ўчиб улгурмаган жойга яна месхетиялик туркларни қайтариб келишдан олдин бунинг бўлғуси оқибатлари тўғрисида чуқур ўйлаб кўришни қатъий талаб қиламиз.

Вазиятни тушунарсиз ва бизни қўлларсиз деб умид қиламиз. Акс ҳолда, биз бошқача тинч сиёсий йўллардан фойдаланишга мажбур бўламиз.

Эҳтиром билан Ҳолида Анорбоева, Икром Отамуродов, Қулмон Очил, Хуршид Дўстмуҳаммад, Усмон Қўчқор, Эргаш Муҳаммад, Нурулло Отахонов, Мирзакарим Пирматов, Рауф Субҳон, Муҳтарама Улуғова, Турсунпўлат Холмуҳаммадов, Ёқубжон Хўжамбердиев, Дилшод Шамсиев,
«Муносабат» кенгашининг аъзолари.»

Шу мавзуда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 1989 йил 29 сентябрь сонида газета мухбири Карим Баҳриевнинг «Ой бориб омон қайтмаган болам» [81] деган катта мақоласи босилди. Ўзбекистоннинг турли туманларидан ушбу мақолага жавобан келган хатлар асосида шу газетанинг 1990 йил 9 март сонида «Ой бориб омон қайтмаган болам…» [81] деган қўшимча мақола босилди. Бирлик халқ ҳаракатининг «Бирлик», «Тумарис», «Эркин сўз» газеталарида ва «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида ёзилган мақолалар қўлма-қўл қилиб ўқилар эди.

4.3. БИРЛИКЧИ ШИФОКОРЛАР ЖАСОРАТИ

Қаттиқ таҳқирлар ва калтакланишлар натижасида аскар ўғлонларимиз ўз жонларини сақлаш учун хизмат жойларини оммавий равишда тарк этиб, Ўзбекистонга қайтиб кела бошлади. Рус тилини ва СССР қонунларини деярли билмайдиган ўша 18-19 ёшли аскар укаларимизни қонуний ҳимоя қилиш масаласи билан Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг фаоллари шуғулланишар эди. Шундай фидойи фаоллардан бири Тошкент шаҳар биринчи клиник касалхонасининг шифокори, тиббиёт фанлари номзоди, доцент Талъат Холиқов эди (у 1940 йилда туғилган). Талъат Холиқов Бирлик халқ ҳаракатига аъзо бўлган дастлабки шифокорлардан биридир.

Совет армиясида мажруҳ бўлган ва соғлигини йўқотган аскарлар нажот излаб «Бирлик»ка келар эдилар. Биринчи клиник касалхонада хизмат қилаётган Талъат Холиқов бошчилигидаги «Бирлик»чи шифокорлар тазйиқларга қарамай, йигитларнинг соғлигини ҳар томонлама текшириб касалхонага ётқизишга муваффақ бўларди. Бундан ташқари шифокорлар касалланган ва майиб-мажруҳ бўлган аскарларнинг ҳар бирини Республика ҳарбий комиссариатининг адлия бўлимига ва ҳарбий госпиталнинг шифокорлар комиссиясига олиб боришиб, уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилар эди. Тажовузкор госпитал шифокорларидан иборат комиссия ҳам, ҳарбий комиссариат вакиллари ҳам ҳар қанча ҳаракат қилсаларда Тошкент шаҳар биринчи клиник касалхонаси шифокорлари ёзган тиббий хулосаларнинг ҳеч бирини инкор этолмади. Натижада тиббий хулосалар тасдиқланиб, барча аскарларимиз оқланар эди.

Касалманд аскарларимизни ҳимоя қилиш ишлари бу билан тугамасди. Талъат Холиқов «Бирлик»нинг бошқа раҳбарлари билан биргаликда Ўзбекистон ССР Олий Советидаги масъул ходимлари билан учрашувларда аскарлар ҳақ-ҳуқуқларини имкон қадар ҳимоя қиларди ва тегишли чоралар кўрилишини талаб этарди.

1989 йилнинг куз кунларининг бирида таҳқирланишлар ва калтакланишлардан сўнг ўзбекистонлик 20 дан ортиқ аскарлар Грузиядаги хизмат жойини ташлаб Тошкентга қайтиб келишди. Бирликчи шифокорлар 1-касалхонанинг битта бўлимини бўшатиб, уларни тиббий текширишдан ўтказиш учун ўша бўлимга ётқизишди. Бирликчиларнинг саъй-ҳаракатини йўққа чиқариш ва адабини бериб қўйиш учун амалдорлар Москвадан СССР Мудофаа вазирлигидан келган генерал бошчилигида Тошкентда тиббиёт соҳасида ишлаётган профессорлар ва доцентлардан иборат 27 кишилик тиббиёт комиссиясини туздирдилар. Ушбу комиссия 1-касалхонада даволанаётган барча аскарларни ҳар томонлама тиббий кўрикдан ўтказди. Шундай нуфузли комиссия ҳам 1-касалхонанинг Талъат Ҳолиқов ва бошқа фидойи шифокорлари ҳақ эканлигини, аскарлар ҳақиқатан касаллигини ва ҳарбий хизмат пайтида кўплари турли жароҳатлар олганлигини тан олишга мажбур бўлди. Шу сабабли аскар йигитларимиз Ўзбекистон ҳудудида қолдирилди ва даволанишга юборилди, айримлари эса «ҳарбий хизматга лаёқатсиз» деб топилиб ҳарбий хизматдан озод этилди.

Ушбу 27 кишилик тиббиёт комиссия воқеасидан сўнг 1-касалхонада ишлаётган Бирликчи шифокорларга нисбатан тазйиқлар ҳар томонлама кучайтирилди. 1-касалхонанинг бир неча бўлим мудирларини, шу жумладан Талъат Холиқовни ҳам ўз вазифасидан озод қилишди. Бирликчи шифокорлардан баъзиларини вақтинча «Тез ёрдам» тиббий хизматига ўтказишди, баъзиларини эса шаҳардаги шифохоналарга оддий шифокор қилиб жўнатишди…

Талъат Холиқовнинг фидокорона олиб борган ишларига мен ҳам гувоҳман. 1990 йилнинг баҳор кунларининг бирида Совет Иттифоқининг турли бурчакларидан қочиб келган навбатдаги 22 аскар укаларимизни эргаштириб, Талъат Холиқов билан биргаликда Тошкент шаҳар ҳарбий комиссариатига бордик. У ерда рус зобитлари ҳар бир аскарнинг исми шарифи, хизмат қилган шаҳри ва ҳарбий қисм рақами, ҳарбий қисмни тарк этиш сабаби ва куни каби маълумотларни тегишли қоғозларга ёзиб олишди. Бу маълумотлар асосида ҳарбий комиссариат аскар хизмат қилган қисмга ушбу аскар Тошкентга келганлиги ҳақидаги хабарни жўнатар эди. Шундан сўнг аскар укаларимиз билан биргаликда Тошкент шаҳридаги ҳарбий госпиталга бордик. Талъат Холиқов госпитал шифокорлари билан муҳокама қилиб, ҳар бир аскарнинг жароҳатларига қараб госпиталнинг тегишли бўлимларига жойлаштирди. Талъат Холиқов билан биргаликда ҳарбий госпиталдан кеч бўлгандагина қайтдик.

Аскар ўғлонларимизни «дезертир» деган тавқи-лаънат ном билан ҳарбий суд қилинишидан сақлаб қолган ва уларни даволаш чораларини кўрган шифокор Талъат Холиқовнинг бундай фидойилиги қандай баҳоланди, деб баъзилар савол бериши мумкин. Марҳамат, саволингизга жавоб.

1991 йил 17 декабрь кечқурун Талъат Холиқов яшаётган Тошкент шаҳридаги Каттабоғ маҳалласида маҳалла аҳли билан «Бирлик»чиларнинг учрашуви белгиланган эди. Талъат Холиқов кечки пайт Каттабоғ маҳалла чойхонаси олдида «Бирлик»чилар ва маҳалладошларнинг келишини кутиб турган пайтда «номаълум шахслар» деб аталмиш «қора кучлар» унинг бошига арматура билан уришди ва бошини ёришди.

Талъат Холиқовнинг жонига суиқасд қилган жиноятчилар, табиийки, фош этилмади. Натижада худди шундай усулда «қора кучлар» Бирликчи журналист Абдурашид Шариповни 1992 йил 23 январ куни Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси биноси (Пушкин кўчаси, 1-уй) олдида [82], Бирлик халқ ҳаракати раисдоши Абдурахим Пўлатовни 1992 йил 29 июнда Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармаси биноси (Содиқ Азимов кўчаси, 87-уй) олдида [83], Бирликнинг яна бир раисдоши Шуҳрат Исматуллаевни 1993 йил 5 май куни Тошкент шаҳар 16-касалхонаси яқинида калтаклашиб, арматура билан уриб бошини ёришди...

ИЗОҲ. Журналист Абдурашид Шарипов 1992 йилда Ўзбекистонни тарк этишга ва Швецияда сиёсий бошпана олишга мажбур бўлган эди. У 2006 йил ноябрида Швециянинг Лулео шаҳрида вафот қилди («Ҳаракат» журнали, 2006 йил 6(63)-сон).

Талъат Холиқов аввал ўн кундан ортиқроқ касалхонада, сўнгра бир ойдан ортиқроқ уйда ётиб даволанди. Аллоҳ ёрдам бериб у шифо топди. Талъат Холиқов Тошкент шаҳар 1-клиник касалхонасининг ўпка касалликлари бўлимида шифокор бўлиб ишлади (2007 йилда) ва ватандошларимиз соғлигини тиклашда 1962 йилдан бери олиб бораётган фидокорона фаолиятини давом эттирди. Уни 2002 йилда фавқулодда вазиятлар вазирлигига ишга таклиф қилишди. У ердан 2007 йилда у ўз аризасига кўра ишдан бўшади. Унинг уч нафар фарзанди ва бир нафар невараси бор (2007).

Маълумки, 1991 йил 31 августда Ўзбекистон Мустақиллиги эълон этилгач, Олий Мажлис томонидан ўттиздан ортиқ орден ва медаллар таъсис этилди. Кўплаб юртдошларимиз ва чет эллик фуқаролар ушбу орден ва медаллар билан тақдирланди.

Мен ушбу китобнинг 2004 йилдаги нашрини қуйидаги сўзлар билан тугатгандим: «Ўзбекистонлик аскар ўғлонларимизни асоссиз тазйиқлардан асраб қолишда катта хизмат қилган ва бу йўлда шунча азият чеккан, 1962 йилдан бери ватандошларимизни даволаган халқимизнинг Талъат Холиқовдек камтарин ва фидойи фарзандини Мустақил Ўзбекистонимизнинг ақалли битта ордени билан мукофотлаш ўринли бўлар эди». 2016 йил сентябригача Ўзбекистонда ҳукм сурган полициявий режим раҳбарияти кўплаб амалдорларга йилига икки марта - 14 январь ва 1 сентябрь арафасида орден-медаллар берган бўлсада, Талъат Холиқовни медал ёки орден билан тақдирламади.

4.4. БИРЛИК РАҲБАРИЯТИНИНГ КАРИМОВГА МУРОЖААТНОМАСИ ВА ГОРБАЧЕВГА ТЕЛЕГРАММАСИ

Юқорида таъкидлаганимдек, 1989-1990 йилларда Ўзбекистонга кўплаб аскар тобутлари келтирила бошланди. Бу ҳақда Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг биринчи котиби Ислом Каримов дастлаб 1990 йил 24 февралда Тошкентдаги «Халқлар дўстлиги» номли санъат саройида бўлиб ўтган йиғилишда нутқ сўзлаб, Ўзбекистонга 1989 йилда 430 аскар тобути келтирилганини айтди. Совет Империяси шароитида ҳатто Республиканинг биринчи раҳбари нуфузли йиғинда айтган гаплари ҳам матбуотда баъзан қисқартириб берилиши натижасида Ислом Каримовнинг нутқи ёзилган газеталарда ушбу факт ёзилмаган. Бу факт «Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 25 апрел сонида чиққан журналист М.Қосимованинг «Яна 200-рақамли юк…» мақоласида қуйидагича ёзилган.

«Жумҳуриятимизда биргина 1989 йилнинг ўзида ҳарбий хизматни ўтайман, деб нобуд бўлган 430 нафар навқирон йигитга аза очилганлигининг ўзиёқ шундан далолат бериб турибди. Бу рақам 1990 йил яна бир неча нафарга кўпайди. Куни кеча пойтахтнинг А.Икромов туманига яна бир 200-рақамли юк келди. Унга 5-Гулистон кўчаси 35-уйда истиқомат қилувчи Мирвоҳид Каримовнинг эндигина 19 ёшни қоралаган ўғли Бахтиёр Каримовнинг жасади солинганди.»

1990 йил 24 апрель куни Бирлик халқ ҳаракати Марказий кенгаш ҳайъати мажлисида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов номига мурожаатнома қабул қилинди. Ушбу мурожаатнома матнини «Бирлик» газетасининг 1990 йил май ойидаги 16-сонидан келтириб ўтаман.

«ЎЗБЕКИСТОН ССР ПРЕЗИДЕНТИ И.А.КАРИМОВГА

ҲУРМАТЛИ ИСЛОМ АБДУҒАНИЕВИЧ!

Ўта бардошли ўзбек халқининг Совет Армиясида хизмат қилаётган фарзандларининг жасадлари солинган темир тобутлар кети узилмай келаётгани Сизга сир эмас. Фарзандлари ўлиб келаётган оналарнинг фарёди Ўзбекистонни тутмоқда. Сизнинг ёки сафдошларингизнинг бошига бундай мудҳиш кун тушмаганлигидан, балки Сизларда халқ болаларига нисбатан қалб изтироби пайдо бўлмаётгандир. Аммо оддий халқнинг фарёдига қулоқ солмасликка жумҳурият раҳбарининг ҳеч қандай маънавий ҳаққи йўқ.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати салкам бир йилдан бери ўзбек халқига нисбатан бўлаётган ана шу даҳшатли геноцидга Ўзбекистон раҳбариятининг диққатини жалб қилмоқда. Фақат 24 февральга келиб биринчи бор Сиз ўз нутқингизда армиядан ўзбек аскарларининг жасади келаётганини тан олдингиз.

Аммо шундан кейин ҳам Ўзбекистон раҳбарияти ўзбек халқи фарзандларига нисбатан қилинаётган таҳқирлашни тўхтатиш учун ҳеч бир сезиларли иш қилаётгани йўқ. Билъакс, Сизнинг ўша тарихий нутқингиздан сўнг ўзбек аскарлари жасадларининг оқими сезиларли даражада ошди.

Сиз Ўзбекистон Президентлигига сайлангач: «Мен Ўзбекистон халқлари манфаати учун хизмат қиламан, ҳар бир гражданнинг ҳақ-ҳуқуқини таъминлаш учун кафолат бераман» - деб қасамёд этганингиз ҳали ёдингиздан кўтарилмаган бўлса керак! 2,5 миллионга яқин аҳолига эга бўлган «митти» Латвия ҳам, гарчи унинг фарзандлари ўзбекларча таҳқирланмаётган бўлсада, ўз ўғлонларини Латвия ҳудудида хизмат қилиши кафолатига эришди.

Ўзбекистон раҳбарияти, чамаси, масъулиятни сезмаётир, у тобора халқ нафрати йиғилиб бораётганини ва вақти келиб бу нафрат кутилмаган оқибатларга олиб келишини англамаётир.

Бирлик халқ ҳаракати зудлик билан Ўзбекистон Олий Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясини чақириб, унда ўзбек аскарлари фақат Ўзбекистонда хизмат қилиши масалаларини ҳал этишни талаб этади.

Кейинги пайтларда жон сақлаш мақсадида кўплаб ўзбек аскарлари армия сафларини тарк этмоқдалар. Уларни «Дезертир» деган тавқу-лаънат ном билан атаб судга берилмоқда. Биз бу аскарлар устидан олиб борилаётган судларни дарҳол тўхтатилишини ҳамда улар хизматини Ўзбекистонда тугатишларини таъминлашни талаб қиламиз!

ЎЗБЕКИСТОН БИРЛИК ХАЛҚ ҲАРАКАТИ
МАРКАЗИЙ КЕНГАШИНИНГ РАИСДОШИ Ш. ИСМАТУЛЛАЕВ
24.04.1990.»

Шунингдек 1990 йил 24 апрелида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати раисдошлари профессор Зоҳид Ҳақназаров ва доцент Шуҳрат Исматуллаев имзо қўйган телеграмма СССР Президенти Михаил Горбачев номига ҳам юборилди. Ушбу телеграмма матни «Тумарис» газетининг 1990 йил 8-сонида босилган.

«МОСКВА. КРЕМЛЬ.
СССР ПРЕЗИДЕНТИ М. С. ГОРБАЧЕВГА

Ҳурматли Михаил Сергеевич!

СССР Қуролли Кучларида юзлаб ўзбек аскарларининг ўлими туфайли чидаб бўлмас вазият вужудга келди. 1989 йил ичида 430 аскар қурбон бўлди. Бу йил темир тобутлар оқими кескин ошди. Юзлаб гуноҳсиз аскарларнинг зўравонлик билан ўлдирилиши геноцидга айланган, ўзбекларга қарши уюштирилаётган кампаниянинг натижасидир.

Ўғлонларимизга нисбатан бўлаётган муттасил таҳқирлар натижасида улар ўз жонларини сақлаш учун хизмат жойларини оммавий равишда тарк этмоқдалар. Буларнинг барчаси жумҳуриятда кескин ва хавфли вазиятни юзага келтирди.

Жумҳурият раҳбарияти ва Ўзбекистон Олий Кенгаши болаларимизнинг ҳаётини ҳимоя қила олмас экан, Сиздан ўзбек аскарларининг оммавий ўлдирилишига чек қўйиш учун фавқулодда чоралар кўришингизни сўраймиз. Бунга уларни кечиктирмасдан жумҳурияимиз ҳудудига кўчириш йўли билангина эришиш мумкин.

Бундай вазиятда оналарнинг ўз ўғилларини таҳқирловчи ва ўлимга айланаётган хизматга беришдан оммавий равишда бош тортишини табиий ҳол деб ҳисоблаймиз. Вужудга келган вазиятда айбдор бўлган ҳарбий қўмондонликнинг қаттиқ жавобгарликка тортилишини талаб қиламиз.

Ҳарбий хизматда бўлган ўзбек ёшларининг ҳаёти, саломатлиги ва иззат-нафсини сақлаш учун адолатли чоралар кўришнинг бундан буён кечиктирилиши кутилмаган ва тузатиб бўлмас оқибатларга олиб келиши мумкин.

ЎЗБЕКИСТОН БИРЛИК ХАЛҚ
ҲАРАКАТИНИНГ РАИСЛАРИ: З.ҲАҚНАЗАРОВ, Ш.ИСМАТУЛЛАЕВ
Тошкент, 24.04.1990.»

4.5. ҲУСНИТДИН МУХАМЕДОВ ТОБУТИ ВА 1990 ЙИЛ 26 АПРЕЛ НАМОЙИШИ

Ўша пайтлар Ўзбекистонга тобутлар деярли ҳар куни келтирилар эди. 1990 йил апрелида, Рамазон ҳайити арафасида, Тошкент шаҳрининг Олмазор маҳалласи, Пенков тор кўчаси 12-уйида яшаган Ҳуснитдин Мухамедовнинг жасади темир тобутда келтирилди. У Улан-Удэ шаҳридаги 92480К рақамли ҳарбий қисмда ўн ой хизмат қилганди.

Ҳуснитдин Мухамедов чақалоқлик вақтидаёқ онаси ўлиб кетган бўлиб, 1988 йилда отаси ҳам вафот қилганди. Баъзи бир маҳаллий раҳбарларнинг қаршилигига қарамай Бирликчиларнинг талаби ва Талъат Холиқовнинг фидокорона меҳнати билан Ҳуснитдин Мухамедовнинг жасади 1990 йил 25 апрелдан 26 апрелга ўтар кечаси суд-тиббиёт экспертизаси қилинди. Экспертиза натижасида аскар танасининг уч жойига найзасимон ўткир қурол билан жароҳат етказилганлиги, тўққизта қовурғаси синганлиги, оёқлари эзилганлиги ва шунга ўхшаш кўп жароҳатлар ёрдамида ваҳшийларча ўлдирилганлиги исботланди.

Рамазон ҳайитининг наҳорида, яъни 1990 йил 26 апрел эрталаб Ҳуснитдин Муҳамедов тобути Олмазор мачитига жаноза ўқиш учун келтирилди. Жаноза ўқилгач, жанозага йиғилган кишилар тобутни елкага кўтариб, Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан учрашиш мақсадида Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биноси томон юришди. Тошкентдаги Ўзбекистон кўчаси бўйлаб бораётганимизда, Президент биноси яқинида уч қатор юк машиналарини кўндаланг қўйган ҳолда йўлни тўсиб, милиция ва Миллий хавфсизлик хизмати ходимлари саф тортиб бизни кутиб туришган экан.

Ўша юришда мен ҳам қатнашдим. Ўшанда йўлимизни уч қатор қилиб кўндаланг қўйилган юк машиналари ва юзлаб милиция ходимлари тўсиб турар эди. Биз – бирликчилар милиция сафларина ёриб, тобутни икки қатор юк машиналари устидан ҳам шовқин-сурон билан олиб ўтдик. Иккала ҳолатда ҳам машина тепасига чиққанлар орасида мен ҳам бор эдим. Тобутни машинанинг бир томонидан кўтариб олиб иккинчи томонга тушираётганда мен ҳам ёрдам бердим ва бир неча марта «Астароқ-астароқ, майитни эҳтиёт қилинглар» дедим.

Юк машинаси тепасида тобутни кўтар-кўтар қилаётганимизда менинг кўзим ногаҳон Абдулазиз Махмудовга тушди: у шиддатли воқеани тўлиқроқ видеога олиш мақсадида йўл четидаги бетон устун (столба)нинг 40-45 сантиметр баландликдаги супачага оёғи билан чиқиб, чап қўли билан устунни қучоқлаб, ўнг қўли ёрдамида елкасига қўйилган япон видеокамераси билан тасвирга олаётганди. Ушбу «200 рақамли юк” номли 59 дақиқа 12 сониялик видео бугунги кунда – 2022 йил 19 сентябр куни www.youtube.com сайтида бор ([78]-га қаранг). Унинг дастлабки видеосини кўрганимда тобутни иккала юк машинаси устидан олиб ўтганимизга доир лавҳа ҳам бор эди. Видеони бугун ҳам кўрдим. Лекин видеодан иккинчи машина усотидан олиб ўтаётган лавҳа кесиб олиб ташланибди. Чунки ушбу лавҳада машина устидагилар сафида мен ҳам бор эдим ва лавҳада кўрингандим.

Биз – бирликчилар милиция сафларина ёриб, тобутни икки қатор юк машиналари устидан ҳам шовқин-сурон билан олиб ўтдик. Марказқўм яқинида учинчи қатор юк машиналари ва кўплаб милиционерлар туришар эди. Машиналар олдида тўхтаб (бу Президент девонидан 40 қадамча берироқда эди), шу ерда ўз норозиликларимизни айтдик. Бирлик халқ ҳаракати раиси Абдурахим Пўлатов қисқача нутқ сўзлади. Якшанба куни бўлганлигидан Президент девонида Ислом Каримов бу пайтда йўқлиги маълум эди. Шу сабабларга кўра ва беҳуда қон тўкилиши олдини олиш мақсадида аскар тобутини олиб Чарх Камолон қабристонига олиб бордик. Қабристонда мотам митинги бўлди ва Ҳуснитдин Мухамедовнинг жасади қабрга қўйилди.

Раҳматли кинорежиссер Абдулазиз Махмудов 1990 йил 26 апрел куни суратга олган “200 рақамли юк” номли 59 дақиқалик [78]-видеода ҳаққоний тасвир қилинган.

Бирликчилар ҳозир айтиб ўтилган ишлар билан чекланишмади. Ота-онасидан етим қолган бўлсада халқимиз фарзанди бўлган Ҳуснитдин Мухамедовнинг ўлими тафсилотларини жойида ўрганиш учун Бирлик халқ ҳаракати Марказий кенгаш ҳайъатининг аъзоси, техника фанлари доктори, профессор Олимжон Каримов ва Бирлик фаоли, шоира Васила Иноятова 1990 йил май ойида Бурятия автоном республикасининг маркази бўлмиш Улан-Удэ шаҳрига, яъни Ҳуснитдин хизмат қилган 92480К ҳарбий қисмга бориб келишди.

Юқорида Ҳуснитдин Мухамедов ҳақида ёзилган воқеалар Ўзбекистон хотин-қизлар уюшмасининг хабарномаси бўлган «Тумарис» газетининг 1990 йил май ойида чиққан 8-сонидаги М.Усмонованинг «Халқ мотами» мақоласида батафсил ёзилган.

1990 йил 25-26 апрелда бўлиб ўтган воқеалар ҳақида «Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 28 апрелида муаллифи ёзилмаган «Фалокат рўй берди. У нопок кишилар учун сиёсий чайқовчиликка баҳона бўлди» деган мақоласида ҳам ёзилган. Мақолада ўша воқеалар хусусида Совет Империяси тарафдорларининг фикри яққол тасвирланганлиги сабабли мақолани келтириб ўтаман.

«Мурда солинган тобут Улан-Удэдан самолётда подполковник – қурилиш қисми вакили билан марҳумнинг икки қариндоши ҳамроҳлигида олиб келинди. Суд-медицина экспертизаси ҳужжатида шундай дейилган: Ҳуснитдин Башарович Мухамедов, 1971 йилда туғилган, хизматга чақирилгунга қадар Тошкент шаҳрининг Олмазор кўчасидаги Пенков тупигининг 12-уйида яшаган, бетон қорувчи қурилма олдида ишлаётган вақтида содир бўлган бахтсиз ҳодиса натижасида 21 апрель куни ҳалок бўлди.

Оиланинг бошига мусибат тушди. Солдатнинг қисмга чақирилган қариндошлари ўша жойнинг ўзида воқеанинг барча тафсилотлари билан танишиб, ҳақиқатан ҳам бахтсиз ҳодиса содир бўлганлигига тўла ишонч ҳосил қилиш имкониятига эга бўлдилар.

Тошкент шаҳар ижроия комитети ички ишлар бошқармаси тақдим этган хабардан маълум бўлишича, 25 апрель куни соат 12 да марҳумнинг ота-онаси яшайдиган ҳовлида қирққа яқин киши – қариндош-уруғлар, қўшнилар… ва яна «Бирлик» тарафдорларидан тахминан ўттиз киши тўпланишган. Улар одамларни митингга чақирганлар.

Ҳаммаси жирканч иғвогарлик билан тугади. Марҳумнинг жасадини мусулмон одати ва умуминсоний қонунларга биноан ҳурмат-эҳтиром билан дафн этиш ўрнига, уни уйда қолдирдилар. Эртасига – 26 апрель куни эса соат тахминан 6 дан 35 минут ўтганда марҳумнинг уйида юзга яқин киши тўпланди, улар тобутни кўтариб шаҳар марказига, митинг ўтказилиши мўлжалланган ерга олиб бордилар.

Партия, совет ва ҳукуматни муҳофаза қилиш органларининг вакиллари, диндорларнинг огоҳлантиришларига қарамай, «Бирлик» фаоллари бошқараётган мотам маросими ўз йўлида давом этаверди. Уни анҳор бўйига боргандагина тўхтатиб қолишга муваффақ бўлишди.

Одамлар бу ерда ўтказилган суҳбатдан сўнг орқаларига қайтишди, қисман тарқалиб кетишди. Чарх Камолон қабристонида дафн маросими ўтказилди.

Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг «Жамоат тартиби ва гражданлар хавфсизлигига қарши ҳаракатлар учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида»ги фармоннинг бир қанча қоидаларини онгли равишда бузган ана шу нохуш ҳаракат ташкилотчиларига қарши жиноий иш қўзғатилди. Ана шу ишни кўриб чиқиш натижалари тўғрисида газетхонларга хабар берилади.»

1990 йил 25-26 апрель кунлари Тошкентда бўлиб ўтган қайғули ва тарихий воқеалар СССР Киномотографиячилар уюшмасининг аъзоси, Бирлик халқ ҳаракатининг таниқли фаоли Абдулазиз Махмудов томонидан видеотасмага тасвирга туширилган. Ишонаманки, Ўзбекистон Мустақилликка эришиш арафасида бўлиб ўтган воқеалар, шу жумладан юқорида ёзилган аскар укамиз Ҳуснитдин Мухамедовнинг кўмиш маросимлари тасвири туширилган видеотасма йиллар ўтгач Ўзбекистон телевидениеси орқали ҳам кўрсатилади ва халқимиз Бирликчиларимиз фидойилигини муносиб баҳолайди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 5)

3-ҚИСМ. БИРЛИК РАҲБАРИЯТИНИНГ КАТТА ХАТОСИ ВА УНИНГ БОШ АЙБДОРИ

3.1. БИРЛИК РАИСИ ҚАНДАЙ САЙЛАНГАНДИ?

Ушбу китоб ёшларимизга мўлжаллаб ёзилаётганлиги сабабли Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятида 1988 йилда йўл қўйилган битта катта хато ҳақида ҳам ёзай. Бу хато Бирликка раҳбарни сайлаш масаласи билан боғлиқдир.

Шоир Муҳаммад Солиҳ ўзининг «Йўлнома» китобида шундай ёзган.

«Ниҳоят, ноябр ойининг ўн биринчи куни биз, бир гуруҳ ёзувчи ва олим, режалаганимиз ташкилотни таъсис этиш учун қўшиқчи шоир Дадахон Ҳасаннинг уйида тўпландик. Янглишмасам, 15-17 тача киши бор эди.

Қисқа муҳокамадан кейин «Бирлик» номи остида Ўзбекистоннинг маънавий ва моддий қадриятларини асраш ҳаракати таъсис этилди, деб қарор қилдик. Менга ҳаракатни бошқариш таклиф этилди, мен рад қилдим. Ҳаракат ҳайъатида бўлиш мен учун етарли, Ёзувчилар Уюшмаси котиблиги юки ҳам бор, лекин ҳаракатни бирга юритаверамиз, дедим. Академик Тошмуҳамедов ҳам раҳбарликни истамади. Шунда фан доктори Абдураҳим Пўлатов бошқарсин қурултойгача, деди кимдир. Кўпчилик «бу одамни яхши танимаймиз», деган баҳонада қарши чиқди. Мен Пўлатов номзодини қўлладим ва қарши чиққан дўстлардан унга овоз беришни илтимос қилдим.

Илтимос қилдим-у, уни ўзим ҳам унча яхши танимасдим. Уни илмий институтларда олимлар билан ўтказган суҳбатларимда бир-икки марта кўриб, эсимда қолганди. Эсимда қолганди, чунки кўп савол берарди. Кейин уни, янглишмасам, Дадахон Ҳасаннинг уйига шоир Рауф Парфи ва Бегжон Тошмуҳаммедов олиб келишганди. Мен бу одамларга ишонардим. Бундан ташқари, биз, ёзувчилар, ташкилотни тузиб, оёққа қўйиб, уни бизга кўра прагматик, закий олимларга топшириш керак, деган қатъий фикрда эдим. Қолаверса, Пўлатов, кибернетика олими, ўзи ҳақида жуда чаққон ва ишчан бир киши таасуротини қолдирарди. Шундай бир одам биз илтимос қилган нарсани дарров қабул қилганига хурсанд ҳам эдим. Ҳар ҳолда, ҳаракатнинг қурултойга қадар ташкилий ишларини юритишга ҳеч шубҳам йўқ эди.

Баъзи радикал ошнолар аввал ҳаракатга умуман коммунист олмаслик керак, деган фикрни олға суришганди. Ёзувчиларнинг кўпчилиги бу фикрни қўллади. Аммо Таъсис мажлисида дўстлардан бири «бу Пўлатов илмий институтнинг парткоми бўлган, қандай ишлайди биз билан», деб шипшиганда унга: «коммунистларни ҳаракатга олмайдиган бўлсак, ҳаракатни тузайлик деб юрган Зоҳир Аъламни ҳам, Дадахон Ҳасанни ҳам олмаслик керак эди. Бизга кейинроқ қўшилган Бегжон Тошмуҳаммад ҳам коммунистку», дедим.

Хуллас, Пўлатов Қурултойгача янги ташкилотнинг таъсис қўмитасига бошлиқ бўлиб сайланди.» [34, 120-121-б.]

Менинг фикримча, Бирлик халқ ҳаракати тарихида йўл қўйилган энг катта хато – Бирлик Ташаббус гуруҳига Абдурахим Пўлатовнинг раис этиб сайланганлигидир. Бунга бош айбдор Муҳаммад Солиҳдир, чунки у ўзи яхши танимаган ва билмаган, ўша вақтда Ўзбекистон Фанлар академияси Кибернетика институти коммунистик партия ташкилотининг котиби (партком секретари) бўлиб ишлаётган Абдураҳим Пўлатовдек кишини Бирликка раҳбар этиб сайлашни таклиф қилган. Ёзувчи Зоҳир Аълам таъкидлашича, 11 ноябрдаги тарихий йиғилишдан ўн кунлар ўтгач Муҳаммад Солиҳ Абдураҳим Пўлатов билан учрашган ва уни Ташаббус гуруҳига раҳбар бўлишни таклиф этган, яъни Бирликка раҳбарни тайинлаш масаласини якка тартибда Муҳаммад Солиҳ ҳал қилган. Шоир ва ёзувчилар Абдураҳим Пўлатовни раис этиб сайламаслик кераклиги ҳақида гапирганларида, Муҳаммад Солиҳ уларни ҳам кўндиришга ҳаракат қилган. Натижада 1988 йил 1 декабрдаги йиғилишда Абдураҳим Пўлатов Бирлик Ташаббус гуруҳига раис этиб сайланган.

Худди шундай ҳолат Бирлик халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойида ҳам бўлган. Бу ҳақда Муҳаммад Солиҳ шундай ёзган.

«28 майда (1989 йил) ўтган Қурултой шундай кўтаринки руҳда ўтди. Ҳаракатга раҳбарлик қилишни таклиф этишди, рад қилдим. Уюшмадаги вазифам жорий босқич учун Ҳаракатдаги мақомдан муҳим эди. Ҳаракатдаги мақом Уюшманинг маневр майдонини торайтириб қўяр ва давлат идораларига босим ўтказиш қобилиятини заифлаштирган бўларди.

Мен раҳбарликка яна Абдураҳим Пўлатовни тавсия қилдим, номзоди қаршиликсиз қабул қилинди. Ҳаракатнинг Марказий Кенгаш аъзолари ва ҳоказолар тасдиқланди. Қурултой байрам кайфиятида якунланди.» [34, 159-б.]

Фикримча, авваламбор Бирликка раис этиб Муҳаммад Солиҳнинг ўзи сайланмоғи ўринли бўларди. Лекин ўша Совет Империяси шароитида у раисликни рад этиб тўғри иш қилган. У раисликка ўзи яхши билган сафдошларидан бирини, масалан, шоир Усмон Азимни (у 1992 йилда Ватан тараққиёти партиясига асос солди ва унинг раиси этиб сайланди) ёки Болтиқбўйидаги учта жумҳуриятда эллик кун бўлиб, Халқ ҳаракатларини ўрганиб келган ёзувчи Зоҳир Аъламни тавсия этиши керак эди. Ёки уч кишидан иборат раисдошлар сайлаш йўли ҳам ижобий ечим эди.

Ушбу параграфнинг 3.2 ва 3.3 бандларида Абдурахим Пўлатов ўз устози академик Восил Қобуловга қарши қилган пасткашлиги ҳақида ёзаман.

3.2. АКАДЕМИК ВОСИЛ ҚОБУЛОВ


Фото 19. Академик Восил Қобулов (1921-2010). [71]

Абдураҳим Пўлатовнинг ички дунёсини очиб беришда академик Восил Қобуловнинг ҳикояси муҳимдир. Менга ушбу воқеани тарих фанлари номзоди, доцент, бир неча тарихий китоблар муаллифи Тоҳир Каримов 2004 йилда гапириб берди. Мен ўшанда унинг ҳикоясини қизил блокнотимга батафсил ёзиб олдим. 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини ва 2005 йил 30 май кунги пикетимдан кейин кучишлатар органлар зобитлари мени ижарадаги хонамдан ҳайдаб чиқаришди (Тошкент шаҳри, Миробод тумани, Норхўжаев кўчаси, 17-уй, 9-хонадон). Улар 2005 йил ёзида ўғирлик уюштиришди ва ўша хонадонимдан 14 банан қўтисидаги 600 тага яқин қимматбаҳо китобим, икки банан қўтисидаги 22 та папкадаги ёзув-чизув қилган мақолаларим, “Турон йигитига” номли китобим, қоғозларим ва бошқа нарсаларимни олиб кетишди. Шу ўғирланган нарсалар орасида менинг бир неча блокнотларим, жумладан ўша тарихий суҳбат ва бошқа муҳим маълумотлар билан деярли тўлдириб ёзилган 200 бетлик қизил блокнотим ҳам бор эди. Шу сабабли ушбу ҳикояни хотирамда қолганига асосан 2011 йилда ёзган русча [69]-мақоламдан ўзбекчага ўгириб келтираман.

Тошкент давлат иқтисодиёт университети Фалсафа кафедраси доценти, таниқли файласуф олим, фалсафа фанлари номзоди Тоҳир Каримов 2021 йил 17 август куни 75 ёшда вафот этди. Мен у билан охирги марта 2008 йил 27 август куни унинг уйида учрашиб суҳбатлашдим. Мен 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни яширинча тарк қилишга мажбур бўлдим.

Маълумки, 1988 йил 11 ноябр куни 18 нафар ўзбек зиёлилари ҳофиз Дадахон Ҳасан уйида тўпланиб Ўзбекистонда демократиявий ҳаракатлар олиб бориш борасида суҳбатлашди ва Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ)ни ташкил қилиш бўйича 11 кишидан иборат Ташаббус гуруҳини тузишди. Ташкилий қўмита Ўзбекистонда таниқли зиёлилар билан шахсан учрашиш ёки телефон орқали суҳбатлашиш орқали БХҲ таркибига таклиф қилишни 1988 йил ноябр охиридан амалга ошира бошлади.

Профессор Олимжон Каримов (1926-2006) менга 2001 йилда айтганига кўра шу йўл билан Бирликга 155 нафар таниқли ўзбек зиёлилари аъзо бўлишди ва фаолият олиб бора бошлади.

Ўзбекистонда энг таниқли олимлардан бири, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги, Кибернетика илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси (ИИЧБ) Бош директори Восил Қобулов эди. Шу ерда унинг қисқача таржимаи ҳолини келтирай.

“ҚОБУЛОВ Восил Қобулович (1921.5.9-2010 – 2021.21.01, Тошкент) — математик олим, Ўзбекистон Фанлар Академияси академиги (1966), физика-математика фанлари доктори (1961), профессор (1964). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби (1977). Тошкент Темирйўл муҳандислари институтини тугатган (1949). Чоржўй-Қўнғирот темир йўли қурилишида ишлаган (1949-50). Ўзбекистон ФА Иншоотлар институтида аспирант, илмий ходим (1950-57). Ўзбекистон ФА Математика интитутининг ҳисоблаш техникаси бўлими мудири (1957—63). Ўзбекистон ФА Механика институти (ва иншоотларнинг сейсмик мустаҳкамлиги институтида) ҳисоблаш маркази директори (1963—66). Ўзбекистон ФА Кибернетика институти директори (1966—77), институт Ўзбекистон ФА нинг «Кибернетика» илмий ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилгач, унинг бош директори (1978—92).

Илмий ишлари ҳисоблаш техникасини фан, техника ва халқ хўжалигининг турли соҳаларига жорий этиш билан боғлиқ. Беруний номидаги Ўзбекистон давлат мукофоти лауреати (1971). «Эл-юрт ҳурмати» ордени билан мукофотланган (1998).

Асарлари: Алгоритмизация в теории упругости и деформационной теории иластичности, Т.. 1966; Ақл мўъжизаси. Т,, 1974; Функциоиал анализ ва ҳисоблаш математикаси, Т., 1976; Алгоритмизация в механике сплошннх сред. Т, 1978. Адабиёт: Ўзбекистон кибернетиклари, Т.. 1996.» [48, Қ ҳарфи жилди, 188-б.]

Восил Қобулов 1941-1945 йилларда Иккинчи Дунё урушида пиёда аскар бўлиб қатнашган. Катта сержант унвонига эга бўлган. [71]

3.3. ВОСИЛ ҚОБУЛОВ ВА АБДУРАХИМ ПЎЛАТОВ

Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи фаоллари Ўзбекистонда таниқли зиёлилар билан шахсан учрашиш ёки телефон орқали суҳбатлашиш орқали БХҲ таркибига таклиф қилишни 1988 йил ноябр охиридан бошлашди. Ташаббус гуруҳи аъзоларидан бири бўлмиш доцент Тоҳир Каримов (1946-2021) ташкилий ишларда фаол қатнашди.

1989 йил январда академик Восил Қабуловга телефон қилишди ва учрашув вақтини белгилашди. Ушбу муҳим учрашувга Тоҳир Каримов ва Муҳаммад Солиҳ биргаликда боришни режалаштирди. Тоҳир ака белгиланган кун эрталаб Ёзувчилар уюшмаси биносига келди. Муҳаммад Солиҳ унга: “Мени Марказқумга чақиришди. Восил Қобулович билан ўзингиз суҳбатлашишингиз керак бўлади” деди.

Тоҳир ака Тошкент Кибернетика ИИЧБга ўзи борди. Белгиланган вақтда академик Восил Қобулов уни ўз кабинетига таклиф қилди. Салом-аликдан кейин Тоҳир ака мамлакатдаги аҳволга доир қисқача гапирди ва Тошкентда Бирлик халқ ҳаракати тузилганлиги ҳақида айтди. БХҲ Марказий Кенгаши Ўзбекистоннинг таниқли зиёлиларини БХҲ раҳбарияти таркибига таклиф қилишаётганини айтиб, Восил Қобуловичга сафга қўшилишни таклиф қилди.

Восил ака савол берди: Бирлик раҳбари ким?”
Тоҳир ака хурсанд бўлиб: “Шогирдингиз Абдураҳим Пўлатов”, деб жавоб берди.

Восил ака бироз ўйланиб: “Абдураҳим раис бўлар бўлса, мен бу ташкилотга қадамимни босмайман” – деди.

Тоҳир ака бундай жавобни кутмагани учун эътироз билдира олмади. Кабинетда ноқулай жимлик. Жимликни Восил ака сўзлари бўлди.

“Сиз менинг сўзларимга таажжубланманг. Абдурахим тиришқоқ йигит. У Москва Энергетика институтида ўқиди, номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Мен уни лаборатория мудири этиб тайинладим. У Москвага докторантурага йўлланма сўради, мен ёрдам бердим. У докторлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилди (1984 йилда, А.Ш.).

Москвадан қайтгач унга иш бердим ва у Кибернетика ИИЧБ партия ташкилоти котиби бўлиб сайланди. У бошқа миллатдан бўлган бир неча ходимлар билан биргалашиб Москвага Коммунистик партия Марказий Қўмитасига шикоят ёзишди (бу миллатдагилар асосан Исроилда яшашади, А.Ш.) Шикоятда мени миллатчи, фақат ўзбекларни ҳимоя қилади, дея таъкидлашган ва ҳоказолар.

Шикоятни Москвадан Тошкентга Ўзбекистон компартияси Марказий Қўмитаси (МҚ)га жўнатишди. У ердан комиссия келди ва Кибернетика ИИЧБдаги аҳволни ўрганди. Комиссия айрим камчиликларни кўрсатди, жазо чораларисиз хулоса қилди ва жўнаб кетди.

Абдураҳим жавобдан қониқмай Москвага КПСС МҚсига иккинчи марта шикоят жўнатди. Энди шикоятни текшириш учун Москвадан комиссия келди. Улар Кибернетика ИИЧБни тити-питисини чиқариб текширишди, менга ҳисоб карточкамга ёзиш шарти билан қатъий ҳайфсан эълон қилишди.

Абдураҳим менинг ёрдамимга мана шундай “миннатдорчилик” билан жавоб берди.”

Восил Қобулов шу сўзларни айтаётганида унинг кўзлари ёшланди. Бу ҳақда менга Тоҳир Каримов 2004 йилда айтди.

Шу ерда академик Восил Қобулов билан танишишим тарихини қисқача баён қилай. У 1974 йилда “Ақл мўъжизаси” номли китоб ёзди [73]. Мен у вақти университетнинг тўртинчи босқичида таълим олаётгандим. Мен ушбу китобни ўқиб қибернетика ҳақида анчагина қўшимча маълумотларга эга бўлдим.

1975 йил июнда Самарқанд Давлат университетини тугатдим. Мени ЎзФА Кибернетика ИИЧБ қошидаги Автомат бошқариш ситемаларини махсус лойиҳалаштириш-конструкторлик бюросининг Самарқанд филиалига юборишди. Мен у ерда 1975-77 йилларда муҳандис-дастурловчи бўлиб ишладим. 1977-79 йилларда Тошкент Кибернетика институтида аспирант бўлдим. Шу сабабли мен академик Восил Қобуловни яхши биламан. У жуда ҳалол инсон ва олим эди. У ўзбек халқини ва Ватанимизни жуда яхши кўрарди, Совет Иттифоқидаги тоталитар тузум шароитида кўпроқ миллий кадрлар етиштиришга ҳаракат қиларди.

Академик Восил Қобулов мен учун умрим давомида ибрат бўлган шахс ва олим эди. Мен у билан бир неча марта учрашиб суҳбатлашганман, ҳатто бир марта 1977 йилда унинг уйига бориб суҳбатлашганман.

Кибернетика ИИЧБда ҳар хил миллат вакиллари ишларди. Ушбу шикоятни ёзган ва имзо қўйганларнинг кўпчилиги бошқа миллат вакиллари бўлгани ва улар Кибернетика ИИЧБ ходимлари эканлиги ҳам шуни кўрсатиб турибди.

Абдураҳим Пўлатов ўз устози бўлмиш академик Восил Қобуловга кутилмаган ва маккорлик билан ИККИ МАРТА зарба берди. Абдураҳим Пўлатовнинг ички дунёси мана шу даражада бўлган ва ҳозир ҳам шу даражада қолган.

Тоҳир Каримов Восил ака сўзларига эътироз билдира олмаган ва хайрлашиб жўнаб кетган. У Ёзувчилар уюшмасига қайтиб келиб ушбу ноҳуш воқеани Муҳаммад Солиҳга айтиб берган. Афсуски, Абдураҳимнинг бу қилмиши ҳақида Муҳаммад Солиҳ бирликчи сафдошларига гапириб бермади, қайсидир маънода яширди. Акс ҳолда Абдураҳим Пўлатов Бирлик халқ ҳаракати раислигига 1989 йил май ойидаги Таъсис қурултойида сайланмаган бўларди.

Академик Восил Қобулов 2010 йил 21 январ куни вафот қилди. Абдураҳим Пўлатов шундан тўрт кун ўтгач – 2010 йил 25 январ куни www.harakat.net сайтида «Абдураҳим Пўлат: Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил ака Қобул ўғлидан айрилдик» номли мақолани чоп этди.

“Ҳаётим бўйича фақат бир илмий даргоҳда ишладим – Фанлар академиясининг Кибернетика институтида. Институтнинг расмий ташкил қилиниши ҳақидаги ҳукумат қарори 1966 йил 26 апрелда, Тошкентда ер қимирлаган куни расман тасдиқланган. Бу рамзий воқеа, чунки, бу институтнинг пайдо бўлиши Ўзбекистоннинг илмий соҳасида ер қимирлашдан ҳам кучли ҳодиса бўлган.

Мен институтга 1968 йил 26 апрель куни (ер қимирлаш ва институт тузилишининг икки йиллиги куни) Москва Энергетика Институтининг СССРда биринчи бўлиб очилган компютерлар мутахассислиги бўйича кафедрасининг дипломи билан келдим. 1991 йилнинг июнь ойида ўзимни тўла сиёсатга бағишлаш мақсадида Москвадан телефон қилиб, ишдан кетишимни билдирдим. 21 йил ичида аввал фан номзоди, сўнгра фан доктори ва профессор бўлдим, 1975 йилдан бери лаборатория мудири эдим.

Бутун илмий умримни бир даргоҳда, бир раҳбарнинг қўли остида ўтказдим. Бу раҳбар - Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил Қобул эди.

Восила ака ҳақиқатдан Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон эди. У кишининг мамлакатимизни мустақил кўриш, исмларимиздаги “ов” қўшимчаларидан қутилиш орзуси чексиз эканлигини мен жуда яхши билардим. “Ўзбек” сўзи ўрнига “қоракўз” деб гапиришни яхши кўрардилар. Табиий, ўзбекларнинг келажаги учун у вақтларда сиёсий фаолият олиб бориш хусусида гап ҳам бўлиши мумкин эмасди. Шу сабабли, Восил ака ўз соҳаларида буюк ишлар қилиш учун қаттиқ курашардилар. Мақсадлари “қоракўзлар” учун институтларни, Фанлар академиясини кенгайтириш, илм соҳасида кўплаб қоракўз-олимлар етиштириш эди. Ўша олимлар келажагимизни белгилашига ишонардилар.

Мен Москвада, айниқса, катталар олдида қуллиқ қилиш масаласида Ўзбекистонга нисбатан анча илғор савияда бўлган шаҳарда тарбия олганим учун, Кибернетика институтидаги муҳитни, очиқча айтаман, дарҳол ёқтирмадим. Бунинг устига, қоракўз-олимлар етиштириш масаласида сонга эмас, сифатга урғу бериш тарафдори эдим. Восил ака билан орамиздаги тафовут тезда ўртага чиқди.

Восил акадан бошқа ҳар қандай ўзбек, мавжуд шароитда, менинг бу институтда улғайишимга йўл бермаган бўларди. Аммо, эндигина фан номзоди бўлган вақтимда бир лабаратория мудири лавозими бўшади, кутилмаганда мени у ерга ўзлари таклиф қилдилар, миннатдорчилик билан бу лавозимни қабул қилдим.

Бир куни яккама-якка тортишиб қолдик. Мен фан номзоди, айниқса, фан докторларининг сифатига кўз юмиб, уларнинг сонини ошириш йўлидан кетиш хато эканлигини айтганимда, у киши “мен 10 қоракўз фан доктори етиштирсам, битта ҳақиқийси чиқади, шу ҳам яхши” дедилар. Мен эса бошқача фикрда эдим: “Қолган 9 чаласавод фан доктори, ўзларининг чаласаводлигини бекитиш учун, ўша ҳақиқий олимни бадном қилишади, чунки, ҳақиқий олимларнинг кўпчилиги ҳаётий масалаларда бўшроқ бўлишади. Ҳамма олимлар олдига юқори талаблар қўйсак, бироз кеч бўлса-да, 10 бўлмаса ҳам 5-6 нафар ҳақиқий фан докторига эга бўламиз”.

Орамиздаги муносабат шундай бўлишига қарамасдан, Восил ака менга қарши мансабларидан фойдаланиб ҳеч нарса қилмадилар. Ўша пайтда аввалги оилам билан жанжаллар чиқди. Ишхонага арз қилиб келишди. Институт раҳбари учун мендан қасд олишга айни вақт келган эди. Восил ака эса мени чақириб, олдимга лавозимимдан олинганим ҳақида имзоланган буйруқни қўйдилар ва шундай дедилар: “Бу буйруқ тўпалончиларни бироз хотиржам қилиш учун чиқарилди. Мен сенинг айбингни кўрмаяпман. Бу буйруқ Кадрлар бўлимида ётади, аммо ҳеч қачон кучга кирмайди”. Ва шундай бўлган ҳам.

Восил ака докторлик даражаси берадиган Илмий Кенгашнинг раиси, мен илмий котиби бўлган пайтимда бир неча марта Илмий Кенгаш ўз раисининг эмас, менинг таклифимга овоз беришига эришганман. Бу Ўзбекистонда умуман бўлиши мумкин бўлмаган воқеа, аммо бўлган.

Тез орада яна бир катта жанжал чиқди. 1988 йилнинг 11 ноябрида Бирликнинг Ташаббус гуруҳи тузилди, мен раис бўлдим. 1989 йилнинг бошида СССР Халқ депутатлари қурултойига сайлов бўлди. Мени Тошкент Университети жамоаси Олий Советнинг Иттифоқ Совети бўлимига номзод қилиб кўрсатди. Аммо, ҳукумат бутун кучини ташлаб, қонунларни бузиб, муфтий Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуфни у ўринга ўтказди.

Кейин мени Кибернетика институти жамоаси номидан Миллатлар Кенгашига номзод қилишга киришдик. Номзод кўрсатиш мажлиси бошланаётган дақиқаларда залга кутилмаганда Восил ака кириб келдилар ва президиумдан жой олдилар. У кишининг бу мажлисга нимага келганини ҳамма тушунди. Йиғилиш бошланиши билан аввал у кишининг, сўнгра менинг номзодим кўрсатилди. Менинг тарафдорларим овоз бериш ёпиқ бўлишини талаб қилишди. Чунки, президиумда ўтирган директор қаршисида одамлар менга овоз беришини ҳаёл қилиб бўлмасди. Биз бу ерда ютқаздик.

Очиқ овоз бериладиган бўлди. Ана шу ерда менинг ўзим ҳам кутмаган ва ишонмаган воқеа рўй берди. Восил аканинг кўзи ўнгида кўпчилик менга овоз берди. Бу воқеанинг Восил аканинг жамоа олдидаги обрўси билан боғламаслик керак. У кишининг обрўси юксак эди. Ҳар кимнинг ақли етардики, у киши юқорининг топшириғини бажараётган эдилар. Айни замонда, биз Ўзбекистонга демократия шамоллари олиб кираётган эдик. Тўғри, ҳукумат барибир менинг номзодимни рўйхатга олдирмади, шоир Абдулла Ориф депутат қилинди.

Баъзилар ўйлаши мумкин, бундан кейин Восил аканинг менга бўлган муносабати яна ҳам ёмонлашди деб. Йўқ бўлмади. Бир йилча кейин бўлган воқеа бунинг исботидир.

Айтаётганим воқеа, 1990 йил 26 аперелда бошланди. Қаранг, яна 26 апрель. Ҳайит куни эканлиги аниқ эсимда. Сибириядаги бир ҳарбий қисмда ваҳшийларча ўлдирилган ўзбек аскарининг жанозаси Ҳайит намозидан кейин ўқилиши ва у Камалон қабристонида тупроққа берилиши керак эди. Бирликчилар Пахтакор стадиони орқасидаги маҳаллада яшовчи оиланинг уйига бориб гаплашишди. Йигитнинг отаси йўқ, онаси гаплашадиган ҳолда бўлмагани учун, буваси билан гаплашилган. Унга бундан дейилган: “Бундан буён бошқа ўзбек аскарларининг ўлимини олдини олиш учун, дафн маросимини “Ўзбеклар Ўзбекистонда ҳарбий хизматни ўтсин” шиори остидаги намойишга айлантирайлик. Бу миллат учун, ватан учун керак бўлган нарсадир”. Отахон рози бўлган ва ўзи бу маросим-намойишнинг олдида боришга ваъда қилган. Кейинчалик у отахон ҳақиқий бирликчига айланган, ҳатто Ўш воқеалари бўйича Москвада Қизил майдон олдида ўтказган пикетларимизда қатнашган. Ҳа, у замонда ўзбекнинг мардлари бор эди.

1990 йил 3 ёки 4 майда эса Ислом Карим Восил акани чақиртириб: “Наҳотки шу бир Пўлатовга кучингиз етмайди” дея мени ишдан ҳайдашга чақиради. Восил ака учун мен билан ҳисоб-китобни битириш учун энг яхши имконият туғилганди. Аммо у киши бундай ифлосликка қўл урмадилар. Менга шахсан ўзлари айтишларича, жавоблари қуйидагича бўлган: “Ҳа, Пўлатовга кучим етмайди, кучингиз етса, уни ўзларингиз эплаб олинг.”

Восил ака бу ерда фақат мени эмас, ўз орзулари бўлган ҳуррият курашини ҳимоя қилардилар. Восил аканинг буюклиги, олийжаноблигини кўсатувчи воқеа эди бу.

1991 йилда ишдан кетганимдан кейин Восил ака билан кўришолмадик. Лекин ўша йилларнинг воқеаларини тез-тез эслаб, шундай буюкларимиз борлиги билан мағрурланаман.

Ислом Карим раҳбарлигида эълон қилинган таъзияномага келсак. Ҳокимиятдагилар Восил аканинг ишларини сўзда улуғласалар ҳам, амалда у бошлаган ишнинг бошини едилар. Кибернетика институти аллақачон йўқ қилинган. Замонавий информацион технологиялар яратиш вазифаси бўлган илм даргоҳини 21 асрда бекитиш - миллий манфаатларимизга хоинлик бўлган. Ислом Каримнинг мақсади - мен ишлаган, унинг сўзига кирмаган Восил ака томонидан бошқарилган институтни бекитиш эди, бекитди. Шуни билатуриб таъзияномани имзолаш - оддий иккиюзламачиликдир.

Восил ака қилган ишлари билан миллатнинг хотирасида абадий қолади.

Оллоҳ ҳурматли домламизни раҳмат айласин.” [74]

Эътибор беринг: Абдурахим Пўлатов ушбу таъзияномасида ўз устози Восил Қобуловга қарши Москвага жўнатган иккита шикояти ҳақида ҳеч нарса ёзмаган. Энг муҳими у ўз устозига қарши қилган катта гуноҳи учун Восил ака руҳи олдида кечирим сўрамаган ва тавба қилмаган. Абдурахим Пўлатов мана шундай инсон ва у бугунги кунда – 2022 йил 20 августда ҳам шу аҳволда қолган ...

Демак, Бирлик халқ ҳаракати раҳбарияти йўл қўйган энг катта хато – 1988 йил ноябрь-декабрда Абдураҳим Пўлатовни Бирлик Ташаббус гуруҳига раис этиб сайлашганидир. Бирлик халқ ҳаракатидаги кейинги хатолар ва тортишувлар шу катта хатонинг давомидир, холос.

Буюк Шарқнинг машҳур шоирларидан бири Абдуқодир Бедил (1644-1721)нинг шундай байти бор.

Аввал ғиштин қийшиқ қўяркан меъмор,
Юлдузга етса ҳам қийшиқдир девор. [75, 62-б.]

3.4. БИРЛИКНИНГ ТАЪСИС ҚУРУЛТОЙИДАГИ СОХТАЛИКЛАР

1989 йил 29 май куни Ёзувчилар уюшмасининг (Тошкент шаҳри, Пушкин кўчаси, 1-уй) катта залида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Ушбу қурултой ҳақида Муҳаммад Солиҳ қуйидагича эслайди.

“Май ойининг охирида «Бирлик» ҳаракатининг биринчи қурултойини ўтказадиган бўлдик. Унинг низоми ва дастури лойиҳаларини тасдиқлаш, раҳбарлик тизимларини сайлаш қурултой кун тартибига қўйилганди. Анчагина нуфузли олим мутахассисларни янги қурилаётган ташкилотга жалб этгандик. Ниятимиз кучли интеллектуал ядрога эга бўлган, кенг платформали, турли ижтимоий гуруҳларни бирлаштирган бир халқ ҳаракати тузиш эди. Шундай ташкилот тузиш учун вақт ҳам, имконият ҳам, одам ҳам бор эди.

Қурултойни Ёзувчилар Уюшмаси залида ўтказадиган бўлдик. Марказқўмнинг биринчи котиби Рафиқ Нишонов қурултойга қаршилик қилмади. Албатта, Нишонов қайта қуриш тарафдори эмасди, аммо унинг душмани ҳам эмасди. Замон унга боқмаса, у замонга боқадиган дипломат киши эди. Замон «перестройка» (“қайта қуриш”) замони бўлиб, «Бирлик» каби ташкилотлар ҳар республикада битта-яримта пайдо бўла бошлаган эди.

29 майда ўтган Қурултой шундай кўтаринки руҳда ўтди. Ҳаракатга раҳбарлик қилишни таклиф этишди, рад қилдим. Уюшмадаги вазифам жорий босқич учун ҳаракатдаги мақомдан муҳим эди. Ҳаракатдаги мақом Уюшманинг маневр майдонини торайтириб қўяр ва давлат идораларига босим ўтказиш қобилиятини заифлаштирган бўларди.

Мен раҳбарликка яна Абдураҳим Пўлатовни тавсия қилдим, номзоди қаршиликсиз қабул қилинди. Ҳаракатнинг Марказий Кенгаши аъзолари ва ҳакозолар тасдиқланди. Қурултой байрам кайфиятида якунланди.” [34, 114-115-б.]

Мен 1988 йил ноябр охирида халқ ҳаракати тузилаётгани ҳақида маълумот олгач Ёзувчилар уюшмасига келиб шоир Рауф Парфи билан суҳбатлашиб кетдим. Ўша кунлардан бошлаб Тошкент шаҳар Мирза Улуғбек (у вақтлар Кубишев) туманида ташкилий ишларни олиб бордим. Кундалик янгиликлардан хабардор бўлиш учун Ёзувчилар уюшмасига тез-тез келиб суҳбатлашиб кетардим.

Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги қурултой ташкилотчилари Бирлик Таъсис қурултойини таниш-билишчилик руҳида ташкиллаштиришди. Бирликчилар келиб кетадиган хонага Қурултой ҳақида бирорта эълон илинмади ва оғзаки айтилмади. Шу сабабли мен ва мен каби анчагина фаоллар қурултойдан бехабар қолдик ва қурултойда қатнашаолмадик. Бирлик раҳбариятига асосан кабинетлардаги креслоларда ўтириб ишлайдиган мансабдорлар сайланди. Менга ўхшаган танқидий фикр билдирадиган ва амалий иш натижаларига қараб баҳо берадиган фаол Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятига бўлган сайловларда қатнашиш имкони берилмади.

Муҳаммад Солиҳ қурултойда ҳам коммунистлар парткоми бўлиб ишлаётган Абдурахим Пўлатов номзодини қўллаб-қувватлади ва бошқаларни ҳам шу номзод учун овоз беришга даъват қилди.

Шу ва шунга ўхшаш қўпол хатолар ва таниш-билишчиликлар сабабли Бирлик раҳбариятида 1989 йил куз ойларида катта жанжал бошланди. 1989 йил 11 ноябр куни Бирлик халқ ҳаракатининг фавқулодда иккинчи қурултойи бўлди. У қурултойда мен ҳам, Тошкент шаҳридан қурултойга сайланган бирликчи фаоллар ҳам қатнашди. Ўшанда бир гуруҳ бирликчи ёзувчи-шоирлар Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигида қурултойни ташлаб чиқиб кетишди. Улар 1990 йил март ойида Эрк халқ ҳаракатини, 1990 йил 30 апрелда Эрк демократик партиясининг таъсис қурултойларини ўтказишди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 4)

2.15. ХУРШИД ДАВРОН (1952.20.01)


Фото 14. Хуршид Даврон ([58])

Бугунги кундаги ўзбек зиёлиларидан мен ҳурмат қиладиган кам сонли зиёлилардан бири – бу Хуршид Даврондир.

“Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон 1952 йил 20 январь куни Самарқанд вилояти Самарқанд туманидаги Чордара қишлоғида туғилган.

1969 йили Тошкент Давлат университети журналистика факультетига ўқишга кирган.

1971-73 йилларда ҳарбий хизматни ўтайди, қайтиб таҳсилини давом эттиради.

1976 йили шеърлари Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидовнинг "оқ йўли" билан "Гулистон" журналида чоп этилади.

Дастлабки икки китоби - "Қадрдон қуёш" ва "Шаҳардаги олма дарахти" 1979 йилда нашрдан чиқади.

Хуршид Даврон узоқ йиллар турли нашриётларда фаолият юритган.

Ўзбекистон Миллий Телерадио компаниясининг "Ўзбекистон" канали директори лавозимида ишлаган.

Шоирнинг "Тунги боғлар", "Учиб бораман қушлар билан", "Тўмариснинг кўзлари", "Болаликнинг овози", "Қақнус", "Самарқанд хаёли", "Баҳордан бир кун олдин" китоблари нашр этилган.

Хуршид Даврон насрий жанрларда ҳам самарали ижод қилган.

Хуршид Даврон она томондан Нақшбандия тариқатининг атоқли вакили Маҳдуми Аъзам авлодидан эканини айтади.

Унинг сўфийлик, Самарқанд ва Туркистон тарихига қизиқиши шу билан боғлиқ.

Ўтмишда яшаган тарихий сиймолар ҳаёти ва фаолиятидан ҳикоя қилувчи "Самарқанд хаёли» қиссалар тўплами, "Соҳибқирон набираси"(1995), "Шаҳидлар шоҳи ёки Шайх Кубро тушлари" (1997) каби тарихий қиссалари, "Мирзо Улуғбек", "Бобур шоҳ", "Аврангзеб" каби тарихий мавзудаги драмаларини яратган.

У бир қанча видеофилмлар сценарийлари муаллифи.

Хуршид Даврон Шарқ ва Ғарб шоирларининг асарларидан иборат "Қирқ бир ошиқ" ва япон шоирлари шеърларидан таркиб топган "Денгиз япроқлари" тўпламларини ўзбек тилига таржима қилган.

Хуршид Даврон замонавий ўзбек ижодкорлари орасида Интернет имкониятларидан кенг фойдаланаётган адиблардандир.” [59]

“Хуршид Даврон: Мен фарзандларимни, энг аввало, китобхон бўлишини истаганман. Энди ижод аҳли бўлиши менинг истагим билан бўлмайди. Ўзида бўлса пайдо бўлади. Катта ўғлим тилга қизиқади. Ўндан ортиқ тилни билади. Европанинг энг асосий тилларида гапира олади. Халқаро ташкилотлардан бирида ишлайди. Оилада ҳозирча учта эркакмиз. Мен, ўғлим ва набирам. Набирам бир ҳафталик бўлди. Қолган аёллар, рафиқам ҳам, икки қизим ҳам, келиним ҳам шифокор. Шунинг учун ҳам ҳеч ким менга қарамайди. Энди набираларим, Худо хоҳласа, кўрамиз ким бўлишини. Ҳозир болаларимга етмаган вақтимни уларга ажратаман, тил ўргатаман. Менинг энг катта ҳавасим тил билган киши. Дунёни ўзбекча англаш тарафдориман.” [59]

“Тошкент, Дилмурод Яккабоғли: Шоир Муҳаммад Юсуф "Яхши" шеърини сизга атаган экан. Шу ҳақда, Муҳаммад Юсуфнинг ўзи ҳақида бироз гапириб берсангиз.

Хуршид Даврон: Муҳаммад Юсуфнинг бу шеъри менга бағишланганлиги оддий воқеа туфайли бўлган. Шеърнинг охирги икки сатрини мен таҳрир қилиб берганман. Ва шеър бутунлай ўзгариб кетганини шоирнинг ўзи сезгани учун миннатдорчилик маъносида менга бағишлаган.” [59]

Шу ерда раҳматли шоир Муҳаммад Юсуф (1954.26.04-2001.31.07) шоир Хуршид Давронга бағишлаб ёзган «Яхши» номли шеър ва қўшиқ матнини келтирай.

Эй дўстларим, дунёда
Ортда қолган из яхши.
Булбули йўқ баҳордан
Қумри тўла куз яхши.
Миннат тўла ҳалводан
Айвондаги муз яхши.
Ўпич кўрган паридан
Сепкил тошган юз яхши.
Ичмасанг ҳам қимиз зўр,
Қучмасанг ҳам қиз яхши.

Эй дўстларим, дунёда
Ортда қолган ёд яхши.
Тўқлигингда йўқлаган
Қариндошдан ёт яхши.
Ўнта номард дўстингдан
Битта чўлоқ от яхши.

Олисдаги олтиндан
Қучоқдаги гард яхши.
Вафоси йўқ хотиндан
Давоси йўқ дард яхши.
Ғаламис берган ғазнадан
Бурда арпа нон яхши.
Қирқта чала мулладан
Битта мусулмон яхши. [60, 79-б.]

“Бирликчилар” номли китобимнинг асосий мавзуси бўлмиш Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилиши ва дастлабки йиғилиш тарихига қайтсам. Мен 2004 йил августда Хуршид Даврон ишхонасига телефон қилиб савол бердим. У ўшанда Ўзбекистон телевидениеси «Ёшлар» телеканалининг директори бўлиб ишларди. У Дадахон Ҳасан уйидаги Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябридаги дастлабки йиғилишида иштирок этмаганлиги ва кейинги йиғилишларда қатнашганлигини айтди.

2.16. МИРАЗИЗ АЪЗАМ (1936.29.03)


Фото 15. Миразиз Аъзам (1936).

“Миразиз Аъзам 1936 йил 29 мартда Тошкент шаҳрида таваллуд топган. Тошкент Давлат университетини тамомлаган (1958). «Севаман» (1977), «Туйғулар» (1980), «Сабот» (1983), «Ҳақиқатнинг кўзлари» (1988), «Сайланма» (2007) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Болалар учун ҳам бир қанча асарлар ёзган («Ақлли болалар», 1969; «Сенга нима бўлди», 1970; «Ғалати туш», 1972; «Ер айланади», 1973; «Ерга довруғ соламиз», 1976; «Бир чўнтак ёнғоқ», 1990; «Қирқ болага қирқ савол», 2000; «Сайланма», 2005). «Имон» номли киноқиссаси ҳам бор (6 кисм, 2005). Н. Ҳикмат, Нажиб Ҳожи, Махмат Осиф, Али Оқбош, Ўрхон Канол каби турк адибларининг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Мурод Ўрознинг «Турк асотирлари» китобининг таржимаси учун халқаро Маҳмуд Кошғарий мукофотига сазовор бўлган” [61]

“Миразиз Аъзам 1936 йили Тошкентда таваллуд топган. Тошкент давлат университетини тугатган. Тошкент телестудиясида, «Ғунча» болалар журналида, «Ёш гвардия», Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётларида муҳаррир бўлиб ишлаган. Кўп йиллар Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасида маслаҳатчи, бошқарув котиби вазифасини бажарган.

Миразиз Аъзамнинг биринчи шеъри 1960 йилда «Металлург» номи билан чиққан. Биринчи шеърий тўплами эса 1964 йилда чоп бўлган. Шундан сўнг шоирнинг болалар учун «Ақлли болалар» (1969, достон), «Сенга нима бўлди» (1970), «Бир чўнтак ёнғоқ» (1990, сайланма) каби бир қатор шеърий тўпламлари босилиб чиқди. Уларда шоир болалар қалби ва туйғулари тасвири орқали оламни, одамни билишга, яхши-лик билан ёмонликни фарқлашга, ҳалол ва покиза меҳнатни улуғлашга интилади.

Адиб катталар учун ҳам бир қатор салмоқли шеърий гулдасталар яратган. Жумладан, «Севаман» (1977), «Туйғулар» (1980), «Сабот» (1983) каби тўпламларидаги кўпчилик шеърлар ўзининг ҳаётийлиги ва жозибалилиги билан ўқувчи қалбини забт этган. Шоир ана шу шеърий тўпламларидаги энг яхши шеърларини ва янги ёзилган асарлари сарасини ўзининг «Ҳақиқатнинг кўзлари» (1988) сайланмасига жамлаб, талабчан ўқувчисига ҳавола қилган.

Миразиз Аъзам ҳароратли, шижоатли публицист ҳамдир. Унинг маданий-адабий меросни кўз қорачиғидек асрашга даъват этувчи бир қатор мақолалари мавжуд. Унинг «Ўзбек тили ва адабиёти» журналида босилган Ҳамза ҳақидаги сўровларга жавоблари, «Шарқ юлдузи»да босилган «Амир бобомиз уфқлари»даги муаммоли мақолалари, «Сирли олам»да йил бўйи эълон қилинган Мурод Ўрознинг «Турк асотирлари» китобининг таржимаси каби ишлари халқаро Маҳмуд Кошғарий мукофотига сазовор бўлган.

Шунингдек, у Н. Ҳикмат, Нажиб Ҳожи, Маҳмат Осиф, Бадиуззамон Али Оқбош, Урфон Камол каби ўттиздан ортиқ турк адибларининг ҳикоя, шеър, роман, достон ва рисолаларини таржима қилган. У Туркия адабий жамоатчилиги эътирофига ҳам киради. 1993 йил декабрида Туркия ёзувчилари Бирлиги уни Ўзбекистондаги ўзининг тамсилчиси этиб тайинлади» [62]

“1959 йили “Ғунча” журналига ишга ўтдим. Журналнинг 1960 йилги биринчи сонида менинг шеърим илк бора матбуотда чиқди. “Чакки қилибман” номли бироз юморга йўғрилган бу оддий шеърим ҳақида бир қанча муаллифлар муҳарририятга келиб ижобий фикрлар айтишди. Шундан кейин бош муҳарриримиз мендан тез-тез шеър ёзиб беришни сўрайдиган бўлиб қолди.

Ўзим бу йилларда икки ўғиллик бўлиб, ҳам оилада, ҳам ишим туфайли мактаб ва боғчаларда болалар ичида бўлавериб, ўз-ўзидан болалар дунёсидан шеърлар битардим. Ғафур Ғулом, Шайхзода, Миртемир, Қуддус Муҳаммадийлар билан тез-тез кўришардим. Ёзувчилар Уюшмасида турли адабий анжуманларга қатновим фаоллашди. Республика бўйлаб турли шаҳар ва туманларга борардим. Шу тариқа халқ ҳаёти манзаралари кўз ўнгимда муҳрланиб қолар, ичимда фақат ҳаётни ёзиш фикри қатъийлашиб борарди.
Шеър, менимча, ўз ичига инсонни, ҳаётни олади, ялтиратмасдан, ўз ҳолида, яхши ва ёмон жиҳатлари билан бирга акс эттиради. Шоир, модомики, атрофига, инсонларга, инсонларнинг ҳаётига боғлиқ яшар экан, бошқача бўлиши мантиққа тўғри келмайди. Шеър инсоннинг қувончи, кўзёшлари, завқлари ва оғриқларини, озодлиги ва эрксизлиги, тирикчилик машаққатлари ва гўзал орзулари, умидларини куйлайди. Катта қайғуларга тасалли беради. Фақат шундай шоирларгина ҳурматга лойиқ, деб ўйлайман. Тўғри, “санъат ҳаётга таъсир кўрсатиш учун эмас, санъат учун” деган шиор остида ёки фақат ўзининг ички оламидаги ҳаракатларнигина тадқиқ этувчи шоирлар бор. Мен адабиётнинг халқ манфаатидан бошқа манфаати йўқ деб ҳисобловчилар сирасида тураман. Шоир ўз ичинигина тадқиқ қилиб шеър ёзса, доим муваффақиятли бўлмайди. Шоирнинг ичи жамият ҳаёти билан параллел келгандагина бу ўзини оқлайди. Шеър ҳаётдан орқада қолиши мумкин эмас. Агар шеър орқада қолса, умуман олдинга юриш бўлмаса керак, тахминимча.

Жадидлар адабиёти юрагимнинг тўрида яшайди. Улар битта халқ учун ёзиш ва миллат учун яшаш қандай бўлишини намуна қилиб қолдирганлар. Улку (идеал)ларига вафо қилмаслик ғайришоирликдан бошқа нарса эмас, деб ўйлайман.

…Менинг оиламга келсак, хотиним Қутлибека Раҳимбоева шоира, қаердаки шеърий туркуми босилган бўлса, ўша газета ва журналнинг йиллик мукофотига сазовор бўлган, ҳатто русча таржимаси чиққанда, “Молодость” журнали ҳам шундай мукофот берган, “Шуҳрат” медали совриндори, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими. Ҳозир драматургия ва насрда ҳам фаол ижод қилиб келмоқда. Тўрт ўғлим ва бир қизим бор. Бири бевақт вафот этди. Иккинчиси Мирвосил кичиклигидан яхши ҳикоялар ёзиб келади, ҳикоялари “Гулхан”, “Ёш куч”, “Гулистон” журналларида, айримлари баёзларда, “Маърифат” ва бошқа болалар газеталарида босилган. Америка ёзувчиси Рекс Стаутнинг бир романини таржима қилди ва у “Жаҳон адабиёти” журналида эълон қилинди. Учинчи ўғлим Мираҳмад ва кенжа ўғлим Нажот тижорат йўлидан кетишди. Қизимиз Орзу – Камолиддин Беҳзод номидаги Тасвирий санъат ва дизайн институтини битириб “Жаннат-макон” журналида муҳаррир бўлиб ишламоқда.

Режаларим: ёшим 75 га қараб кетди. Ёзганларим сочилиб ётибди, уларни жамлаб нашрга тайёрлаётирман. Бу йил, Худо хоҳласа, “Кузги япроқлар” номли девоним ва Фаридиддин Аттор, Низомий Ганжавий, Жалолиддин Румий ва Абдураҳмон Жомийдан қилган таржималарим бир китоб ҳолида Ғафур Ғулом номидаги Нашриёт-матбаа Ижодий Уйида чиқарилади.

Яна умрим давомида кўп мамлакатларда бўлганман: Россия, Озарбайжон, Молдова, Татаристон, Қибрис, Туркия, Македония ва Афғонистон… Ана шу сафарларим ҳақида “Йўллар ва эсдаликлар” номли сафарномамни ёзиб битказаётирман. Замондош устозлар, ўқитувчилар, сафдошлар ҳақида (Ғафур Ғулом, Ойбек, Шайхзода, Миркарим Осим, Озод Шарафиддинов, Маъруф Жалил, Рауф Парфи) хотираларим ҳам бир китоб бўлади.

Ундан ташқари “Дунё болалар адабиёти” деган антология ҳам тузганман ва ҳоказо… Худо берган умримни яшайверай-чи, балки, бир нарсаларга муяссар этар» [63]

Сабаб бўлиб Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида Миразиз Аъзам билан 1994 йилда учрашгандим ва эсда қоларли воқеа бўлганди. Шуни сўзлаб берай.

Мен 1991-1993 йилларда Эрк демократик партияси (ЭДП) Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби бўлиб ишлардим. 1993 йил 25 сентябр куни ЭДПнинг тўртинчи қурултойи Тошкентдаги Текстилчилар саройида бўлди. Қурултойда демократияга зид ҳолатларга йўл қўйилгани сабабли ЭДП Тошкент шаҳар ташкилоти раҳбариятининг катта қисми, жумладан мен ҳам, раҳматли профессор Шоди Каримов бошчилигида истеъфо бердик.

Ўзбекистондаги диктаторлик режими қурултойдан кейин ЭДПни ноқонуний равишда фаолиятини тўхтатиш ҳақида қарор чиқарди ва Тошкентнинг Қорасув мавзесидаги марказни ёпди.

Мен ҳам янги иш жойи қидира бошладим. ЭДП Тошкент шаҳар Акмал Икромов туман ташкилоти раҳбарларидан бири бўлмиш Мирза Анвар Ҳамидов айтишича, укаси Ҳамза туман ўқувчиларининг Ижод маркази (Центр творчества учащихся Хамзинского района)да директор ўринбосари бўлиб ишлаётгани ва уларга ўзбек ҳамда рус тилларини биладиган услубчи (методист) керак эканлигини айтди (манзили: Тошкент шаҳри, Авиасозлар 1-тор кўчаси, 78-уй). Бордим. Марказ раҳбари бўлмиш аёл киши (исми шарифи эсимда йўқ) Ижод марказида давлат тили бўлмиш ўзбек тилига ўтиш кераклиги ва шунга доир таржимон кераклигини айтди. Мен рози бўлдим.

Мен ва сафдошларим 1988-1989 йилларда Ўзбекистонда ўзбек тили давлат тили бўлиши учун митинглар ва намойишлар қилиб курашгандик. Энди Мустақилликни олгач бошқа миллатлар давлатимиз тили бўлмиш ўзбек тилига ўтишида ёрдам беришим керак, деб ҳисоблардим.

Ташкилотда асосан рус хотин-қизлар ишлаётгани сабабли ҳафтада бир-икки марта ўзбек тилидан дарс ўтдим, йиғилиш қарорларини ўзбек тилида ёздим, Ижод марказидаги ёзувларни ўзбек тилига таржима қилиб бердим, янги йил арча ўйинлари сценарийсини рус тилидан ўзбек тилига ўгириб бердим ва ҳоказо.

1994 йил бошларида Марказга 45 ёшлардаги ўзбек аёл 15 ёшлардаги ўсмир билан келди. Ижод маркази директори уларни менинг олдимга бошлаб келиб суҳбатлашиб муаммосини ҳал қилишга ёрдам беришимни сўради. Аёлнинг айтишича, ўсмирнинг ота-онаси ҳалок бўлган ва у ушбу қариндоши бўлмиш бу болани оиласи даврасида катта қилибди. Ўсмир шеърлар ёзаётгани ҳақида ҳам айтди. Аёл оиласи қийин аҳволда эканлиги сабабли ўсмир ёрдамга муҳтожлигини айтди ва ёрдам сўради. Ташқарида қиш бўлсада ўсмир битта курткада келганди. У ўз шеърларини битта умумий дафтарга ёзган экан. Улар билан бироз суҳбатлашиб дафтарини олиб қолдим ва икки кундан кейнн Ижод марказига келишини тавсия қилдим. Рози бўлишди.

Мен ишхонада ўсмир дафтарини варақлаб шеърларини ўқидим. Еттинчи синф ўқувчиси учун бу шеърлар яхши шеърлар эди. Унда шоирликка таланти борлиги кўриниб турарди. Мен уни Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига олиб бориш ва у ерда шу талантли ўсмирга ёрдам беришларини илтимос қилишга қарор қилдим.

Икки кун ўтгач ўсмир Ижод марказига келди. У пайтлар Ўзбекистон халқ шоираси Ҳалима Ҳудойбердиева (1947.17.05-2018.17.08) “Саодат” журналининг бош муҳаррири бўлиб ишларди. Ўзига тўқ шоира ушбу етим шоир йигитчага ёрдам берар, унинг бир неча шеърларини “Саодат” журналида ёки бошқа газета ёки журналда чоп этишда ёрдам берар деган фикрим бор эди. Мен “Саодат” журналига қўнғироқ қилдим. Аввалига телефон гўшагини котибаси кўтарди. Мен ўзимни таништириб Ҳалима опа билан муҳим мавзуда гаплашмоқчи эканлигимни айтдим. Котиба қиз гўшакни Ҳалима опага берди.У “алло” дегач ўзимни таништириб шоир ўсмир ҳақида энди гап бошлагандим алоқа узилди. Мен яна бир марта телефон қилдим. Гўшакни Ҳалима опа кўтарди ва “Эшитаман” деди. Мен гапимни энди давом эттираётгандим у телефон гўшагини яна қўйиб қўйди.

У пайтлар Ўзбекистон халқ шоираси (1992) бўлиб, катта журналда бош муҳаррир бўлиб ишлаётгани, турмуш ўртоғи бўлмиш Мавлон Умурзоқов (1950) Президент Ислом Каримовнинг Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишлаётгани сабабли Ҳалима Худойбердиева ўзини катта олар ва бу давру-даврон ўла-ўлгунча давом этади, деб ўйлаган бўлса керак. Ҳалима опа бир етимга бериши мумкин бўлган ёрдамни бермади ва ҳатто қўлоқ солмади. Тақдирни қарангки, Мавлон Умурзоқов 1994 йилда катта миқдорда порахўрлик ва мансабни суиистеъмол қилишда айбдор, деб топилди ва олти йилга озодликдан маҳрум этилди. У қамоқда 2,5 йил ўтириб, озодликка чиқди. Ҳалима опани ҳам раҳбарлик лавозимлардан олишди ...

Мен ёш шоир билан бирга Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси томон жўнаб кетдим. У пайтлар уюшмага Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол раҳбар эди. Жамол ака кабинетига кириб салом алик қилгач ўсмир ёш шоир эканлиги, лекин ота-онаси йўқлиги сабабли қийин моддий аҳволда эканлигини ва уюшма унга ёрдам берса яхши бўларди дедим. Жамол ака гапларимни эътибор билан қулоқ солди ва ўсмирнинг шеърлар ёзилган дафтарини сўраб олди. У дафтарни варақлаб кўрди ва бирорта шеърини ёд ўқиб беришни сўради. Ўсмир ўз шеърини ёд айтиб берди.

Жамол ака Ёзувчилар уюшмасида бундай ёш талантларга моддий ёрдам бериш иложи йўқлигини айтди ва бошқа ташкилот манзилини бериб “Уларга мурожаат қилиб кўрингларчи” деди. Кейин Жамол ака болалар шеърияти билан кўп йиллардан билан шуғулланаётган шоир Миразиз Аъзамни чақиртирди. У келгач Жамол ака ёш шоир ҳақида гапириб унинг дафтарини Миразиз Аъзамга берди ва суҳбатлашишни тавсия қилди. Биз миннатдорчилик билдириб Жамол ака кабинетидан чиқдик. Миразиз ака дафтардаги шеърлар билан танишиш учун икки кун кераклигини айтди ва икки кундан кейин хабар олишимизни тавсия қилди.

Шоир ўсмир билан Ёзувчилар уюшмасидан чиққач етимларга моддий ёрдам бериши мумкин бўлган Халқлар дўстлиги майдони яқинидаги кўпқаватли бинода жойлашган ўша ташкилотга бордик. У ерда ишлаётган рус аёл ходима бундай моддий ёрдам бериш имкони йўқлигини айтди.

Икки кундан кейин ўсмир шоир билан Ёзувчилар уюшмасига бордик. Жамол ака кабинетига киргач Жамол ака Миразиз акани чақиртирди. Миразиз ака кабинетга 35-40 тача шеърий китобчаларни икки қатор тахлаган ҳолда кўтариб кириб келди. У китобчаларни ўсмир шоирга бериб муваффақият тилади.

Миразиз ака бу китобчаларни ўз уйидан олиб келдими, ёки уюшмадаги шоир ва ёзувчиларга айтиб тўплашни уюштирдими, билмадим. Лекин 35-40 та шеърий китобчаларни етим шоир йигитчага берди. Йигитча хурсанд бўлди. Болалар шоири Миразиз Аъзам 1994 йилда мана шундай сахийликни уюштирганди.

Миразиз Аъзамнинг Бирлик халқ ҳаракатини ташкил этишдаги иштироки доир маълумот топиб бўлмади. Мен БХХнинг Тошкент шаҳар ташкилоти иккинчи котиби бўлиб ишлаб Миразиз Аъзам бирорта умумий тадбирларда жиддий иштирок этганини кўрмадим. Шу сабабли бу масала очиқ қолди.

Раҳматли Абдуманноб Пўлатов [42, 2-қисм]-интервюсида қуйидаги муҳим гапни айтганди.

“Мана шу мажлис иштирокчилари рўйхати ҳақида турли, бир-биридан фарқ қиладиган маьлумотлар келтирилишининг сабабларидан бири, назаримда қуйидагидан иборат.

(1988 йил, А.Ш.) 11-ноябрдан бир неча кун ўтгач, Ёзувчилар уюшмасида ташаббус гуруҳининг йиғилиши бўлган. Унда 11-ноябрда бўлмаган бир неча фаолларимиз қатнашган. Кимлардир мана шу икки йиғилишни – бунда ғараз мақсад йўқлигига ишонаман – адаштириб чалкаштираяпди, шекилли.

Мана шу иккинчи мажлисда (мен унда бўлмаганман) Абдураҳим акамларни ташаббус гуруҳи (Маркази) раиси этиб сайлашган” [42, 2-қисм]

Мана шу фактдан келиб чиқсак, Миразиз Аъзам Ёзувчилар уюшмасида бўлган иккинчи йиғилишда қатнашган бўлиш эҳтимоли катта. Яъни у 1988 йил 11 ноябр куни ҳофиз Дадахон Ҳасан уйида бўлган Бирликчиларнинг дастлабки йиғилишида қатнашмаган, дейишимга асос бор.

2.17. ПЎЛАТ ЗОҲИДОВ (1932)

Ҳофиз Дадахон Ҳасан 1988 йил 11 ноябр куни ўз уйида йиғилган Бирликчилар рўйхатини ушбу “Бирликчилар” номли китобимнинг 2.4-параграфида ҳам, унинг учинчи нашрида ҳам келтиргандим ([64, 2-қисм]). Шу номзодларни муҳокама қилишда давом этаман.

Архитектор Пўлат Зоҳидовнинг таржимаи ҳолини келтирай.

“(Пўлат Зоҳидов) Санъатшунослик номзоди ва архитектура фанлари доктори, Ўзбекистон меъморчилиги назарияси ва тарихи бўйича кўзга кўринган олим Пўлат Зоҳидов “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор” унвони соҳиби ва Халқаро архитектура академиясининг Шарқий мамлакатлар аъзоси.

Пўлат Зоҳидов 1932 йил Тошкентда туғилган. 1956 йил Ўрта Осиё Политехника институтини “Архитектура” йўналиши бўйича тугатиб, меҳнат фаолиятини меъморчилик ёдгорликларини тиклаш махсус илмий-ишлаб чиқариш устахонасида бошлаган. Сўнгра, санъатшунослик институтида катта илмий ходим, Тарихий ёдгорликлар ва тасвирий санъат Бош бошқармасида бошқарма бошлиғи, маданият ёдгорликлари илмий-тадқиқот ва лойиҳа институтида директор ўринбосари лавозимларида ишлаган.

Санъатшунослик номзоди ва архитектура фанлари доктори, меъморчилик назарияси ва тарихи бўйича атоқли олим, Пўлат Зоҳидов “Фарғона деворий суратлари”, “Ўзбекистон халқ меъморчилиги анъаналари”, “Самарқанд меъморчилиги мактаби”, “Ўзбек меъморчилиги усталари”, “Меъморчилик устаси”, “Асрларда яшайди”, “Меъморчилар санъати”, “Хива”, “Бухоро”, “Меъморий маржон”, “Зарафшон воҳасининг меъморий ёдгорликлари” каби 20 га яқин китоб ва рисолалар муаллифидир.

Пўлат Зоҳидов 1964 йил Москвада, 1977 йил Афинада антропология ва этнография фанлари бўйича бўлиб бўлган умумжаҳон анжуманда, 1980 йил тарихий ёдгорликларни тиклаш ва муҳофаза қилиш бўйича Флоренцияда ўтказилган симпозиумда маърузалари билан иштирок этган.

1976 йил Пўлат Зоҳидов “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор” унвони билан тақдирланди ва 1993 йил Халқаро архитектура академияси Шарқий мамлакатларининг ҳақиқий аъзолигига сайланди” [65]

Пўлат Зоҳидов Бирлик ташкил этилишида ва Дастур лойиҳасини тайёрлашда қай даражада қатнашгани ҳақида маълумотлар йўқ. Шу сабабли мен Пўлат ака ҳақидаги маълумотларни китобимнинг биринчи ва иккинчи нашрларида ёзмаганман.

2.18. АБДУҚОДИР ЭРГАШЕВ (1946-2018)


Фото 16. Профессор Абдуқодир Эргашев [66]

Аввал профессор Абдуқодир Эргашев ҳақида маълумот келтираман. Афсуски, у 2018 йил 12 апрел куни 72 ёшида вафот этди.

“Ўзбекистонда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ишига катта ҳисса қўшган биология фанлари доктори, профессор Абдуқодир Эргашев 72 ёшида вафот этди, деб ёзади «Газета.uz».

Абдуқодир Эргашев 1946 йилда Самарқанд (ҳозир Навоий) вилоятининг Хатирчи туманида туғилган. 1967 йилда Самарқанд давлат университетининг биология-кимё факултетини битирган. Сўнг Москвада СССР Фанлар академияси Умумий генетика институтида аспирантурада ўқиган. 1973 йилда фан номзоди диссертациясини ҳимоя қилган.

1989 йилда СССР ФА Экология ва эволюцион морфология институти докторантурасини тамомлаган. Докторлик диссертациясини генетик ва экологик хавфсизлик масалаларига бағишлаган.

1989—1993 йилларда Ўзбекистон Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари, 1994—1998 йилларда Ўзбекистондаги БМТ ваколатхонасида барқарор ривожланиш масалалари бўйича маслаҳатчи, 1998—2003 йилларда Самарқанд қишлоқ хўжалик институти ректори бўлиб ишлаган.

2005 йилдан ЮНЕСКО тавсияси билан БМТнинг Экологик хавфсизлик халқаро фанлар академияси академиги этиб сайланган.

Абдуқодир Эргашевнинг дафн маросими Тошкентда 2018 йил 13 апрель, жума куни бўлиб ўтади» [66]

Раҳматли Абдуқодир Эргашев Бирлик ташкил этилишида ва Дастур лойиҳасини тайёрлашда қай даражада қатнашгани ҳақида маълумотлар йўқ. Шу сабабли мен Абдуқодир ака ҳақидаги маълумотларни китобимнинг биринчи ва иккинчи нашрларида ёзмаганман. Бунга раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг [42, 2-қисм]-интервюсидаги қуйидаги гаплари ҳам асос бўла олади.

“АБДУМАННОБ ПЎЛАТОВ: Мендаги ёзувлар йўқолган, лекин бир неча марта бу йиғилиш иштирокчилари хақидаги хотираларимни текширишга интилганман. Жумладан, Дадахон акамиз "Бирлик"нинг бир йиллигидаги (Иккинчи Қурултойида, 1989-йил 11-12 ноябр) ўз рўйхатларини ўқиб берганларида мен ҳам ёзиб олган эдим. Хуршид Даврон, Абдуқодир Эргашев, Ғуломқодир Турсунов, Ҳусниддин Зуҳриддиновлар бу йиғинда бўлганини эслай олмайман” [42, 2-қисм]

Мана шу фактдан келиб чиқсак, Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябр кунги дастлабки йиғилишида Абдуқодир Эргашев ҳам қатнашмаган. Мен БХХнинг Тошкент шаҳар ташкилоти иккинчи котиби бўлиб ишлаб Абдуқодир Эргашев бирорта умумий тадбирларда жиддий иштирок этганини кўрмадим. У балким экологияга доир таклифларни бергандур. Лекин буни тасдиқлайдиган маълумот йўқ.

2.19. ЗУҲРИДДИН ИСОМИДДИНОВ


Фото 17. Зуҳриддин Исомиддинов [67]

Филология фанлари номзоди, адабиётшунос олим, публицист Зуҳриддин Исомиддинов Ўзбекистон Республикаси Миллий китоб палатаси директори, Алишер Навоий номли Ўзбекистон Давлат кутубхонаси директори бўлиб бир неча йил ишлади. 2014 йилда Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нодир қўлёзмалар бўлими мудири бўлиб ишлаётган эди. У ҳозир ҳам Алишер Навоий кутубхонасида ишлаётган бўлса керак. Унинг миллий тарих, жаҳон ва ўзбек адабиёти, ўзбек адабий тили, жамият ва инсон муаммоларига бағишланган кўплаб публицистик мақолалари, бадиий эсселари эълон қилинган. Бир неча тўпламлар муаллифи.

Мен 2001 йилда Зуҳриддин аканинг кутубхонадаги кабинетига кириб қисқача суҳбатлашганман. Мен ўзим ёзган ва компютерда китобча қилиб тайёрлаган “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобчамдан икки нусха бердим ва кутубхонадаги китоблар фондига қўшиб қўйишни илтимос қилдим. У билан бироз суҳбатлашдим ва у китобчамнинг иккала нусхасини олиб қолди.

Зуҳриддин ака Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябр кунги дастлабки йиғилишида қатнашган ёки қатнашмагани мен учун қоронғу. Лекин Зуҳриддин ака Бирликнинг кейинги фаолиятида жиддий қатнашмагани бор гап. Шу сабабли мен Зуҳриддин Исомиддинов ҳақидаги маълумотларни китобимнинг биринчи ва иккинчи нашрларида ёзмаганман. Бундай дейишимга раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг [42, 2-қисм]-интервюсидаги гапларини яна бир марта эслатишим мумкин.

“АБДУМАННОБ ПЎЛАТОВ: Мендаги ёзувлар йўқолган, лекин бир неча марта бу йиғилиш иштирокчилари хақидаги хотираларимни текширишга интилганман. Жумладан, Дадахон акамиз "Бирлик"нинг бир йиллигидаги (Иккинчи қурултойида, 1989-йил 11-12 ноябр) ўз рўйхатларини ўқиб берганларида мен ҳам ёзиб олган эдим. Хуршид Даврон, Абдуқодир Эргашев, Ғуломқодир Турсунов, Ҳусниддин Зуҳриддиновлар бу йиғинда бўлганини эслай олмайман” [42, 2-қисм]

2.20. БАХТИЁР КАРИМОВ

Раҳматли Абдуманноб Пўлатов ўзининг [42, иккинчи қисм] интервюсида Бахтиёр Каримов ҳақида қуйидагича ёзган.

“Дадахон акамизнинг рўйхатларига асосланиб Шуҳрат А. келтирган рўйхатда Бахтиёр (ака) Каримовнинг номи негадир йўқ. Эслашимча, бу киши мажлисда бўлган ва унда фаол қатнашган.

Қолаверса, 1988-89 йилларда Бахтиёр ака Каримов Муҳаммад Солиҳнинг энг яқин ва ишончли сафдошларидан бири, маслаҳатчиси ва бир қанча муҳим ҳужжатлар лойиҳасининг муаллифи эди. Мисол учун, Бахтиёр Каримов тайёрлаган қисқа мактуб "Бирлик" тузилишидан бир ҳафтача олдин, унинг ҳали шаклланмаган ташаббус гуруҳимиз номидан Москвага юборилган. Бу мактуб юборилганда уни Мухаммад Солиҳ менга кўрсатгани ёдимда” [42, 2-қисм]

Менимча, у шу кунларда – 2022 йил август ойида Бахтиёр Каримов Тошкентда нашр этилаётган қизиқарли янги “Адабиёт газетаси”нинг бош муҳаррири бўлиб ишламоқда.

Разведкада ва журналистикада бирор воқеа бир-бирига боғлиқ бўлмаган камида иккита манбадан тасдиқлангандагина ҳақиқатан рўй берган ҳисобланади ва бу ҳақдаги хабар кўпинча эфирга узатилади. Худди шунингдек судларда ҳам камида икки гувоҳнинг гувоҳлигина ҳақиқий деб топилиши мумкин, яъни бир кишининг гувоҳлиги етарли эмас. Бизда эса Бахтиёр Каримовнинг Дадахон ака уйидаги йиғилишда қатнашганлигига доир фақат раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг гувоҳлиги бор. Бу эса етарли эмас.

2.21. БЕКЖОН ТОШМУҲАММЕДОВ (1935-2020)


Фото 18. Академик Бекжон Тошмуҳамедов. 2008 йил [68]

“ТОШМУҲАМЕДОВ Бекжон Ойбекович (1935.27.1, Тошкент)— биологбиофизик олим. Ўзбекистон ФА академиги (1987). Биология фанлари доктори (1971), профессор (1973). Атоқли ёзувчи Ойбекнинг ўғли. Москва университетининг биология тупроқшунослик факултетини тугатган (1958), шу университетда аспирант (1958— 61), ТошДУнинг биология ва тупроқшунослик факултетида кичик илмий ходим (1962), биокимё ва биофизика кафедраси доценти (1963—65), Ўзбекистон ФА ядро физикаси (1965-67) ва Биокимё инти (1967—85) биофизика лаб. мудири. 1979—86 йилда ТошДУ биофизика ва атроф муҳит муҳофазаси кафедраси мудири. Ўзбекистон ФА Физиология институтида директор (1985— 92), бўлим бошлиғи (1998 йилдан). Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси раиси (1992—95). Ўзбекистон ФА Президиуми аъзоси (1995-97).

Асосий илмий ишлари биологик мембраналарнинг ҳосил бўлиши ва уларнинг бошқарувчанлик роли, токсинлар, гормонлар, пестицидлар, феромонлар, дефолиантлар ва бошқа биологик фаол моддаларнинг мембранага таъсир қилиш механизмини ўрганишга оид. ЮНЕСКО қошидаги «Инсон ва биосфера» миллий комитети раиси (1998 йилдан).

«Ўзбекистон биология журнали» бош муҳаррири (1996 йилдан). Беруний номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1989).

Ас: Активный транспорт ионов через биологические мембраны, Т., 1973;
Синтез, мембраноактивные свойства и биологические эффектў краунэфиров, Т., 1987;
Нейротоксины в исследованиях биологических мембран, М., 1991.

Адабиётлар: Б.А. Ташмухамедов (биобиблиография)., Т., 1995» [48, Т ҳарфи, 589-590-б.]

“Бекжон Тошмуҳамедов 1935 йилнинг 27 январида Тошкент шаҳрида, муҳтарам адибимиз Ойбек домланинг оиласида иккинчи фарзанд бўлиб дунёга келган. Оналари Зарифа опа ўзбек аёлларидан биринчи кимёгар, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби. Боболарининг бирлари оддий мехнаткаш боғбон, иккинчилари эса ўтган асрнинг бошларида шаклланган жадидчилик ҳаракатининг раҳнамоларидан Саидносир Миржалиловдир.

1958 йилда Бекжон Тошмуҳамедов М.Ломоносов номли Москва Давлат университети биология – тупроқшунослик факультетини муваффақиятли битириб, шу йили мазкур илмгоҳнинг Одам ва ҳайвонлар физиологияси кафедрасига аспирантурага қабул қилинди. У 1962 йили Москва давлат университетида фан номзоди,1971 йили эса Москва якинидаги биология фанининг маркази бўлган Пушчино шаҳридаги Биофизика илмий текшириш институтида фан докторлиги диссертациясини ёқлайди.

Меҳнат фаолиятини Тошкент Давлат университетининг (хозирги ЎзМУ) Биология – тупроқшунослик факультети қошидаги биокимё – биофизика кафедрасида ва бир вақтнинг ўзида Ўзбекистон Фанлар академиясига қарашли Биокимё илмий текшириш институтида ташкил қилинган биофизика лабораториясида мудирлик лавозимидан бошлади. 1980 йили Тошкент Давлат университетида биофизика кафедраси ташкил қилиниб,унга Б.Тошмуҳамедов раҳбарлик қила бошлади.

Билимгоҳларда Б.Тошмуҳамедовнинг илмий ва педагогик фаолияти ҳар томонлама кўзга ташлана бошлади. 1970 йиллардан бошлаб, Б.Тошмуҳамедов ўз атрофига илмда фидоий бўлган ёшларни тўплаб, ўзига хос илмий мактаб шакллантираётгани кўзга ташлана бошлаган эди.

Биология фанининг оқсоколи академик Ёлқин Тўрақулов бир суҳбатда Б.Тошмуҳамедовни “илмий ғоялар хазинаси”деб атаган эдилар. Шогирдга устоз томонидан бериладиган баҳо бундан ортиқ бўлмаса керак.

Бекжон Тошмуҳамедов 1985 йилда Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Физиология ва биофизика институтига директор этиб тайинланди. 1979 йилда Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Физиология ва биофизика институга директор этиб тайинланди.1979 йилда Ўзбекистон мухбир аъзоси этиб сайланди. 1985 йилда эса ҳақиқий аъзоси этиб сайланди. Ўзбекистоннинг илмий равнақига муносиб ҳисса қўшиб келаётган Б. Тошмуҳамедов Президентимиз Ислом Каримовни фармони билан 1992 йилда Республика Олий Аттестация Комиссиясига раис этиб тайинланди. Албатта, табиий ва ижтимоий фанларни пухта эгалланган, фанда ва ҳаётда ўзига хос “ўжарлиги” ҳисобга олиниб, Б.Тошмуҳамедовнинг шундай эътиборли даргоҳга раҳбар этиб тайинланиши мамлакатимизда илмий кадрларни танлашда хақиқат тантана қилаётганидан далолат беради.

Б. Тошмуҳамедов биофизика, ҳужайра физиологияси ва табиатни муҳофаза қилиш бўйича танилган йирик тадқиқотчидир. У собиқ Иттифоқда биринчилардан бўлиб, ҳужайра мембранасидан модда ва ионларнинг фаол ташилиши ҳақидаги янги илмий талқинларни кашф этди.

Бекжон Тошмуҳамедов 1985 йилда Ўрта Осиёдаги заҳарли ҳашаротларнинг таъсир қилиш механизмлари учун собиқ Иттифоқнинг Давлат мукофотига сазовор бўлди. У Ўрта Осиё илонларининг заҳарли таркибини тадқиқ қилиш бўйича олиб борган илмий изланишлари учун Беруний номидаги Республика Давлат мукофоти билан тақдирланди. Унинг 500 га яқин мақолалари, бир неча рисола ва монографиялари нашр этилди. Унинг раҳбарлигида 20 нафар фан доктори ва 60 дан ортиқ фан номзодлари етишиб чиқди» [69]

Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилиши ва дастлабки йиғилиш тарихига доир мен академик Бекжон Тошмуҳамедовга савол бергандим. У Дадахон Ҳасан уйидаги Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябридаги дастлабки йиғилишида иштирок этмаганлиги ва кейинги йиғилишларда қатнашганлигини айтди.

Дадахон Ҳасан уйидаги Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябридаги дастлабки йиғилишида иштирокчиси доцент Тоҳир Каримовнинг қуйидаги гапларини ушбу китобимнинг 2.7-параграфида келтиргандим. Унинг Бекжон ака билан боғлиқ қисмини эслатиб ўтсам.

“1988 йил 16 ноябрь куни Бирлик халқ ҳаракати Ташаббус гуруҳи аъзоларидан беш-олти киши иштирокида Ёзувчилар уюшмасида саккиз бетлик Дастур лойиҳасининг муҳокамаси бўлган. Эътирозлар ҳамда таклифлар асосан оғзаки бўлган ва Тоҳир Каримов уларни қоғозга ёзиб олган. Фақат Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги Бекжон Ойбекович Тошмуҳамедов Бирлик Дастур лойиҳасининг экологияга оид қисмини ёзма равишда тайёрлаган, уни йиғилганларга ўқиб берган ва Тоҳир Каримовга топширган. Тоҳир Каримов Бирлик Дастур лойиҳасини 1988 йил ноябрь охирида янада кенгайтирган. Ушбу учинчи лойиҳани ўзи ишлаётган институтда котибага илтимос қилиб, ёзув машинкасида 16 бетлик қилиб печатлаттирган.”

Академик Бекжон Тошмуҳамедовнинг шундай фаоллиги натижасида Бирлик алқ ҳаракати Дастурининг экология қисми жуда яхши ёзилган. Бу Дастур лойиҳасини китобимда иккинчи иловада келтирдим.

Академик Бекжон Тошмуҳамедов 2020 йил 25 июн куни 85 ёшида оламдан ўтди. Аллоҳ унинг жойини жаннатдан қилсин, омин!

2.22. ИСЛОМ ҲОЛБОЕВГА ДОИР

Мен ушбу китобимнинг иккинчи нашрида Ислом Ҳолбоев гапларига асосланиб у ҳақда ва у айтган анчагина маълумотларни ёзгандим. Журналист Фахриддин Худойқулов ўзининг [67]-мақоласида Ислом Холбоев ҳақида қуйидаги гапларни ёзган.

“1. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғлининг “БИРЛИК”ЧИЛАР, АСКАРЛАР ТОБУТЛАРИ ВА ОРОЛ ДЕНГИЗИ МУАММОЛАРИ китобидан:

Журналист Ислом Холбоев 1988 йилда Тошкент Давлат университети журналистика факултетининг кечки бўлимини тугатган. Ислом Холбоевнинг айтишича, у Халқ ҳаракати уставини 1988 йил баҳоридан ёза бошлаган. У 1987-1988 йилларда «Гулхан» журналининг хатлар бўлимида, Фахриддин Худойқулов эса «Муштум» журналида журналист бўлиб ишлаган. Иккаласининг ишхонаси ўша пайтлар «Шарқ» Матбаа концернининг 11-12-қаватларида жойлашганди. Иккаласи биргаликда Ўзбекистонда тузилажак Халқ ҳаракати учун дастур ва низомнинг қоралама нусхасини яхлит кўринишда ёза бошлашган. Унга «Ўзбекистон табиати, маънавий ва моддий бойликларини муҳофаза этиш ҳаракати. Ҳаракатнинг шартли атамаси – Эътиқод» деб ном қўйишган. У дастлаб уч-тўрт бет бўлган. Фахриддин Худойқулов ўша уч-тўрт бетлик қоралама нусхасини ёзувчи Зоҳир Аъламга 1988 йил август охирида берган.

(Китобимнинг иккинчи нашридаги матн давоми: Ислом Холбоев айтишича, у 1988 йилда 1,5-2 ойга вилоятларга кетган ва у ерда Халқ ҳаракатини тузиш учун тарафдорлар тўплаш билан шуғулланган. Шу сабабли у 1988 йил 11 ноябрдаги йиғилишда қатнашаолмаган, А.Ш.)

Шухрат Ахмаджон (гарчи ўзини эслай олмаган бўлсам ҳам) воқеаларни тарихлаштириб қўйиш учун хайрли бир ишга қўл урган, аммо у киши мурожаат қилган манбалар нотўғри маълумот берган.

Хусусан, Ислом Холбоевнинг на Эътиқоднинг тузилишида на да Низомининг ёзилишида ҳеч бир иштироки, ҳатто хабари ҳам бўлган эмас. Исломни танирдим, бирга тушликка ҳам чиқардик, аммо, фақат Зоҳир Аъламнинг тавсияси билан, 1988 йил ёзида унга Эътиқоднинг борлигини айтганман…

Агар у ҳақиқатан ҳам муаллифга шу гапларни айтган бўлса, унга сўзимиз шулдир:

Исломбой, нима мамлакатда уят қолмадими?? Ёки биров сизга мени ўтиб кетди дедими? Бизга ёрдам берганингизни ёзгандик, тарих учун бу ҳам етарли…» [70]

Ислом Холбоев ҳақида Фахриддин ёзган маълумотлар тўғри. Мен шахсан Ислом Холбоевни танирдим. У Бирлик халқ ҳаракати ташкил этишда ва давом эттиришда қатнашиш даражаси жуда кам бўлган.

2.23. ЮРИЙ ЛАСКИНГА ДОИР

Ҳофиз Дадахон Ҳасан айтган 1988 йил 11 ноябр куни ўз уйида йиғилган Бирликчилар рўйхатини 2.4-параграфда келтиргандим. Ушбу рўйхат охирида Юрий Ласкин номи ҳам ёзилган.

Раҳматли Абдуманноб Пўлатов ўзининг [42, 2-қисм]-интервюсида Юрий Ласкин ҳақида қуйидагича ёзган.

“Лекин Юрий Ласкин деган одамни, назаримда, фикримча, ҳеч қачон кўрмаганман. Бу исмни ҳам Шухрат А.-нинг мақоласида биринчи марта эшитдим шекилли. Агар бу киши ўзбек тилини яхши билса ва ташқи кўриниши маҳаллий миллат вакилига ўхшаб кетса, бу ҳолда йиғилишнинг бу қатнашчисига эьтибор қилмаган бўлишим мумкин. Чунки бу куни фақат ўзбек тилида сўзлашганимиз аниқ ёдимда. Агар орамизда ўзбек тилини билмайдиган киши бўлса, табиийки суҳбатимизнинг камида бир қисми рус тилида бўларди. Ва мен буни, табиийки, эслаб қолган бўлардим. Ўша куни орамизда кўриниши маҳаллий бўлмаган одам аниқ йўқ эди” [42, 2-қисм]

Мен БХХнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари бўлиб ишлаб Юрий Ласкинни бирор марта кўрган ва суҳбатлашган эмасман.

2.24. БИРЛИК ДАСТЛАБКИ ДАСТУР ЛОЙИҲАСИ ТАРИХИ

Мен 1988 йил ноябр ойи охирларида Тошкент Трактор заводи ётоқхонасида яшаётган талабалардан Халқ ҳаракатини тузиш тадбирлари бўлаётганини эшитиб Ёзувчилар уюшмасига бордим ва у ерда Рауф Парфи билан суҳбатлашиб қайтдим.

Мен 1988 йил декабр ўрталарида Ёзувчилар уюшмасига борганимда менга қайтариш шарти билан ёзув машинкасида печатланган Бирликнинг лойиҳа матнини беришди. Мен ижарадаги хонадонимга келиб ёзув машинкамда кўпайтирдим ва ўзимга битта нусха олдим. Бошқа нусхаларини вилоятларда яшаётган айрим курсдош дўстларимга почта орқали буюртма хат билан жўнатиб юбордим.

Ушбу лойиҳа 1989 йил 28 май (якшанба) куни Тошкентдаги Ёзувчилар уюшмаси (Пушкин кўчаси, 1-уй)да бўлиб ўтган Бирлик халқ ҳаракатининг таъсис қурултойида баъзи бир тузатишлар ва қўшимчалар билан қабул қилинди.

Бирлик халқ ҳаракатининг Дастур лойиҳасини ўқиб чиққач, Бирлик сафларида 1989 йилдаёқ Ўзбекистоннинг бир миллионга (!) яқин фуқароси, жумладан Ўзбекистоннинг таниқли ва машҳур зиёлиларидан 155 нафари иштирок этганлик сабаблари ўқувчимизга тушунарлироқ бўлади. 155 атоқли зиёлилар Бирликда иштирок этишга розилик билдиргани ҳақида менга Бирлик халқ ҳаракати Марказий Кенгаш ҳайъати аъзоси, техника фанлари доктори, раҳматли профессор Олимжон Каримов бир неча марта айтганди. Ушбу 155 нафар зиёлилардан баъзиларини эслатиб ўтишим мумкин. «Ёш ленинчи» газетасининг 1989 йил 30 сентябрь (№ 185) сонида Бирлик халқ ҳаракатининг Низоми чоп этилган. Унинг охирида қуйидаги ёзув ҳам бор.

«Ҳужжатга имзо чекканлар:
«Бирлик» Халқ Ҳаракатининг ҳайъат аъзолари: Аҳмад АЪЗАМ, Усмон АЗИМ, Зоҳир АЪЛАМ, Сафар БЕКЖОН, Эркин ВОҲИДОВ, Баҳодир ЖАЛОЛОВ, Дадахон НУРИЙ, Олим КАРИМОВ, Тоҳир КАРИМОВ, Сергей ОРЛОВ, Муҳаммад СОЛИҲ, Жума ТОШМАТОВ, Фахриддин ХУДОЙҚУЛОВ.»

Бирлик халқ ҳаракатининг 1988 йил декабридаги Дастур лойиҳасини китобимнинг учинчи иловасида келтирдим.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 3)

2.9. АБДУРАХИМ ПЎЛАТОВ

Фото 9. Абдураҳим Пўлатов. [43]

Абдураҳим Пўлатовнинг таржимаи ҳолига доир маълумотларни 1995 йилда Анқарада нашр этилган «Абдурахим Пўлат озодликда» номли китобдан келтираман.

«Абдурахим Пўлат 1945 йил 7 ноябрь куни Тошкент вилоятининг Ғишткўприк қишлоғида туғилди. Отаси – Қаюм Пўлат ўғли (1992 йили вафот этган). Онаси – Сабура Фозил қизи (шу кунда Тошкент шаҳрида яшамоқда) (Абдурахим Пўлатнинг онаси – Сабура Фозил қизи, адашмасам, 1999 йилда Тошкентда вафот этди, Ш.А.).

Абдурахим Пўлат 1962 йили Ғишткўприкдаги ўрта мактабни, 1968 йили Москва Энергетика институтини тамомлаб, компютерлар инженери дипломини олди.

Шу вақтдан 1991 йилнинг июл ойигача Тошкентда Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Кибернетика институтида ишлади. 1973 йилда кандидатлик, 1984 йилда докторлик диссертациясини ёқлади. 1977 йилдан лаборатория мудири, 1990 йилдан профессор.

Бошқариш назарияси, сунъий интеллект ва интеллектуал роботлар соҳасида юзга яқин илмий мақолалар, иккита китоб нашр қилди. «Адаптив ва интеллектуал роботлар» деб номланган яна бир китобининг чоп этилиши сиёсий фаолияти сабабли коммунистлар томонидан 1990 йилда тўхтатиб қўйилган. 1991 йилнинг июл ойида ўзини тўла сиёсий фаолиятга бағишлаш мақсадида Кибернетика институтидаги ишдан кетди.

1988 йил 11 ноябрьда бир гуруҳ ёзувчи ва олимлар билан Ўзбекистон «Бирлик» Халқ ҳаракатига асос солди. 1988 йил 1 декабрьда «Бирлик» Ташаббус гуруҳининг, 1989 йил 28 майда Ҳаракат Марказий кенгашининг раислигига сайланди. 1989 йилнинг 19 март куни биринчи марта сиёсий лидер сифатида Тошкентдаги кўп минг кишилик митингда халқ олдига чиқди.

1989 йил 16 октябрда антикоммунистик фаолияти учун 1980 йилдан бери аъзоси бўлган Ўзбекистон Коммунистик партиясидан (ҳозирги Халқ демократик партиясидан) ўчирилди.» [41, 60-б.]

ИЗОҲ. Абдурахим Пўлатов Ўзбекистон Фанлар Академияси Кибернетика институтида коммунистлар партияси ташкилотининг котиби бўлганлиги сабабли ушбу ташкилот коммунистлари уни партиядан ўчиришга қарши овоз беришди. Шундан сўнг 1989 йил 16 октябрь куни бу масалани компартиянинг Куйбишев (ҳозирги Мирза Улуғбек) туман партия қўмитаси муҳокама этди ва Абдурахим Пўлатовни компартиядан ўчириш ҳақида қарор чиқарди.

«1989 йил 11 ноябрда «Бирлик»нинг бўлинишини олдини олиш учун раисликдан истеъфо берди. 1990 йил 27 майдан бери «Бирлик»нинг раисдошларидан бири.

1990 йил 20 июнда номи кейинчалик «Бирлик» партияси деб ўзгартирилган Ўзбекистон демократик партиясининг таъсис қурултойида партиянинг раиси этиб сайланди. Ҳозир ҳам унинг раиси.

1990 йил 1-3 сентябр кунлари Ленинградда халқаро «Инсон ҳуқуқлари» конференциясида Фарғона ва Ўшдаги воқеаларнинг асл сабабчиси Москванинг мустамлакачилик ва «айир-буюр» сиёсати эканлигини кўрсатувчи доклад билан қатнашди.

1990 йил ноябр ойида «Ўзбекистон мустақил диктатура бўсағасида» мақоласини ёзди. Қозоғистон мухолифатининг «Азат» ва «Бирлик» партиясининг «Демократик Ўзбекистон» газеталарида эълон қилинган бу мақолада Ўзбекистон бу кундаги диктаторлик тузумга қараб кетаётгани аввалдан кўрсатиб берилганди.

1990 йил 7 декабрда Қирғизистон Президенти Асқар Ақаев билан учрашиб, Ўш-Ўзгандаги каби воқеаларнинг қайтарилмаслиги учун қилиниши керак бўлган ишларни маслаҳатлашди.

1991 йил 25 майда тузилган Ўрта Осиё ва Қозоғистон жумҳуриятлари демократик кучлари Форумининг асосчиларидан бўлди.

1991 йил 2-9 августда сафдоши Пўлат Охун билан илк дафъа Туркияда бўлди. Тўғри йўл партиясининг раиси Сулаймон Демирэл билан суҳбат ўтказилди.

«Бирлик» Халқ ҳаракати ва «Бирлик» партияси 1991 йил августдаги коммунистик фитнага қарши чиққани учун Абдураҳим Пўлат сафдошлари Шуҳрат Исматулла, Анвар Усмон, Миролим Одил ва бошқалар билан милиция томонидан тутиқланди.

1991 йил декабр ойида 60 минг кишининг имзоси билан Ўзбекистон Президентлигига номзод қилиб кўрсатилди. Лекин очиқ рақобатдан қўрққан Ислом Каримов уни номзод сифатида рўйхатдан ўтказтирмади.» [44, 60-61-б.]

ИЗОҲ. Ўзбекистон Олий Кенгаши 1991 йил 18 ноябрда «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳақида» қонунини қабул қилди. Ушбу қонуннинг 24-моддасига асосан президентликка бирор номзодни жамоа номидан кўрсатиш учун камида 60 минг Ўзбекистон фуқаросининг имзоси талаб этиларди.

Таъкидлаш лозимки, 60 минг фуқаро имзосини йиғиш учун жуда кам вақт берилди. Шундай бўлсада бирликчилар Бирлик халқ ҳаракати раисдоши Абдураҳим Пўлатов номзодини кўрсатиб, 60 минг имзо йиғишга киришди. Фуқаролар имзолари қўйилган қоғозлар ва ҳужжатлар сайлов комиссиясига топшириш керак бўлган охирги кунда ҳам имзо йиғиш давом этди. Ўша охирги куни – 1991 йил 3 ёки 4 декабрь кундузи Ёзувчилар уюшмасига Бирлик халқ ҳаракати раҳбарлари, жумладан Шуҳрат Исматуллаев, ва имзо йиғиш бўйича Ташаббус гуруҳи аъзолари келишди.

Мен раҳматли профессор Шоди Каримов илтимоси билан Эрк демократик партияси (ЭДП)га 1990 йил 1 август куни аъзо бўлдим ва ЭДПнинг иккинчи котиби сифатида Тошкент шаҳар ташкилотини ташкиллаштира бошладик. Ўзбекистон Адлия вазирлиги ЭДПни 1990 йил 3 сентябр куни расмий рўйхатга олди ва ЭДП раиси Муҳаммад Солиҳга ҳужжат топширди.

Йиғилган имзолар 60 мингга етмаётганлигини айтишгач, менинг таклифим билан уч-тўрт нафар эркчи ва бирликчи йигит-қизлар Ёзувчилар уюшмаси биносидаги мен ишлаётган хонадан иккита столни ташқарига олиб чиқишди. Сўнгра Амир Темур (у пайтлар Инқилоб хиёбони) номли метро бекатига кирувчи иккита томонига биттадан столни қўйиб, ўтган-кетган фуқароларнинг паспорт маълумотларини ёзиб, имзоларини йиға бошладик. Мен иккита плакатнинг орқа томонига «Демократияга ёрдам беринг!» ва «Помогите демократии!» деб ёзиб деворга илиб қўйдим. Шу алфозда қоронғи тушгунча фуқаролар имзоларини йиғдик, тўлдирилган жадвалларни Ёзувчилар уюшмасига жўнатиб турдик.

Бу вақтда корхоналарда, муассасаларда, институтларда йиғилган имзо қоғозлари ҳам Ёзувчилар уюшмасига кетма-кет келтириб турилди. Ташаббус гуруҳи аъзолари соат 17-ларда Сайлов комиссиясига телефон қилиб, соат нечагача олиб бориб бериш кераклигини сўрашди. У томондан: «Бемалол тўлдириб, сўнгра олиб келинглар, биз кутамиз, ҳали кетмаймиз», дейишган. Соат 18-ларда Ташаббус гуруҳи раҳбарлари йиғилган 60 мингдан зиёд имзо ва тегишли ҳужжатларни расмийлаштириб олиб боришганида Сайлов комиссияси аъзолари кетиб бўлган ва эшиклар қулф ҳолда эди…

«1992 йил 16 февралда Тошкентда АҚШ Давлат котиби Жеймс Бейкер билан учрашди.

1992 йил 4-7 июн кунлари Ню-Йоркда Америка Турк жамиятлари ассоциацияси уюштирган «Дунё турклари» конференциясида Ўзбекистондаги тузумнинг диктаторлик моҳиятини очиб берувчи доклад билан қатнашди.

1992 йил 29 июнда Абдураҳим Пўлатга Тошкентда суиқасд уюштирилди, бош суяги ёрилди. Тошкентда ўтказилган операциядан сўнг даволанишни Боку ва Истамбулда давом эттирди.

1992 йил 12 августда Бокуда Озарбайжон жумҳурияти Президенти Абулфайз Элчибей билан кўришди. Туркияга келгандан сўнг 1992 йил 25 августда Анқарада Она Ватан партиясининг раиси Маъсуд Йилмаз, 1992 йил 30 августда Истанбулда Миллиётчи Ҳаракат партияси раиси Алпарслон Туркиш билан учрашди.

1992 йил 7-9 ноябр кунлари Таиланднинг пойтахти Бангкокда «Осиё ва Тинч океани регионида озодлик ва демократия» лигасининг конференциясида қатнашди ва Ўзбекистондаги сиёсий вазият тўғрисида доклад қилди.

1992 йил 18 октябрда Тошкентда унга яна бир ҳужум уюштирилди. Ҳужумчиларнинг бири ушлаб милицияга келтирилганида, у КГБ хизматчиси эканлиги аниқланди (13-изоҳга қаранг, Ш.А.).

1992 йил 2-3 декабрда Озарбайжон халқ фронтининг 2-Фавқулодда Қурултойида меҳмон сифатида қатнашди.

1992 йил 18 декабр куни Ўзбекистонда мухолифатга қарши репрессиялар янада кучайгандан сўнг юртини тарк этишга мажбур бўлди.

1993 йил 21-23 мартда Анталяда Турк дунёси қурултойида қатнашди ва сўнгра Туркияда қолди.

1993 йил 15-18 апрел кунлари АҚШнинг Мэдисон шаҳридаги Висконсин Университетида ўтказилган «Ўрта Осиёда демократия» конференциясида «Ўзбеклар демократияга тайёрми?», деган мавзуда доклад билан қатнашди.

1993 йил 3-4 декабрда Америка Турк жамиятлари ассоциациясининг Вашингтонда ўтказилган қурултойида қатнашди. Турк дунёсининг келажаги тўғрисидаги фикр ва мулоҳазаларини ўртага қўйди.

Абдураҳим Пўлат оилали, бир ўғил ва бир қизи бор.» [44, 61-62-б.]

Абдураҳим Пўлатов 1998 йилда Туркиядан АҚШга кўчиб ўтди. У бугунги кунда – 2022 йил августида оила аъзолари билан бирга Колорада штати (АҚШ)да яшамоқда ва www.harakat.net сайтида мақолалар чоп этиб туради.

2.10. РАУФ ПАРФИ (1943-2005)


Фото 10. Рауф Парфи [45]

“Рауф Парфи (тахаллуси; асл исм-шарифи Турсунали Парфиев; 1943.27.9, Тошкент вилояти Шўралисой қишлоғи - 2005) - шоир ва таржимон. Ўзбекистон халқ шоири (1999).

ТошДУнинг филология факултетини тугатган (1960—65). Турли йилларда Кинематография давлат қўмитаси, «Ойдин» газетаси, Faфур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат ҳамда «Ёзувчи» нашриётларида муҳаррир бўлиб ишлаган.

Биринчи шеъри 1957 йилда эълон қилинган. «Карвон йўли» (1968), «Акс-садо» (1970), «Тасвир» (1973), «Хотирот» (1974), «Кўзлар» (1976), «Қайтиш» (1981), «Сабр дарахти» (1986), «Сукунат» (1991), «Тавба» (2001) шеърий тўпламлари бор.

Рауф Парфи лирик қаҳрамон руҳий оламининг нозик эврилишларини маҳорат билан тасвир этувчи шеърлари билан танилган. Шоир сўзнинг ранг ва оҳангларидан, шеърий тасвир воситаларидан ўзига хос услубда фойдаланади. Шеърлари бир неча хорижий тилларга таржима килинган.

Рауф Парфи Байроннинг «Манфред», Нозим Ҳикматнинг «Инсон манзаралари», Карло Каладзенинг «Денгиз хаёли» ва бошқа жаҳон шеърияти классикларининг шеърларини ўзбек тилига таржима қилган.” [46]

Рауф ака билан 1988 йил ноябр-декабрда учрашганим ҳақида 2.24-параграфда ёзаман.

Рауф Парфи 2003 йил сентябрда 60 ёшга тўди. Ўша кунлари Фридом Хаус (Озодлик Уйи) халқаро ташкилотининг Тошкентдаги ваколатхонасида Рауф ака билан учрашув ташкил этилди. Учрашувга ваколатхона ходимлари, ваколатхонага келиб-кетувчи инсон ҳуқуқи ҳимоячилари, Тошкент Давлат университети филология факултети талабалари, таклиф этилган меҳмонлар ва бошқа кишилар тўпланишди. Рауф ака учрашувга ўзининг тўнғич қизи билан келди.

Рауф ака йиғилганларга ўз шеърларидан айтиб берди. Учрашув қизиқарли савол-жавоб кўринишида ўтди. Мен рангли сурат оладиган сураткаш сифатида тирикчилик қилардим. Шу сабабли фотоапппаратимга учрашув пайти ва учрашув тугагач Рауф ака билан суратга тушушни истаганларни суратга олдим. Талабалар Рауф акани ўртага олиб бир неча марта суратга тушишди.


Фото 11. Рауф Парфи шеърият мухлислари билан. Тошкент, Freedom House (Озодлик Уйи) ваколатхонасида. 2003 йил кузи. Муаллиф фотоси.

Рауф Парфи умрининг охирги йилларида Тошкент четидаги қайсидир завод ётоқхонасида яшади. Дадахон Хасан ва Рауф Парфи курсдош дўстлар бўлишган. Шу сабабли Дадахон ака унинг манзилини биларди. Мен Дадахон акадан Рауф ака уй манзилини олиб ўша ётоқхонага уч-тўрт марта борганман ва Рауф ака билан суҳбат қурганмиз. Рауф ака иккинчи турмуш ўртоғи билан бирга яшарди. Иккинчи турмушидан фарзанди йўқ эди. Рауф акани ўша ётоқхонага прописка қилмагани боис уни милиция ходимлари таъқиб ҳам қилишарди. Рауф ака менга ўзининг шеърий тўпламини кўрсатиб китоб кўринишида чоп эттира олмаётганини айтди.

Мен Рауф акани қўллаб-қувватлаш ва доимий алоқада бўлиб туриш ниятида уни ҳамда унинг турмуш ўртоғини гап-гаштак кўринишида ўзим ташкил этаётган “Демократлар давраси” номли нодавлат-нотижорат ташкилотига таклиф қилдим. Улар иккаласи таклифимга рози бўлиб имзо ҳам қўйишди. Лекин “Демократлар давраси” йиғилиши бўладиган куни учрашувга келишган жойга келишмади. Бир неча кундан кейин учрашганимда сўрадим. Рауф ака айтишича, Янгийўлдаги таниши таклиф қилган ва у Янгийўлга маишат бор жойга кетган. Кўпчиликка маълумки, Рауф ака алкогол ичимлик ичишни хуш кўрарди. Худди шу сабабли биринчи турмуш ўртоғи бўлмиш Дилором Исхоқова билан ажрашиб кетишганди.

Рауф ака яна қўшимча равишда “Мен бирорта ташкилотга қўшилиш ниятим йўқ” деган маънода айтди. Шу сабабли мен бошқа ишларим билан, жумладан “Демократлар давраси”ни ташкил этиш ишлари билан банд бўлиб Рауф ака ётоқхонасига кам бордим.

Рауф Парфи 2005 йил 29 март куни Тошкент шаҳрида муҳтожликда вафот этди ...

Аллоҳ Рауф ака гуноҳларини маҳфират қилиб жойини жаннатдан қилсин, омин!

2.11. УСМОН АЗИМ (1950.13.08)


Фото 12. Усмон Азим. [47]

Усмон Азимнинг таржимаи ҳолини Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“УСМОН АЗИМ (тахаллуси; асл исм-шарифи Азимов Усмон) (1950.13.8, Бойсун тумани) — Ўзбекистон халқ шоири (2000), драматург. Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1972). Республика радиосида муҳаррир, катта муҳаррир ва бош муҳаррир ўринбосари (1976—89), Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Тошкент вилоят бўлимида масъул котиб (1989— 90). Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида сектор мудири, етакчи консультант, Президентнинг Давлат маслаҳатчиси (1991 —94). 2003 йилдан Ўзбек миллий академик драма театрида адабий эмакдош.

Илк китоби — «Инсонни тушуниш» (1979). Шундан сўнг шоирнинг «Ҳолат» (1979), «Оқибат» (1980), «Кўзгу» (1983), «Сурат парчалари» (1985), «Дарё» (1985), «Иккинчи апрель» (1987), «Бахшиёна» (1989), «Faройиб аждарҳо» (1990), «Уйғониш азоби» (1991), «Fycca» (1994), «Узун тун» (1994), «Бор эканда, йўқ
экан» (1995), «Сайланма» (1995), «Куз» (2001) каби шеърий ва «Жоду» (2003) насрий тўпламлари нашр этилган.

Усмон Азим ўзбек шеъриятининг уфқини кенгайтириб, насрий шеърлардан бармоқ вазнигача бўлган турли вазнларда ижод қилади. Дастлабки шеърларида инсоннинг давр ва жамият ҳаётидаги ўрнини тушунишга, даврнинг оғриқли масалаларига эътибор қаратди ва шу жараёнда минбар шеърияти унсурларидан фойдаланди. Кейинчалик, шоир ижодида воқеликни фалсафийистиоравий образлар орқали идрок ва тасвир этиш махорати кучайиб борди. 80-йиллар ижодида кўзга ташланган бахшиёна руҳ шеъриятда янги бир йўналиш яратилишига туртки бўлди.

90-йилларга келиб, унинг ижодида кескин ўзгариш юз берди ва шеърларида суфиёна кайфият акс этди. Усмон Азим «Бахтли бўлайлик», «Ҳужжатли фильм учун сюжет», «Баҳодир ва Малика» сингари радиопьесалар ёзган. У ана шу тажрибадан фойдаланиб, 90-йилларда драматургия билан жиддий шуғулланди ва «Бир кадам йўл», «Кундузсиз кечалар», «Бозор» (1997), «Алпомишнинг қайтиши» (1998), «Жазава» (2000), «Бахт қуши» (2002), «Ўтган замон ҳангомалари» (2003) пьесаларини ёзди. Бу пьесаларнинг аксари Ўзбек миллий академик драма театрида саҳналаштирилган. Усмон Азим бу пьесаларда саҳна қонуниятларини яхши ҳис этувчи, драматург сифатида намоён бўлди. Айни пайтда у ҳам тарихий, ҳам психологик драмалар, ҳам оғзаки ва ёзма адабиёт намуналари асосида замонавий саҳна асарларини ярата олиш истеъдодини намойиш этди. Усмон Азим, шунингдек, кинодраматургияда ҳам қалам тебратиб, «Алишер Навоий» киноқиссаси (1990), «Алпомиш» кинодостони (1997), «Севги» (1998, шу номли ҳикоя асосида) ва 2 серияли «Алпомиш» (2000) фильмларининг сценарийсига муаллифлик қилган.

Полл Элюар, В. Вациетис, Ҳ. Доғларжа, А. Вознесенский, Ю. Марцинкявичюс ва бошқа шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Шеърлари инглиз, француз, немис, поляк, македон, турк,
рус, грузин, эстон, литва, тожик, қозоқ ва қирғиз тилларида нашр этилган. Кўплаб шеърларига мусиқа басталанган.

Усмон Азим халқлар дўстлиги ва ватанпарварлик ғоялари билан йўғрилган шеърлари учун Грузиянинг Маяковский номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган (1982). «Дўстлик» ордени (1998) билан мукофотланган» [48, У ҳарфи, 171-172-б.]

Усмон Азим яхши ташкилотчилик қобилиятига ҳам эга. Кўпчиликка маълумки, “Бирлик” Халқ ҳаракати (БХҲ) раҳбариятида 1989 йилда қаттиқ тортишув рўй берди. Шу сабабли 1989 йил 11 ноябр куни, яъни БХҲ тузилганига роппа-роса бир йил бўлган куни БХҲнинг фавқулодда иккинчи қурултойи Тошкентдаги Буюк Ипак йўлида жойлашган “Гулшан” клубида бўлди. Ушбу қурултойда БХҲнинг Тошкент шаҳар ташкилоти номидан делегатлар гуруҳи сафида мен ҳам қатнашдим. Қурултой тортишувлар ва ғала-ғовур билан ўтди. Шу қурултойда раислик қилган раҳбарлардан бири Усмон Азим эди. У қурултой раислигини яхши олиб борди. Қурултойда бўлиниш рўй берди. Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги 15 нафар атрофида шоир ва ёзувчилар қурултойни ташлаб чиқиб кетишди. Улар 1990 йил март ойида Эрк халқ ҳаракати қурултойини, 30 апрел куни Эрк демократик партияси (ЭДП)нинг таъсис қурултойини ўтказишди.

Усмон Азим 1992-1994 йиллар давомида Ўзбекистон Ватан тараққиёти партиясининг раиси бўлган. Мен бу ҳақда [49]-[50]-мақоламнинг иккинчи қисмида ёзганман.

Ўзбекистонда тижоратчилар ва бизнесменлар партиясини тузишга дастлабки уриниш 1992 йилда бўлди. 1992 йил бошида Президент Ислом Каримов йиғилишлардан бирида маърузаси давомида тижоратчилар сиёсий партияси ташкил этишни таклиф қилди. Бу таклифни шоир Усмон Азим қўллаб-қувватлади.

1992 йил 24 май куни Тошкентда Ватан тараққиёти партиясининг таъсис қурултойи бўлди, партиянинг Устави ва Дастури қабул қилинди. Партия раиси қилиб Усмон Азим сайланди. У бу вақтларда Президент Ислом Каримовнинг Ёшлар ишлари бўйича Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишларди ([46], [47], 2-қисм). Ватан тараққиёти партиясини Ўзбекистон Адлия вазирлиги 1992 йил 10 июл куни рўйхатга олди ва партия раҳбариятига 224-сонли гувоҳнома берди. [8]

Усмон Азим раҳбарлигидаги раҳбарият саъй-ҳаракати билан Ватан тараққиёти партияси Ўзбекистондаги сиёсий ва ижтимоий воқеаларда ўз қарашлари ҳамда ўрнига эга бўла бошлади. 1993 йил март ойида Ватан тараққиёти партиясининг Жиззах вилоят ташкилотига Ўзбекистон Олий Мажлисининг 1989-1994 йиллардаги депутати, таниқли демократ Мели Қобилов (1943.20.05) сайланди ва воқеалар шиддат билан ривожлана бошлади.

1992 йил март ойида Мели Қобилов Ўзбекистон Инсон ҳуқуқи жамияти Жиззах вилоят ташкилотининг раиси этиб сайланди. У 1993 йил март ойидан Ватан тараққиёти партиясининг Жиззах вилоят ташкилоти раиси эди. Қобилов раислиги вақтида партия аъзолари сони 200 нафардан 5000 нафаргача ошди, яъни Олий Мажлисга 1994 йил декабрида бўладиган сайловлар арафасида партия Жиззах вилоятида аниқ сиёсий кучга айланди.

1994 йил 27 октябр куни Мели Қобиловни иш кабинетида махсус хизматлар наркотик моддалар ва ўқ-дорилар ташлаб қўйиб сохта айблар билан ҳибсга олишди. Суд 1995 йил 1 августдан 1996 йил 12 февралгача давом этди. Унга қарши тўққиз банддан иборат айблов эълон қилинди, суд беш банд бўйича айбловларни оқлади, чунки бу айбловларни судда исботлаб бериша олмади. Алал-оқибат Мели Қобиловни туҳмат билан ўн йилга қамашди.

Мели Қобилов раҳбарлигидаги Ватан тараққиёти партияси Жиззах вилоят ташкилотидаги воқеалар сабабли Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти шу партия раҳбарларига қарши жиноий иш очиш режасини тузишди, деб ҳисоблайман. Шу йўл билан Ватан тараққиёти партияси раҳбарияти орқали Жиззах вилоят ташкилотига босим кўрсатиш ёки ҳеч бўлмаганда бетараф қилиш нияти бор эди. Бунинг учун партиянинг бош иқтисодий таъминловчиси бўлмиш "Рустамбанк" раҳбари Рустам Усмоновга қарши жиноий иш очишди. У Ватан тараққиёти партияси Марказий Кенгаши Президиумининг аъзоси эди. Ватан тараққиёти партияси раҳбарларига ҳам қарши тафтиш бошланди. Бироз вақт ўтиб Ватан тараққиёти партияси раиси Усмон Азим истеъфо берди. 1994 йил 29 октябр куни Ватан тараққиёти партияси раиси этиб Анвар Зиёевич Йўлдошев (1946) сайланди.

Ишончим комилки, шоир Усмон Азим бирорта жиноий иш қилган эмас ва у Ватан тараққиёти партиясини ҳалол бошқарган.

Ватан тараққиёти партиясининг иккинчи қурултойи 1994 йил 29 октябр куни бўлди. 2000 йил 14 апрел куни Тошкентда Ватан тараққиёти партияси ҳамда Фидокорлар халқ-демократик партиясининг бирлаштирувчи қурултойи бўлди [8, 3-китоб, 162-б.]. Раҳматли диктатор Ислом Каримов (1938-2016) Ўзбекистон президенти бўлган даврда Ватан тараққиёти партиясининг деярли саккиз йиллик тарихи мана шундай якун топди.

«Бирликчилар» номли китобим тарихига қайтсам. Мен 2001 ва 2004 йилда шоир ҳамда драматург Усмон Азим билан учрашиб, Бирлик халқ ҳаракати ташкил топишига доир суҳбатлашмоқчи бўлдим. Унга телефон қилганимда у 2004 йилда аввалига жуда банд эканлиги, кейин касал эканлигини айтди. Бир ой ўтгач Усмон Азимга яна телефон қилганимда, у учрашишга рози бўлмади, яъни рад қилди. Ватан тараққиёти партияси раҳбариятига қарши Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) олиб борган юқоридаги воқеалар ва тазйиқларни эътиборга олсак, Усмон аканинг 2004 йилдаги рад жавобини тушунсак бўлади.

Мен 2008 йилда Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг учинчи нашри устида ишлаётгандим. Шерали аканинг машҳур қўшиқларидан бири бўлмиш «Карвон» қўшиғи шеърини Усмон Азим ёзгани маълум. Китобимда Усмон Азим шеърини ва шеър ёзилган асар ҳақидаги маълумотни тўлиқ келтириш мақсадида Усмон ака билан учрашишга қарор қилдим. Мен унинг уй манзилини Манзилларни аниқлаштириш бўлимидан олиб уйига бордим. У Тошкент Трактор заводи тарафига бораверишда ўнг томондаги кварталлардан бирида, адашмасам Аҳмад Югнаки даҳасида яшарди. Эшикни Усмон аканинг турмуш ўртоғи очди. Мақсадимни айтганимдан кейин у ичкарига кириб Усмон ака билан маслаҳатлашди ва қайтиб чиқиб «Эртага ишхонамга келинг. Китобчадан битта нусхасини сизга бераман» деди. Мен ишхона манзилини ёзиб олиб «Раҳмат» деб кетдим.

Эртаси куни Тошкентдаги Алишер Навоий кўчасидаги ёзувчи ва шоирлар ишлайдиган кўпқаватли бинода Усмон аканинг турмуш ўртоғи иш хонасии топиб бордим. У менга [48]-китобчадан бир нусха берди. Мен “Раҳмат” деб жўнаб кетдим.

Маълумки, 2016 йил 2 сентябр куни диктатор президент Ислом Каримов бу дунёни тарк этди. Янги президентимиз Шавкат Мирзиёев Ватанимизни ошкоралик ва тараққий эттириш йўлида яхши ишлар қилмоқда. Мана шу шароитда Усмон Азим ва бошқа бирликчи фаоллар Бирлик халқ ҳаракатига доир тарихий воқеаларни ёзиб сайтларда ва/ёки Фейсбук саҳифаларида чоп этишса яхши бўларди. Чунки ҳар бир фуқаро, жумладан Бирликчи фаоллар Ватанимизнинг қандайдир тарихий воқеалари гувоҳидир. Ҳар биримиз эртами, кеч вафот этгач шу тарих бўлагини ўзимиз билан нариги дунёга олиб кетмоқдамиз. Аслида муҳим тарихий маълумотларни шу дунёда халқимизга қолдиришимиз мумкин ва керак.

2.12. ҚАҲРАМОН ҒӮЛОМОВ

1988 йил 11 ноябр кунги Дадахон Ҳасан уйидаги йиғилишда қатнашганлардан яна бири - физика-математика фанлари номзоди Қаҳрамон Ғўломовдир. У Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети)да ишларди. У билан шу мавзуда 2000-йиллар бошида бир неча марта гаплашганман. У БХҲ тузилиш тадбирларида жуда кам қатнашган. У 1989 йилда Тошкентда Халқ дипломатияси клуби номли клубга асос солди ва унинг бошловчиси бўлди. Клуб ҳафтасига бир марта йиғилиш ўтказар, ушбу йиғилишга Бирликчилар ва турли даражадаги хайрихоҳлар, шунингдек Давлат хавфсизлик хизмати билан боғлиқ шахслар ва Тошкент шаҳар ҳокимияти вакили қатнашарди. Клубда бир киши маъруза қиларди ва кейин савол-жавоб ҳамда қатнашувчиларнинг айрим фикр-мулоҳазалар билдириларди, шунингдек ўша кунларда бўлиб ўтган сиёсий воқеа ва фожиаларни муҳокама қилардик. Бу анчагина қизиқарли ўтарди.

Қаҳрамон Ғўломов Тошкент шаҳар ҳокимияти ва кучишлатар органлар билан алоқада эди. Бир неча ой ўтгач улар клуб фаолиятига қаршилик кўрсатиб, унинг йиғилишларига имкон бермаслик чора-тадбирларини кўра бошлашди. Бу вақтда кўпинча бошловчиликни Қаҳрамон ака бошқа кишиларга топширарди. Клуб тўхталишлар билан 1,5-2 йилча фаолият олиб борди.

Қаҳрамон ака Халқ дипломатияси клуби тарихи ва фаолиятига доир мақола ёзса яхши бўларди.

Кейинчалик Қаҳрамон Ғўломов кучишлатар органлар билан алоқада бўлди ва БХҲ ҳамда «Эрк» Демократик партияси фаолиятида деярли қатнашмади.

Қаҳрамон Ғўломовнинг шахсини очиб берадиган битта муҳим воқеани гапириб берай. Бу провокация 2004 йил сентябрида раҳматли профессор Олимжон Каримовга (1926.06.06-2006.08.02) қарши уюштирилди.

Мен профессор Олимжон Каримов ва у амалга оширган ишлар ҳақида [9]- ва [52]-мақолаларда ёзганман. Проф. Олимжон Каримов ўзбеклар орасида биринчи бўлиб техника фанлари номзодлиги диссертациясини 1953 йилда Москвада ёқлаганди. У пахта териш машинаси бўйича докторлик диссертациясини 1963 йилда тайёрлаган бўлсада, унга диссертацияни ёқлаш учун рухсатни кўп курашлардан кейин – 1967 йил октябрида беришди. Докторлик дипломини эса 1970 йил ёзида беришди. 1974 йил июлида у профессорлик унвонига эга бўлди. У ўттизта ихтиро муаллифи эди.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрида тузилгач, профессор Олимжон Каримов 1988 йил ноябр охиридан БХҲ раҳбариятида фаолият олиб бориб, кўпгина эзгу ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси ва раҳбарлиги остида 1990 йил сентябрида Тошкентда Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партияси (ОДП) таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Яъни у ОДП асосчисидир.

Ўзбекистон кучишлатар органлари 1992 йил ёзида бир гуруҳ демократларга қарши “Миллий Мажлис” номли сохта жиноий иш очиб, проф. Олимжон Каримовни 1993 йил 21 январдан 23 февралгача, яъни 33 кун давомида Тошкент қамоқхонасига қамашди. Бу сохта суд иши Ўзбекистон Олий судида 1993 йил 1 июлидан 6 августгача кўрилди. Бошқа демократлар қаторида проф. Олимжон Каримовга Олий суд уч йил шартли қамоқ жазосига, яъни уй қамоғига ҳукм қилди. Ўша судда мен ҳам қатнашгандим. Суд тугагач 1993 йил 6 август куни судда қатнашганларни Олий суд биноси яқинида фотосуратга олдим (фото 1 га қаранг).

Қисқароқ қилиб айтганда, профессор Олимжон Каримов ўзининг деярли саксон йиллик умри давомида ўзбек халқи манфаатларини имкони борича ҳимоя қилган зиёлилардан бири эди. У менинг ташаббусим билан 2003 йил апрелида тузилган Демократлар давраси номли нодавлат нотижорат ташкилоти аъзоси ҳам эди.

Энди профессор Олимжон Каримовга қарши 2004 йил сентябрида уюштирилган миш-миш ҳақида ёзсам бўлади.

Гавҳар Орипова (1957 йилда туғилган, профессор Олимжон Каримовнинг кенжа қизи) менга 2005 йил май ойида қуйидаги воқеани гапириб берди. Қаҳрамон Ғуломов 2004 йил сентябрида Тошкент шаҳри ва вилоятидаги демократларга телефон қилиб, “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди” деб айтган.

Бундай нохуш хабарни эшитган, Олимжон Каримовни кўп йиллардан бери биладиган кишилардан 15 нафари, жумладан Озод Деҳқонлар партияси асосчиларидан бири – Рисқали Зиёвиддинов (1938-2006.03.08) барча ишларини ташлаб, тездан унинг уйига жанозага етиб боришган (Рисқали ака ҳақида [50]-мақолада ёзганман). Қаҳрамон Ғуломов “ўлди” деган фуқаро – профессор Олимжон Каримовнинг ўзи дарвозани очиб келганларни кутиб олган!

Бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш ҳақида менга дастлаб Рисқали Зиёвиддинов гапириб берди. Бу гапнинг тўғрилигини Гавҳар Ориповадан 2005 йил май ойида аниқлаштирдим.

Мен ушбу миш-мишни тарқатган Қаҳрамон Ғуломов билан 2005 йил июл ойида гаплашдим. У: “Профессор Олимжон Каримов вафот этгани ҳақида менга Баҳодир-Чиғатой айтди. Мен бошқаларга телефон қилиб айтдим” деди.

2005 йил 19 июл куни Баҳодир-Чиғатой (Баҳодир Сағдуллаев)ни Тошкентдаги Freedom House (Озодлик уйи) ваколатхонасида учратдим. Мен ундан профессор Олимжон Каримов ҳақидаги миш-миш воқеасини гапириб беришни сўрадим. У бундай деди: “2004 йил сентябрида Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшовчи Шуҳрат Қораевич Каримов вафот этганди. Ўша куни менинг уйимга Қаҳрамон Ғуломов ва Марат Зоҳидов меҳмон бўлиб келишмоқчи эди. Мен Шуҳрат Каримов ўлими муносабати билан уларни уйимда қабул қила олмаслигимни телефон орқали айтдим. Қаҳрамон Ғуломов эса “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди, бу гапни Баҳодир-Чиғатой айтди” деб одамларга гап тарқатган”.

Раҳматли Баҳодир-Чиғатой – Баҳодир Сағдуллаев ҳақида қисқача маълумот. У 1952 йил 25 феврал куни Тошкент шаҳрида туғилган. У Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшаб, катта бўлгани учун уни таниганлар Баҳодир-Чиғатой (чиғатойлик Баҳодир маъносида) деб аташарди. У 1975 йилда Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети) нефт-газ факултетини “тоғ муҳандиси” мутахассислиги бўйича тугатган.

Баҳодир Сағдуллаевни Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) 1982 йилда ишга таклиф қилган. Унга катта лейтенант унвонини беришган. У 1982-1984 йилларда Москвадаги Ю.В.Андропов номидаги ДХҚ Академияси махсус факултетида “ДХҚ шахсий таркиби малакасини ошириш” икки йиллик курсида ўқиган. У 1983-1991 йилларда Тошкентда ДХҚнинг Ўзбекистон ташкилотида штат бўйича ходим (зобит) бўлиб, 1991-2001 йилларда контракт асосида ишлаган. У ДХҚ подполковниги унвонида заҳирага чиққан. Бу маълумотларни Баҳодир Сағдуллаев каминага 2005 йил 19 август куни гапириб берди.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрда тузилгач, Баҳодир Сағдуллаев 1989 йил бошларидан бери БХҲ марказига келиб, бирликчилар билан алоқа қиларди. Шу сабабли мен уни 1989 йил бошидан бери танийман. Унинг кимлигини суҳбатлардан билгач, 1989 йилдан бери ўзимни ундан сал нарироқ тутиб алоқа қилардим.

Мухолифат лидерларидан бири, Озод Деҳқонлар партияси раиси, профессор Олимжон Каримовнинг ўлими ҳақидаги ёлғон, туҳмат гапни 2004 йил сентябрида тарқатган икки киши – ДХҚнинг заҳирадаги подполковниги Баҳодир Сағдуллаев ва Қаҳрамон Ғуломов.

Таъкидлаш лозимки, демократлар, жумладан мухолифат вакилларининг уйида тўй ёки жаноза билан боғлиқ бирорта маърака бўлса, маърака эгаси Қаҳрамон Ғуломовга айтарди. У кўпчилик мухолифат вакилларига ушбу яхши ёки ёмон хабарни етказарди ва таклиф этарди. Шу сабабли Қаҳрамон Ғуломовда мухолифат вакиллари кўпчилигининг уй телефонлари, манзил маълумотлари бор эди. Шу жумладан профессор Олимжон Каримовнинг ҳам уй телефони ва уй манзили бор эди, деб ҳисоблаш мумкин. У бундай машъум хабарни эшитгач, Олимжон Каримов уйига телефон қилиши ёки ўз машинасида бориб келиши мумкин эди. Лекин у бундай қилмади. У Олимжон аканинг яқин, ҳурматли кишиларига қўнғироқ қилиб, унинг ўлгани ҳақидаги туҳмат гапни айтган. Натижада бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш қисқа вақт ичида тарқалган.

Бундай миш-мишни тарқатишдан мақсад – профессор Олимжон Каримовга навбатдаги маънавий зарба бериш, уни ўз ажалидан беш кун олдинроқ бўлсада вафот этишини тезлаштириш бўлган, деб ҳисоблайман.

Аввал Совет Иттифоқи тоталитар тузуми амалдорлари тазйиқлари, 1991 йил сентябридан кейин Ўзбекистондаги полициявий режим кучишлатар орган ходимлари профессор Олимжон Каримовни тазйиқ қилишлари, асоссиз равишда 1993 йилда 33 кун қамоқда тутишлари, турли миш-мишлар тарқатишлари натижасида у 2006 йил 8 феврал куни вафот қилди. Аллоҳ Олимжон акани жойини жаннатдан қилсин. Омин!

Қаҳрамон Ғуломов 1990-йиллар охиридан 2010 йилгача “Озодлик” ва “Би-би-си” радиоларига “Камрон Алиев” тахаллуси билан сиёсий шарҳловчи сифатида интервю бериб турарди.

2.13. АҲМАД АЪЗАМ (1949-2014)


Фото 13. Аҳмад Аъзам ([54])

Аҳмад Аъзам ҳақидаги маълумотларни [55]-мақоладан келтираман.

«Ёзувчи, мунаққид ва сиёсатчи Аҳмад Аъзам 28 июн 1949 йили Самарқанд вилояти, Жомбой туманидаги Ғазира қишлоғида туғилган.

1971 йили Самарқанд давлат университетини битирган.

"Гулистон" журнали, "Ўзбекистон адабиёти ва санъати" газетаси, "Совет Ўзбекистони санъати" журнали редакцияларида, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлаган.

Сиёсий фаолиятини Бирлик халқ ҳаракатида бошлаган, Эрк демократик партияси бош котиби бўлган.

Олий Мажлис депутатлигига сайланган (1999-2004 йиллар, А.Ш.).

1995 йилдан Ўзбекистон телевидениесида бош муҳаррир, “Ўзбекистон" телеканали бош директори, "Ўзбектелефильм" студияси бош директори лавозимларида ишлаган. Бу даврда сценарист ва тележурналист сифатида ҳам ижод қилган.

Аҳмад Аъзамнинг "Ойнинг гардиши", "Бу куннинг давоми", "Асқартоғ томонларда", "Соясини йўқотган одам", "Ҳали ҳаёт бор" деган насрий асарлари,"Масъул сўз" деган адабий-танқидий мақолалар тўпламлари, "Ўзи уйланмаган совчи", "Рўё ёхуд Ғулистонга сафар" романлари чоп этилган” [55]

Би-би-си меҳмони Аҳмад Аъзам билан суҳбатдан айрим муҳим маълумотлар.

“Би-би-си: Эндиги савол сиёсий фаолиятингизга боғлиқ экан. Чимкентдан Ботир (профессор Ботир Норбоев, А.Ш.): Аҳмадбой, омонмисиз? Соғлиқлар яхшими? Пенсияга ҳам чиқиб олдингиз. Сиз бир пайтлар "Бирлик"нинг, сўнг "Эрк"нинг фаоли, ҳатто Бош котиби бўлдингиз. "Бирлик"дан чиққанингизнинг сабаби маълум. Аммо "Эрк"дан нега кетдингиз? "Эрк"дан кетганингизда Муҳаммад Солиҳ сиздан қай даражада хафа бўлди? "Эрк"дан кетишингизни бир хиллар сотқинлик деб баҳолашди. Ўзингиз нима деб ўйлайсиз?

Аҳмад Аъзам: Биринчидан саволнинг бошидаги гапни унча тушунмадим. Пенсияга ҳам чиқиб олдингиз, деб сўраляптида. Худди пенсияга чиқиш айбдай. Мен пенсияга 58 ёшимда чиқдим, соғлигим туфайли. Биринчи гуруҳ инвалиди бўлиб пенсияга чиқдим. Пенсиягача жуда яхши ишладим. Агар давлат менга ҳозир пенсия берадиган бўлса, шу пенсиямни оқлаганман. Иккинчидан, "Бирлик"дан мен кетганим йўқ. Мен "Бирлик"ни ҳамраиси бўлганман. "Бирлик" бўлинди. Мен "Эрк" партиясига ўтдим. Бу кетди, деган нарсани билдирмайди. "Эрк" партиясида мен "ҳатто бош котиб" бўлганим йўқ. Мен ҳақиқий бош котиб эдим. Мен "Бирлик"даям, "Эрк"даям ҳалол ишладим. Ҳозир ўзини етакчи, ташкилотчи ҳисоблайдиган одамларни бештасини, ўнтасини йиғсаям менчалик иш қилмаган бўлади. Энди Муҳаммад Солиҳ сиздан қай даражада хафа бўлди, деган савол. Бу ўртамиздаги гаплар. Кетишимнинг сабаблари бор. Уларга алоҳида қараш керак. Энди кетишимни сотқинлик, деб қарайдиганларга. Нимага нисбатан сотқинлик? Масалан, биз ўша пайтда кўтарган ғояларга, интилишларга нисбатан айтиладиган гап бўлса, мен ватандан чиқиб кетмай, ҳалиги грант умид қилмай, ўзимни жабрдийда кўрсатиб, қанақадир иқтисодий ёрдамлар олишга интилмай, ўша ишларни қилдим. Ўша сиёсий мақсадларни амалга оширдим. Халқнинг миллий ғурурини уйғотиш, ўзлигини танитиш бўйича телевидение соҳасида, олдин айтганимдай, битта "Ўзлик" кўрсатуви бўладиган бўлса, 180 та кўрсатувда камида 200 та жабрдийда одамнинг тақдирини кўрсатдим. Мен ҳалол ишладим деб ўйлайман. Буни сотқинликка ҳеч бир алоқаси йўқ. Мен бирорта одамни сотиш у ёқда турсин, бошқалардан фарқли равишда бирорта одамни ёмонлаганим ҳам йўқ. Матбуотни кўришингиз мумкин, бошқа нималарни кўриш мумкин. Энди яширин сотқинлик дейдиган бўлса, бир куни ҳамма ҳужжатлар кўтарилади. Кимнинг кимлиги барибир ошкор бўлади. Мен бу маънода ўзимни виждонимни ҳам тоза дейман, боя айтганимдай нонимни ҳалоллаб еганман.
Тошкентлик мухлис: муҳтарам Аҳмад Аъзам, дўстингиз ва сафдошингиз Муҳаммад Солиҳ ҳақидаги фикрларингизни билмоқчи эдим.
Аҳмад Аъзам: Энди инсоний нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, биз Солиҳ билан 1975 йил танишган бўлсак, 1992 йилгача, 16-17 йил биз бирга бўлганмиз. Жуда қалин дўст бўлганмиз. Айтишиб, тортишиб турганмиз. Битта майизни бўлиб ейдиган яқин оғайни бўлганмиз. Кейин сиёсат турли нималарга ташлади. Бу энди алоҳида бир суҳбат мавзуи. Лекин мен барибир ёшликни, 70-80, 90-йилларнинг бошларидаги адабий жараёнда шу Муҳаммад Солиҳга ўхшаган шоирлар билан яқин дўст, ҳамкор бўлганимни ҳалиям соғинаман. Мен масалан, Солиҳ сиёсатчи бўлмаганида жуда катта шоир сифатида ўзбек халқининг маънавиятини кўтаришда катта хизмат қилган бўларди, деб ўйлайман. Мен ҳозир нима дейишим мумкин. Кўпдан бери у билан гаплашмайман. Гаплашишнинг иложиси ҳам йўқ. Лекин мен унга доим омонлик, соғлик тилайман” [55]

Ўзим гувоҳ бўлган Аҳмад Аъзам билан бўлиб ўтган битта воқеани гапириб берай. Маълумки, 1990 йил 30 апрел куни Ўзбекистон Эрк демократик партияси (ЭДП) таъсис қурултойи бўлди. Унда Муҳаммад Солиҳ ЭДП раиси, Аҳмад Аъзам ЭДП Бош котиби этиб сайланди. Кун тартибида ҳар бир вилоят, туман ва шаҳарларда ЭДП ташкилотларини тузиш вазифаси турарди. Тошкент шаҳар ва вилоят ташкилотини тузишни Муҳаммад Солиҳ раҳматли профессор Шоди Каримовга илтимос қилди ва уни ЭДПнинг Тошкент бўлими биринчи котиби вазифасига тайинлади. Шоди ака мени 1991 йил июл ойида кўриб қолиб ЭДПга ишга таклиф қилди ва “Халқимиз учун бирга ишлайлик” деди. Мен рози бўлдим ва 1991 йил 1 августдан ЭДП марказида юз рубл ойлик билан Шоди аканинг асосий ёрдамчиси ва сал кейинроқ ЭДП Тошкент бўлими (шаҳар ва вилоят ташкилоти) ташкил этилгач бўлимнинг иккинчи котиби вазифасида ишлай бошладим.

Таъкидлашим лозимки, ўша йиллар Совет Иттифоқида рубл ўз қадрини кундан кунга йўқотиб бораётган йиллар эди. Шу сабабли юз рубл пул бир ой давомида овқатланишим ва йўлкирамга зўр-базўр етарди, холос. Бирлик ва Эркдаги кўпгина фаоллар, жумладан мен ҳам халқимизнинг бугуни ва эртаси учун, Ватанимиз Мустақиллиги учун 10-12 соатлаб фидокорлик билан ўз имкониятларимиз доирасида меҳнат қилардик. Очиқ ёзишим ўринлики, жисмоний ҳалол меҳнат қилиб кундалик харажатлар ҳамда ижарадаги хонамга тўлаш учун қўшимча пул ишлаб топардим ва топган пулимнинг бир қисмини шу савоб йўлларда сарфлардим ...

ЭДП Ўзбекистон Адлия вазирлигида 1991 йил 3 сентябр куни рўйхатга олинди ва бу ҳақдаги гувоҳнома ЭДП раҳбари Муҳаммад Солиҳга ўша пайтдаги Адлия вазири Бобур Маликов (1948.02.09) тантанали топширди. Шу тантаналарда мен ҳам қатнашдим ва фотоаппаратим билан суратларга олдим.

1991 йил сентябрида ЭДПнинг фавқулодда иккинчи қурултойи чақирилиб, Муҳаммад Солиҳ номзоди Ўзбекистон президентлигига кўрсатилди. Адашмасам, ўша кунлар эди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг биринчи қаватидаги ЭДП хонасида эрталаб бир неча раҳбарлар бор эди. Гап сайлов хусусида бўлгани учун мен “Тошкент шаҳар ҳокимлигига ҳам номзод кўрсатайлик” дедим. Шунда Аҳмад Аъзам: “Тошкент шаҳар ҳокимлигига номзодимиз йўқ” деди. Мен ҳайрон бўлиб “Сиёсий партия бўлиб Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига битта номзод кўрсата олмаймизми? Профессор Шоди Каримов номзодини кўрсатсак бўладику” дедим. Аҳмад Аъзам: “Сиз бу ёққа юринг” деб мени ўз хонасига бошлаб кирди. “Сиз нега маҳмаданалик қилаяпсиз?” деб мендан зарда билан сўради. Мен: “Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига номзод кўрсатсак яхши бўларди. Масалан, профессор Шоди Каримовни” дедим. У эса: “Партия раҳбарияти сайловларда Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига номзод кўрсатмаслик ҳақида келишган. Сиз нега партиявий интизомни бузаяпсиз?” деди. “Агар ЭДП раҳбарияти номзод кўрсатмасликка келишган бўлса, майли. Мен бу келишувдан бехабар эдим” дедим. Аҳмад Аъзам: “Шундай. Боринг, ўз вазифангиз билан шуғулланинг” деди.

Менимча, ЭДП раҳбарияти 1991 йил 29 декабр кунги Президентлик ва Тошкент шаҳар ҳокимини сайлаш режаланган сайловларда ҳоким вазифасига номзод кўрсатмасликка Ўзбекистон Коммунистик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг биринчи котиби коммунист Адҳам Фозилбеков билан келишишган. Бунинг эвазига улар ЭДП раҳбариятини бир неча машина, бино ва шунга ўхшаш моддий бойликлар билан таъминлашган, менимча.

Профессор Шоди Каримов ва коммунист Адҳам Фозилбековнинг Тошкент шаҳар ҳокими бўлиб сайланиш эҳтимоли тахминан тенг эди. Чунки Михаил Горбачев қайта қуришни эълон қилган 1985 йилдан бери Совет Иттифоқи марказий матбуоти ва Ўзбекистон мухолифати коммунистларнинг партиявий номенклатурасини қаттиқ танқид қилишарди. Шу сабабли Тошкентда яшовчи русларнинг кўпчилиги ҳам партиявий номенклатурадан чарчаган ва унга қарши, яъни муқобил номзод бўлмиш Шоди Каримовга овоз беришлари кутилаётганди. Афсуски, Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги ЭДП раҳбарияти бу борада Тошкент шаҳар ташкилоти раҳбарияти билан бир оғиз муҳокама қилмай ўзларича келишиб кетаверишган.

Сайлов куни ҳам қизиқ бўлганди. Тошкент шаҳар ҳокими учун овоз бериш бланкалари ҳам ўзбек, ҳам рус тилларида қизил рангда чоп этилганди. Ҳар бир сайловчига, айниқса ўзбек тилини билмайдиган рус сайловчиларига иккитадан, яъни ҳам ўзбек, ҳам рус тилларидаги бланка беришди. Ҳар бир сайлов участкасида саноқ пайти Фозилбековга қарши овоз белгиланган сайлов бланкалари бир қисми йўқ қилиниб, ёқлаб овоз берган иккиланган бланкалар ҳисобланган. Президент номзодига бернилган овозлар сони билан Тошкент шаҳар ҳокимлигига берилган бланкалар сони мос туширишга икки тилли бланкалар борлиги ёрдам берган ва йўқотилган бланкалар ўрни билинмаган.

Бирлик халқ ҳаракати тузилиши тарихига доир ёзган китобимга қайтай. 2004 йил августда ёзувчи Аҳмад Аъзам Ўзтелефилмнинг Бош директори бўлиб ишларди. Мен унинг ишхонасига телефон қилиб, 1988 йил 11 ноябрда Дадахон Ҳасаннинг уйида бўлиб ўтган бирликчиларнинг дастлабки йиғилишига доир бир–иккита саволларим борлиги ва учрашмоқчи эканлигимни айтдим. Аҳмад Аъзам ҳозир кабинетида одамлар йиғилганлиги, келажак режалар билан шуғулланаётганлиги, ўтмиш билан шуғулланишга вақти йўқлиги ва шу сабабли мен билан учрашаолмаслигини айтди. У 2007 йилда пенсияга чиқди.

Аҳмад Аъзам 2014 йил 4 январ куни вафот этди. У Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилишига доир билган маълумотларни ўзи билан қабрга олиб кетди ...

2.14. ҒӮЛОМҚОДИР ТУРСУНОВ

Ғўломқодир Турсунов билан бир неча марта суҳбатлашдим. У Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилишига доир менга бирорта қўшимча маълумот айтолмади.

Ғўломқодир иқтисодчидир. Адашмасам, у Тошкент Халқ хўжалиги институти (ҳозирги Иқтисод университети)ни тугатган. 2018 йилда унинг интернет сайтларида иккитагина мақоласини топа олдим ([56]-[57]-га қаранг). У ўз мақолаларида ёзган муаммо – унинг иқтисодий таклифларини матбуот орқали беришга рухсат беришмагани ҳақида ёзган. Нега у бу муҳим материалларни сайтларда ошкора чоп эттирмади? Миллий хавфсизлик хизмати раҳбариятининг ғаши келишидан қўрқдими?..

Раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг Ғўломқодир Турсунов ҳақида айтган мана бу гапларига ҳам эътибор берайлик.

“Ю. Р. (Ш. А.): 4) Абдураҳим ака Дадахон аканинг уйига сизлар ўтирган хонага киргач "Арақ қани?" дегани тўғрими? (Дадахон аканинг таваллуд топган куни эди, бу гапни ўша даврада қатнашган Ғуломқодир Турсунов айтди).

А. П.: - Акамлар биз ўтирган хонага кириб келганларида мен ўша ерда эдим. У киши бироз кеч келдилар. Фақат одатий саломлашиш бўлган, ароқ ҳақида гап бўлмаган. Менимча, навбатдаги ёлғон бўлса керак. Қолаверса, менимча Ғуломқодир Т. га кўпам ишонавермаслик керак. У ишончли манба эмас» [42, 2-қисм]

Раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг мана бу гапи ҳам муҳим.

“... Буларнинг ҳар бири "Бирлик"нинг биринчи йиғилишида қатнашиб, унинг фаолиятида деярли иштирок этмаган баьзи (5-6) асосчилардан кўра "Бирлик"нинг биринчи йиллари ҳаракат учун МИНГ марта кўп жон куйдирган ва ишлаган миллатсевар кишилардир. Бу рўйхатга мен асосан “Бирлик”нинг биринчи йилги фаолиятида иштирок этган фидойиларни киритдим” [42, 2-қисм]

Менимча, Абдуманноб ака ўша беш-олти киши деганда Ғўломқодир Турсунов кабиларни назарда тутган ва бу гап жуда тўғридир.

Ғўломқодир Турсунов билан бўлган ғалати учрашувим ҳақида битта воқеани гапириб берай. Мен 1993 йил октябрида Эрк демократик партиясини тарк этган бир гуруҳ ҳамфикрлар билан Ўзбекистонда асосан ёшлардан иборат Республикачилар партияси (РП)ни ташкил этиш билан шуғулландим. Партиямизга аъзо бўлиш истагида ёзиб берилган аризалар беш юзга яқинлашгач РП Ташаббус гуруҳи йиғилиши қарори билан РП Таъсис қурултойини ўтказишга рухсат ва жой сўраб Тошкент шаҳар ҳокимиятига ёзма мурожаат қилдим. Шунда менга Ўзбекистон президенти маҳкамасида Жамоат ташкилотлари билан ишлаш қўмитаси раиси сиёсатшунослик фанлари доктори Муқимжон Қирғизбоев билан учрашиб суҳбатлашишим кераклигини айтишди.

Учрашув куни ва соати белгилангач Президент Маҳкамасига бордим. Муқимжон Қирғизбоев кабинети жойлашган иккинчими (учинчими) қаватдан бораётганимда, қарангки, Ғўломқодир Турсуновни учратдим. У салом аликдан кейин қандай сабаблар билан бу ерга келганлигимни сўради. Мен РПни ташкил этаётганлигимни айтмай қисқача жавоб бердим ва хайрлашиб йўлимда давом этдим. Ўз-ўзидан савол туғилади: Ғўломқодир Турсунов 1993 йил кузида Президент Маҳкамасида, яъни президент Ислом Каримов ишлайдиган бинода нима қилиб юрибди? У ерга тасодифан бориб қолиш ва ичкарига кириш ҳеч мумкин эмаску ...

Муқимжон Қирғизбоев мен билан бироз суҳбатлашгач ва айрим ҳужжатлар билан танишгач “Сиёсий партияни Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказиш учун Ўзбекистондаги вилоятларнинг камида ярмида, шунингдек Тошкент шаҳрида РПнинг бошланғич ташкилотлари бўлиши керак” деди. Бу жуда муҳим таъкидлаш эди. Мен унга миннатдорлик билдириб жўнаб кетдим. 1994 йил баҳоридан Ўзбекистондаги ўнта вилоятга бориб РПнинг бошланғич ташкилотларини тузиб қарорлар ёзиб тайёрлаб келдик. Ва 1994 йил 12 ноябр куни Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан Буюк Ипак Йўлида жойлашган “Гулшан” клубида Ўзбекистон Республикачилар партиясининг Таъсис қурултойини ўтказдик. Бу қурултойда мени РПнинг раиси этиб сайлашди. РПни ташкил этишимиз, фаолияти ва кучишлатар органларнинг тазйиқлари ҳақида алоҳида мақолаларимда кейинроқ ёзарман, иншааллоҳ. Ҳозир эса Бирлик халқ ҳаракати ташкил қилиш тарихини баён этишда давом этсам.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 2)
2.4. ДАДАХОН ХАСАН (1940.11.11)

Фото 5. Дадахон Ҳасан [30]

Шоир ва ҳофиз Дадахон Ҳасан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси билан кўп йиллардан бери яқин алоқада бўлган. Уни 1987 йил июн ойида ушбу уюшмага аъзоликка қабул қилишган. 1987-1988 йилларда Дадахон Ҳасан Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси сифатида кўпгина ёзувчилар ва шоирлар билан учрашиб суҳбатлашарди ва улардан: «Қачон биз ҳам шундай Халқ фронтини тузамиз?» деб сўрарди. Шу таклифни шоир Муҳаммад Солиҳга айтганида у: «Бундай Халқ фронтини тузиш учун аввал низом ва дастур ёзишимиз керак» деган. Дадахон Ҳасаннинг таъкидлашича, у шоир Рауф Парфи билан биргаликда дастлабки йиғилишга таклиф этилувчилар рўйхатини 1987 йилдан туза бошлашган.

Дадахон Ҳасан айтишича, 1988 йил 7 ноябрь куни Муҳаммад Солиҳ: «Низом ва Дастур лойиҳаси тайёр бўлди, одамларингизни чақиринг», деган. 11 ноябрь Дадахон Ҳасаннинг туғилган кунидир. Шу сабабли Дадахон ака йиғилишни 1988 йил 11 ноябрь кечқурун соат 18.00 га ўз уйига - Тошкент шаҳар, Мирза Улуғбек тумани, Садаф кўчаси, 31-уйга белгилади. Чақирилувчилар рўйхати Рауф Парфида эди. Уларни телефон орқали чақиришни Дадахон Ҳасан айтган. Унинг уй манзилини билганлар тўғри хонадонга, билмаганлар эса аввал Ёзувчилар уюшмасининг биносида тўпланишган. Уларни у ердан Дадахон Ҳасан ўзининг «Газ-21» автомашинасида икки-уч марта қатнаб уйга олиб келган.

Дадахон Ҳасаннинг таъкидлашича, 1988 йил 11 ноябрь куни унинг уйига қуйидаги 18 киши йиғилган. Ўша куни йиғилишда қатнашганларнинг исми шарифи ва уй ёки иш телефонларини Дадахон Ҳасан ўз блокнотига ёзиб олган экан. Улар исму шарифларини блокнотда ёзилган тартибда келтирмоқдаман. Ушбу рўйхатни кўчириб олишга Дадахон ака менга 2005 йил 10 сентябрь куни рухсат берди.

1) Пўлатов Абдуманноп (уй телефони 46 54 47).
2) Ғўломов Қаҳрамон (уй телефони 46 11 27).
3) Рауф Парфи (иш телефони 33 66 32).
4) Каримов Тоҳир (уй телефони: 46 80 49).
5) Муҳаммад Солиҳ (уй телефони 67 86 22).
6) Аҳмад Аъзам.
7) Зоҳидов Пўлат (архитектор, уй телефони 41 38 23);
8) Миразиз Аъзам (уй телефони 67 84 67);
9) Худойқулов Фахриддин (уй телефони 32 56 93);
10) Эргашев Абдуқодир (уй телефони 62 96 31);
11) Зоҳир Аълам (уй телефони 65 16 72);
12) Пўлатов Абдурахим (уй телефони 62 71 65);
13) Турсунов Ғўломқодир;
14) Ҳасанов Дадахон (уй телефони 65 87 96);
15) Азимов Усмон.
16) Хуршид Даврон.
17) Зуҳриддин Исомиддинов.
18) Юрий Ласкин.

Дадахон Ҳасан айтишича, булардан қуйидаги ўн киши Ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга розилик берган (Дадахон Ҳасан ўз блокнотида бу фамилиялар ёзилган жойида алоҳида белги қўйган):
1) Рауф Парфи;
2) Каримов Тоҳир;
3) Аҳмад Аъзам;
4) Худойқулов Фахриддин;
5) Зоҳир Аълам;
6) Пўлатов Абдурахим;
7) Турсунов Ғўломқодир;
8) Ҳасанов Дадахон;
9) Азимов Усмон;
10) Хуршид Даврон.

2.5. МУҲАММАД СОЛИҲ (1949.20.12)


Фото 6. Муҳаммад Солиҳ. 1985 йил [31]

Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов) ҳақидаги маълумотларни «Халқ сўзи» газетасининг 1991 йил 26 ноябр сонидан келтираман.

«Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини ўтказувчи Марказий сайлов комиссиясининг қарори
Ўртоқ Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов)ни Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олиш тўғрисида
«Ўзбекистон Президенти сайлови тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 25-моддасига асосан Марказий сайлов комиссияси қарор қилади:
1. Ўзбекистон «Эрк» демократик партияси Марказий Кенгашининг қарори билан кўрсатилган ўртоқ Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов) Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олинсин.
2. Ўртоқ Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов)га Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод гувоҳномаси берилсин.

Марказий сайлов комиссиясининг раиси Қ. АҲМЕДОВ.
Марказий сайлов комиссиясининг котиби М. МАМАТАЗИЗОВ.
Тошкент шаҳри, 25 ноябрь 1991 й.» [32]

«Муҳаммад СОЛИҲ (Салой Мадаминов)нинг таржимаи ҳоли
Муҳаммад Солиҳ 1949 йил 20 декабрда Хоразм вилояти Янгибозор райони, Янгибозор қишлоғида туғилган.
Ўрта мактабни битириб, 1968 йилдан 1970 йилгача Совет Армияси сафида хизмат қилди.
1970-75 йиллари Тошкент дорилфунунининг журналистика факультетида таҳсил олди.
1977-1979 йилларда Москвада олий адабий курсларда таҳсил олди.
1988 йилдан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг котиби бўлиб ишлади. Муҳаммад Солиҳ 1966 йилдан буён шеърий ижод билан шуғулланади. Шу кунгача (1991 йил декабригача, Ш.Ю.А.) унинг 12 шеърий ва насрий китоблари чоп этилди. Унинг асарлари араб, турк, инглиз, француз, испан ва дунёнинг бошқа тилларига таржима қилинган.
1986 йилдан бошлаб ижтимоий-сиёсий ҳаётда фаол қатнаша бошлади. Унинг миллий масалалар, тил, маданият, демография, экология ва бошқа долзарб мавзуларда ёзган мақолалари жумҳуриятда каби Иттифоқ нашрларида ҳам чоп этилди ва кенг жамоатчиликнинг эътиборини тортди.
М.Солиҳ «Бирлик» халқ ҳаракатининг асосчиларидан биридир.
1990 йилнинг апрель ойидан бошлаб у «Эрк» демократик партиясининг раиси сифатида фаолият кўрсатмоқда.
М.Солиҳ – Ўзбекистон Республикаси халқ депутати.
Уйланган, беш боланинг отаси.» [33]

Муҳаммад Солиҳ 1988 йилда Зоҳир Аълам ва Фахриддин Худойқулов билан ўз кабинетида учрашганини таъкидлаб, ўзининг “Йўлнома” номли китобида қуйидагича эслайди.

«Дарвоқе, қурилиши керак бўлган ҳаракатнинг биринчи «лойиҳаси»ни Зоҳир Аълам билан келган Фахриддин исмли бир талаба таклиф қилганди. Менимча, номи «Эътиқод» ёки шунга ўхшаш сиёсий маъно ташимаган бир ном эди. Мен бу номнинг кулгили эканини айтдим. Аслида бирор сиёсий платформа билан ўртага чиқиш учун ҳаммамиз ҳам бир нави «талаба» эдик.

Ҳаракатга исм бериш шарафи менга насиб бўлди. Уни «Бирлик» деб атайдиган бўлдик. Бу ном билан 1910-йилларнинг иккинчи ярмида бизнинг Туркистон миллиятчилари (татар ва бошқирдлар билан) бир сиёсий ташкилотни тузишганди, аммо у халқ ҳаракатига айланаолмаганди. Мен «Бирлик» номининг тарихдан мерос эканини дўстларга айтмадим. «Бизни пантуркистлар деб аташади-ку», деб ўйлаб, ҳаракатга киришдан андиша қилмасликлари учун айтмадим.

Ҳаракатнинг дастур лойиҳасини қораларканман, иложи борича лўнда тезислар билан белгиланган бир чорчўп ясашга ҳаракат қилдим. Дастур тезисларини ҳам иложи борича «туманли»роқ, иложи борича умумийроқ ва иложи борича сиёсатдан кўра кўпроқ ижтимоий масалаларнинг ифодаси шаклида қоғозга туширдим. Бу гўё ҳар эҳтимолга қарши олган «тадбир»имиз эди.

Хуллас, мен қоралаган илк матн жуда ибтидоий эди, лекин бу ўша 1988 йилнинг июл ойи учун нормал эди.» [34, 113-114-б.]

Муҳаммад Солиҳ тазйиқлардан кейин Ўзбекистонни 1993 йилда тарк этишга мажбур бўлди. У аввал Туркияда, сўнгра Германияда, Норвегияда яшади. У бугунги кунда - 2022 йил октябрида фарзандлари билан Туркияда яшамоқда.

2.6. ЗОҲИР АЪЛАМ (1943-2005)


Фото 7. Зоҳир Аълам [35]

Зоҳир Аълам 1988 йил ёзида эстониялик шоира ва жамоат арбоби Сирье Руутсоо Кийн билан Эстония «Халқ фронти» тўғрисида суҳбатлашади. Бу ҳақдаги мақола «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида 1988 йил 16 сентябр куни чоп этилади ([26]).

Совет Иттифоқи даврида жумҳурият Ёзувчилар уюшмасининг ҳар бир аъзосига йилда бир марта СССРдаги хоҳлаган жумҳуриятига ижодий сафарга боришга рухсат берилар эди. С.Кийн билан суҳбат сабаб Зоҳир Аълам 1988 йилдаги ижодий сафарини Болтиқбўйи жумҳуриятларида ўтказишга қарор қилади. Бу масалада Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг ўша пайтдаги раиси Одил Ёқубов билан гаплашади. Сўнгра Уюшманинг котиби Муҳаммад Солиҳга учрашганида у: «Болтиқбўйи республикаларида нотинчлик бўлганлиги сабабли командировкага рухсат бераолмайман. Москвага, кутубхонада ишлаш учун рухсат беришим мумкин» дейди. Зоҳир Аълам ноилож рози бўлган. Натижада Москвадан Болтиқбўйига бориш ва келиш харажатларини Зоҳир Аълам ўз ҳисобидан қилган.

Зоҳир Аълам Болтиқбўйи жумҳуриятларига 1988 йил 10 сентябрида жўнаб кетган ва у ерда эллик кун яшаган. У шу вақт мобайнида Эстония, Латвия ва Литвада бўлган. 1988 йил 1-3 октябрь кунлари Таллинда Эстония «Халқ фронти»нинг таъсис қурултойида қатнашган ва 3 октябрда нутқ сўзлаган.

Зоҳир Аълам 1988 йил октябрь охирида Тошкентга қайтиб келган ва “Бирлик”нинг 1988 йил 11 ноябр кунги йиғилишида қатнашган.

Зоҳир Аъламнинг таъкидлашича, ака-ука Абдурахим ва Абдуманноп Пўлатов йиғилишнинг иккинчи ярмига кириб боришган. Йиғилишга Зоҳир Аълам раислик қилган. Улар «Бирлик» Халқ ҳаракатини ташкил этиш бўйича Ташаббус гуруҳини тузишга қарор қилишган. Ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга ўн киши розилик билдирган. Зоҳир Аъламнинг таъкидлашича, йиғилишда Ташаббус гуруҳига уч нафар раисдош сайланган: Зоҳир Аълам, Абдурахим Пўлатов ва Усмон Азим. Яна унинг айтишича, ўша тарихий йиғилишдан ўн кунлар ўтгач Муҳаммад Солиҳ Абдурахим Пўлатов билан учрашиб, унга Ташаббус гуруҳига раҳбарликни таклиф этган.

2.7. ТОҲИР КАРИМОВ (1946-2021)

Бирлик халқ ҳаракати дастлабки йииғилишининг яна бир фаол иштирокчиси - Ўзбекистон Миллий университетининг доценти, фалсафа фанлари номзоди ва ёзувчи Тоҳир Каримовдир. У қизиқарли “Муқаддас «Авесто» изидан” номли [36]-китоб муаллифидир.

Тоҳир Каримовнинг Бирликни тузишдаги хизматлари ҳақида [37]-мақоламда ҳам ёзганман.

Тоҳир Каримов 2004 йил 23 июлда менга айтганларига кўра, Дадахон Ҳасаннинг уйига саккиз-тўққиз киши йиғилган пайтда Муҳаммад Солиҳ ташкил этилаётган Халқ ҳаракатига «Эрк» ёки «Бирлик» номини таклиф этиб: «Биттасини танлайлик», деган. Шунда Тоҳир Каримов ўз таклифини қуйидагича асослаган: «Эрк – бу мақсад. Бирликдан мақсад Эрк бўлиши керак. Эркни қўлга киритиш учун бирлик керак. «Бирлик» атамаси ҳозирги ҳолатимизга кўпроқ мос келади».

Буни тасдиқлаб Муҳаммад Солиҳ: «Балки бизнинг ҳаракатимиз келажакда ривожланиб уюшган сиёсий кучга айланиши мумкин. Бу албатта сиёсий партияга айланиш эҳтимоли бор. Балки партиянинг номини «Эрк» қўярмиз», деган. Шундай қилиб, Тоҳир Каримовнинг таклифи ва Муҳаммад Солиҳ гапи даврада ўтирганларга маъқул келган. Бир овоздан тузилажак Халқ ҳаракатига «Бирлик» номини беришга келишишган.

Тоҳир Каримовнинг таъкидлашича, 1988 йил 11 ноябрдаги йиғилишда унга «Бирлик» Дастур лойиҳасини тайёрлаш топширилган. У 14 ноябрда «Бирлик» Дастур лойиҳасини тўрт бетлик қилиб ёзган. Уни Ёзувчилар уюшмасининг котибаси Гавҳар Норматова ёзув машинкасида печатлаб кўпайтириб берган ва уни Тоҳир Каримов Ташаббус гуруҳи аъзоларидан баъзиларига тарқатган. У 15 ноябрда уни саккиз бетлик қилиб кенгайтирган. Уни Гавҳар Норматова яна машинкада печатлаган ва нусхаларини гуруҳ аъзоларига тарқатиб беришган.

1988 йил 16 ноябр куни Бирлик халқ ҳаракати Ташаббус гуруҳи аъзоларидан беш-олти киши иштирокида Ёзувчилар уюшмасида саккиз бетлик Дастур лойиҳасининг муҳокамаси бўлган. Эътирозлар ҳамда таклифлар асосан оғзаки бўлган ва Тоҳир Каримов уларни қоғозга ёзиб олган. Фақат Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги Бек Ойбекович Тошмуҳамедов Бирлик Дастур лойиҳасининг экологияга оид қисмини ёзма равишда тайёрлаган, уни йиғилганларга ўқиб берган ва Тоҳир Каримовга топширган. Тоҳир Каримов Бирлик Дастур лойиҳасини 1988 йил ноябр охирида янада кенгайтирган. Ушбу учинчи лойиҳани ўзи ишлаётган институтда котибага илтимос қилиб, ёзув машинкасида 16 бетлик қилиб печатлаттирган. Тоҳир Каримов уни Паркент шаҳрига олиб бориб, нашриётда ишлаётган танишига берган.

Натижада Бирлик халқ ҳаракати Дастур лойиҳаси 19 бетлик китобча кўринишида тайёр бўлган. 1988 йил 2 декабрь куни Паркентдан келган киши битта сўмкада 670 дона Бирлик Дастур лойиҳасини олиб келиб Тоҳир Каримовга ишхонада берган.

Тоҳир Каримов 1988 йил 8 декабр куни Паркентга дарс бергани борганида босмахонадан яна 700 дона Бирлик Дастур лойиҳасидан олган. Босмахона ходимига 200 рубл пул ҳам берган. Бу пул ҳақидаги гапни эшитган босмахона раҳбари Тоҳир акадан хафа бўлган. У бунга жавобан: «Майли, яна китобчадан чоп этиб беринг», деган. Шу сабабли 15 декабрь куни Паркентдан келган воситачи Тоҳир Каримов ишлайдиган институтга яна 1000 дона Дастур лойиҳасини олиб келиб берган.

Шундай қилиб, деярли 2500 нусхадаги Бирлик Дастур лойиҳаси китобча кўринишида тайёрланди ва 1988 йил декабридан бошлаб зиёлилар ҳамда меҳнаткашлар орасида тарқатила бошланди. Бирлик Дастур лойиҳасини ушбу китобимнинг учинчи иловасида келтирганман.

2.8. АБДУМАННОБ ПЎЛАТОВ (1951-2010)


Фото 8. Абдуманноб Пўлатов [38]

Абдуманноб аканинг қисқача таржимаи ҳолини [39]-[40]-мақолалардан келтираман. Унга доир қўшимча маълумотларни китобим давомида ёзаман.

“Тошкент яқинидаги Ғишткўприк (собиқ Черняевка, А.Ш.) қишлоғида туғилган ва катта бўлган, 9-10 синфни қўшни қишлоқда ўқиган ва у ердаги ўрта мактабни “олтин медал” билан тугатган.

Тошкент Давлат университети (физика факултети, 1974)ни тугатган, шунингдек Ленинград университети (физика факултети, 1969-1973)да ҳам ўқиган.

Москва Давлат университети аспиранти (1974 дан 1979 йилгача, Совет Армиясида хизмат: 1977-1978).

Физика-математика фанлари номзоди (МДУ, 1979).

Математика соҳасида Москва Давлат университети докторанти (1991 дан 1993 йилгача).

Тошкент Давлат университети (Математика факултети)нинг катта ўқитувчиси, доценти (1981 дан 1991 йилгача).

Ўзбекистон Фанлар академияси Математика Институтининг илмий ходими ва бир вақтнинг ўзида ТошДУ Амалий Математика ва Механика факултетида сабоқ берган (1979 дан 1981 йилгача).

1991 йил декабридан 2001 йил ёзигача Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти (ЎИҲЖ)нинг раиси.
Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати асосчиларидан бири (1988 йил 11 ноябр). 1996 йилгача «Бирлик» ва унинг Марказий Кенгашининг энг фаол аъзоларидан бири бўлган.

1992-2001 йилларда Вашингтон ҳамда Москвада кичик идоралари ва Ўзбекистонда 3-8 нафар мухбирлари бўлган Марказий Осиёда Инсон Ҳуқуқлари бўйича Ахборот Марказини ташкил этган ва раҳбарлик қилган.

1992 йил декабрида, ўзининг биринчи марта сиёсий муҳожират (эммиграция)да бўлган даврида, Бишкек шаҳрида Марказий Осиёда инсон ҳуқуқлари бўйича йирик халқаро анжуманнинг асосий ташкилотчиси бўлган. Уни анжумандан кейин Тошкент шаҳар Ички ишлар Бош бошқармаси (ИИББ) ходимлари ўғрилаб олиб кетишган.

Ўзбекистон қамоқхоналарида деярли икки ой тутиб турилгач, «Ўзбекистон Президенти шаъни ва қадр-қимматини таҳқирлаганлик»да айбланиб уч йилга озодликдан маҳрум қилиш ҳақида Олий Суд ҳукми ўқилган, лекин Амнистия (Ўзбекистон Республикаси Мустақиллигининг бир йиллиги муносабати билан 1991 йил августида эълон қилинган Амнистия ҳақидаги Президент фармони, А.Ш.) га асосан Олий Суд залидан озод қилинган.

Президент Ислом Каримов таклифидан кейин 1996 дан 1998 йилгача Ўзбекистонга уч марта борган (ўшанда мамлакатда жами олти ойга яқин бўлган), лекин ўшандан бери Ўзбекистондаги ҳокимият унга виза беришни рад этмоқда.

1993 йилдан бери АҚШда (Виржиния штатидаги Спрингфилд шаҳарчасида, Вашингтон шаҳри яқинида, А.Ш.) яшамоқда ва Ўзбекистон ҳукуматига нисбатан марказий, конструктив, ўртамиёна мухолиф позициясидадир.

2001 йилда АҚШ фуқаролигини қабул қилди.

АҚШ Конгрессидаги тинглашларда (1993 йилда) маъруза қилган биринчи Ўзбекдир.

Ўзбекистондаги сиёсат ва инсон ҳуқуқлари ҳақида 75 та мақола ва эссе (жумладан китоблардаги учта боб) муаллифи. Улар асосан инглиз тилида АҚШдаги махсус нашрларда чоп этилган. Шунингдек математика соҳасидаги 35 та мақола ва монографиядаги битта боб муаллифидир.

Уйланган, уч нафар фарзанди (уч нафар невараси, А.Ш.) бор.

2010 йил 21 ноябр куни вафот қилди” [39]

Абдуманноб Пўлатов 2010 йил 21 ноябрда вафот этгач мен у ҳақда 2010 йил декабрда “Абдуманноб мухолифатнинг яхши лидери эди” номли [41]-катта мақолани ёзиб сайтларда чоп эттирдим. Раҳматли Абдуманноб аканинг “Бирлик” ҳақидаги хотиралари ёзилган мақолалардан иқтибослар келтираман.

«Ўша пайтларда Муҳаммад Солиҳ (бундан кейин, баъзан – М.С.) билан халқ жабҳаси тузиш масаласини 2-3 марта муҳокама қилганмиз. Ёзувчилар уюшмасида, унинг хонасида. М.С. фақат мен билан эмас, яна бошқа бир неча кишилар билан ҳам бу ҳақда фикр алмашаётганини мен билар эдим. Ҳаракатнинг биринчи дастур лойиҳасини ўша пайтда "Муштум" журналида ишловчи Фахриддин Худойқулов ва унинг бир неча дўстлари, ҳамфикрлари тайёрлаган.

М.С.нинг тавсияси билан мен бир неча маротаба Фахриддин билан учрашиб, дастур лойиҳасини муҳокама қилганмиз. Ноябрнинг бошларида М.С. менга "яқин орада йиғиламиз, Рауф ака Сизга хабар қилади" деган эди” [39, биринчи қисм]

“Мендаги ёзувлар йўқолган, лекин бир неча марта бу йиғилиш иштирокчилари хақидаги хотираларимни текширишга интилганман. Жумладан, Дадахон акамиз "Бирлик"нинг бир йиллигидаги (2-Қурултойида, 1989-йил 11-12 ноябр) ўз рўйхатларини ўқиб берганларида мен ҳам ёзиб олган эдим. Хуршид Даврон, Абдуқодир Эргашев, Ғуломқодир Турсунов, Ҳусниддин Зуҳриддиновлар бу йиғинда бўлганини эслай олмайман. Лекин Юрий Ласкин деган одамни, назаримда, фикримча, ҳеч қачон кўрмаганман. Бу исмни ҳам Шухрат А.-нинг мақоласида биринчи марта эшитдим шекилли. Агар бу киши ўзбек тилини яхши билса ва ташқи кўриниши маҳаллий миллат вакилига ўхшаб кетса, бу ҳолда йиғилишнинг бу қатнашчисига эьтибор қилмаган бўлишим мумкин. Чунки бу куни фақат ўзбек тилида сўзлашганимиз аниқ ёдимда. Агар орамизда ўзбек тилини билмайдиган киши бўлса, табиийки суҳбатимизнинг камида бир қисми рус тилида бўларди. Ва мен буни, табиийки, эслаб қолган бўлардим. Ўша куни орамизда кўриниши маҳаллий бўлмаган одам аниқ йўқ эди.

Дадахон акамизнинг рўйхатларига асосланиб Шуҳрат А. келтирган рўйхатда Бахтиёр (ака) Каримовнинг номи негадир йўқ. Эслашимча, бу киши мажлисда бўлган ва унда фаол қатнашган.

Қолаверса, 1988-89 йилларда Бахтиёр ака Каримов Муҳаммад Солиҳнинг (бундан кейин, баъзан - М.С.) энг яқин ва ишончли сафдошларидан бири, маслаҳатчиси ва бир қанча муҳим ҳужжатлар лойиҳасининг муаллифи эди. Мисол учун, Бахтиёр Каримов тайёрлаган қисқа мактуб "Бирлик" тузилишидан 1 ҳафтача олдин, унинг ҳали шаклланмаган ташаббус гуруҳимиз номидан Москвага юборилган. Бу мактуб юборилганда уни Мухаммад Солиҳ менга кўрсатгани ёдимда.

Яна бир муҳим гап: 1988-йил 11-ноябрдаги йиғилишимизда иштирок этмаган, лекин "Бирлик"нинг илк қадамларида жуда катта хизмат қилган, фаол бўлган кишиларнинг бир қисмини эслатиб ўтай (рўйхат тўлиқ эмас!):

- раҳматли Шовриқ Рўзимуродов, Ўзбекистон Халқ Депутати – у “Бирлик”да бироз кечроқ (1990-йилнинг бошидан) фаол бўлган.
- раҳматли Олим ака Каримов (1989-йил бошидан).
- Академик олим Бек ака Тошмуҳамедов - “Бирлик”нинг 1988-йил 11-ноябрдаги биринчи йиғилишида иштирок этмаган, лекин ундан олдин бу ғоя тарафдори бўлган ва унинг муҳокамасида иштирок этган.
- Зоҳид ака Ҳақназаров – 1989-йил баҳоридан.
- Шуҳрат ака Исматуллаев – “Бирлик”нинг 1988-йил 11-ноябрдаги биринчи йиғилишида иштирок этмаган, лекин ундан олдин бу ғоя тарафдори ва унинг муҳокамасида иштирокчи бўлган. 1988-93-йилларда “Бирлик”нинг энг муҳим раҳбарлари ва фаоллари, фидойиларидан.
- Гулчеҳра опа Нурулло қизи – 1989-йил бошлари ё баҳоридан.
- Васила Иноят қизи – 1989-йил баҳори ё ёзидан.
- Хурматли ёзувчимиз Шукрулло ака – 1988-йилнинг охири ё 1989-йил бошидан.
- Маъмура опа Усмонова – 1989-йил баҳоридан.
- Гавҳар Норматова – 1988-йил ноябридан, то “Бирлик” бўлинишигача.
- Абдулла ака Комилов – 1989-йил декабридан, 1992 йил охирларигача.
- Лутфи опа Йўлдошева – 1988-йил декабридан.
- Сафар Бекжон – 1989-йил баҳори ё ёзидан, “Бирлик” бўлинишигача.
- Жума Тошматов, Асқар Абдуллаев, Шавқиддин Жўраев, Қудрат Бобожон ва яна бир қанча (ўша вақтдаги) талаба ёшларнинг раҳбарлари ва фаоллари - улар “Бирлик”нинг 1988-йил 11-ноябрдаги биринчи йиғилишида иштирок этишмаган, лекин ундан олдин бу ғоя тарафдори бўлишган.
- Вилоятларда Иномжон Турсунов (Фарғона), Алибой ака Йўляхшиев ва Сулаймон ака Муродов (Самарқанд), Шуҳрат Бобожон (Хоразм), Лочинбек Турсунхўжаев ва Фазлиддин (Ёқубов, А.Ш., Андижон), Хайрулло Қосим (Наманган) ва яна бир қанча фаолларимиз - “Бирлик”нинг биринчи кунларидан ҳаракатнинг вилоят бўлимлари ва гуруҳларини ташкил этишда фидойилик қилишган.
- Ботир ака Норбоев, Толиб ака Ёқубов, раҳматли Мадамин ака Нарзиқулов, Абдулазиз ака Маҳмудов, Маҳмуд ака Иноқов, Сайёра опа Худойберганова, Зиёвиддин ака Зиёмов, Саидолим (фамилияси ҳозир ёдимга тушмади, узр), Темир ака Валиев, Анвар ака Усмонов, Абдурашид ака Шариф, Абдураҳмон ака Пирмуҳамедов, Мўътабар опа Аҳмедова, Исмоил ака Одилов, Миролим Одилов (1989-йил кузидан бошлаб), Дилором Исхоқова, Юсуф Жума, Мирзо Кенжабек, Ёдгор (ака) Обид, Норбой ака Худойберганов, Эркин Воҳидов (қисман), Исмат Хушев (қисқа вақтга), …

Агар 1990-йилдан кейинги даврни ҳам оладиган бўлсак, бу рўйхат янада кенгаяди.

Буларнинг ҳар бири "Бирлик"нинг биринчи йиғилишида қатнашиб, унинг фаолиятида деярли иштирок этмаган баьзи (5-6) асосчилардан кўра "Бирлик"нинг биринчи йиллари ҳаракат учун МИНГ марта кўп жон куйдирган ва ишлаган миллатсевар кишилардир. Бу рўйхатга мен асосан “Бирлик”нинг биринчи йилги фаолиятида иштирок этган фидойиларни киритдим.

Ю. Р.: "Бирлик" Ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга фақат 10 киши рози бўлган: Дадахон Ҳасан, Рауф Парфи, Каримов Тоҳир, Аҳмад Аъзам, Худойқулов Фахриддин, Зоҳир Аълам, Пўлатов Абдураҳим, Турсунов Ғуломқодир, Азимов Усмон, Хуршид Даврон. Сиз Абдуманноб Пўлатов ҳам, Муҳаммад Солиҳ ҳам ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга рози бўлмагансизлар! Йиғилганлар ўша 10 кишилик рўйхатга биринчи бўлиб Дадахон Ҳасан исму шарифини ёздиришган эди!"

А. П.: Ташаббус гуруҳига киришга "рози бўлиш ё бўлмаслик" деган гап умуман бўлмаган. Абдураҳим акамларнинг таклифларига биноан, Фахриддин Худойқулов раҳбарлигида тайёрланган низом-дастур лойиҳасини ҳозирча қабул қилмаслик , унинг ўрнига қисқароқ "Халққа мурожаат" тайёрлаш ҳақида келишилди – бунда лойиҳа анча "хом” эканлиги, ҳамда биринчи қадам сифатида бундай 8 варақлик “узун” дастур-низом эмас, 1-ярим варақлик мурожаат тарқатиш, унда ҳаракатнинг асосий мақсадларини баён этиш, ишхона ва маҳаллаларда “Бирлик”нинг таянч гуруҳларини тузиш ва ўзаро боғланишга чақириш ҳақида келишилди. Яъни, ушбу чақириқ “Бирлик”нинг асосий мақсадлари ва ҳаракатни тузишга қаратилган ташкилий қадамларини белгилаши керак эди. Мурожаатнинг асосий нуқталарини Абдураҳим акамлар таклиф этдилар, улар қисқа ва оғзаки муҳокама қилинди.

Кейин Муҳаммад Солиҳ ташаббус гуруҳи рўйхатини туза бошлади, шунда кимдир ака-ука (Пўлатов)лардан бирини ёзинг деди. Мен индамадим. "Ташаббус гуруҳи"га бирор киши "мен кирмайман" дегани йўқ, жумладан мен ҳам. Лекин негадир, Муҳаммад Солиҳ ўз номини ҳам киритмаган экан. Бу масала умуман муҳокама қилинмади.

Мана шу мажлис иштирокчилари рўйхати ҳақида турли, бир-биридан фарқ қиладиган маьлумотлар келтирилишининг сабабларидан бири, назаримда қуйидагидан иборат.

11-ноябрдан бир неча кун ўтгач, Ёзувчилар уюшмасида ташаббус гуруҳининг йиғилиши бўлган. Унда 11-ноябрда бўлмаган бир неча фаолларимиз қатнашган. Кимлардир мана шу икки йиғилишни – бунда ғараз мақсад йўқлигига ишонаман – адаштириб чалкаштираяпди, шекилли.

Мана шу иккинчи мажлисда (мен унда бўлмаганман) Абдураҳим акамларни ташаббус гуруҳи (Маркази) раиси этиб сайлашган.

12-ноябр куни (1988-йил) тушга яқин Абдураҳим акамлар бир кун олдинги ваьдаларига биноан, "Бирлик" халқ ҳаракати тузиш чақириғи билан ёзилган Мурожатни Муҳаммад Солиҳга олиб келганлар. М.С. зудлик билан менга телефон қилиб, тезда келишимни сўради.

Мен борганимда М.С. нинг котибаси мурожаатни “машинкалаётган” экан (у қўлёзма шаклида эди). Мен текстни ўқиб, бир неча кичик таклиф ва қўшимчалар айтдим. М.С., "қўшиламан, лекин қайтадан ёзиб, муҳокама қилиб, ишни чўзмайлик” деди. Мен рози бўлдим ва уни ўзбек тилига таржима қилиш учун уйимга олиб кетдим.

Тарихнинг ажабланарли қирраси: умумдемократик руҳда ва ўзбек тили давлат тили бўлиши, ўзбек маданияти, тарихига ҳурмат ва эътибор кучайишига чақирилган, Ўзбекистоннинг иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқлари кенгайтирилиш (ва кейинги қадам сифатида мустақиллиги) талаби билан ёзилган мурожаат олдин рус тилида битилган эди.

Эртаси куни чақириқнинг ўзбек тилига таржимасини машинкаланган ҳолда М.С.га олиб келиб бердим ва мен ҳам, жуда кўп бошқа фаолларимиз ҳам, иккала тилда бу мурожаатни тарқата бошладик” [39, 2-қисм]

« Ю. Р.: 1988 йил 11 ноябрдаги йиғилиш ҳақида Сизга ва Абдураҳим акага ким ва қай йўсинда (телефон орқали ёки бошқача) хабар қилган эди?

А. П.: - Юқорида тилга олдим. Бу масалани бир неча марта муҳокама қилганимиздан кейин, М.С. "яқин орада йиғиламиз, Рауф ака Сизга хабар беради" деган деди. Ростдан ҳам, 11-ноябр кунги йиғилишимиз ҳақида менга ажойиб шоиримиз, раҳматли Рауф Парпи телефон қилган. У киши ўша пайтда Ёзувчилар уюшмасида ишлар эди (Шеърият комиссиясининг котибими, бошқа вазифадами, ёдимда эмас). Кўп йиғинлар ҳақида у киши телефонда хабар тарқатар эдилар. Абдурахим акамларга ким хабар берганини билмайман. Билишни истаганлар ўзларидан сўраши мумкин. Лекин бу саволнинг аҳамиятини мен иккинчи даражали деб биламан

Ю. Р.: 2) Соат нечиларда, кимлар билан ва қайси автомашинада Дадахон аканикига етиб келган эдингиз?

А. П.: - Соат 5-6 лар атрофида Ёзувчилар уюшмасига келдим - аниғи ёдимда йўқ. Бироз ўтиб қайсидир машина-аравада (балки М.С.нинг хизмат машинаси “Волга” - ГАЗ-24 миди, аниқ ёдимда эмас) Дадахон акамизнинг уйига кетдик - 4-5 киши бўлиб. Мен ўша пайтда Дадахон ака билан шахсан таниш эмас эдим, у кишининг уйи қаердалигини ҳам билмасдим.

Ю. Р.: 3) Сиз келганингизда, Дадахон аканинг уйида кимлар бор эди ва қолганлар қай тартибда етиб боришди?

А. П.: - Бундай, иккинчи даражали маьлумотлар ва "деталлар", табиийки, аниқ ёдимда эмас. Лекин биздан олдинроқ келган 3-4 киши бор эди шекилли, қолганлар биздан кейин келишди.

Ю. Р.: 4) Абдураҳим ака Дадахон аканинг уйига сизлар ўтирган хонага киргач "Арақ қани?" дегани тўғрими? (Дадахон аканинг таваллуд топган куни эди, бу гапни ўша даврада қатнашган Ғуломқодир Турсунов айтди).

А. П.: - Акамлар биз ўтирган хонага кириб келганларида мен ўша ерда эдим. У киши бироз кеч келдилар. Фақат одатий саломлашиш бўлган, ароқ ҳақида гап бўлмаган. Менимча, навбатдаги ёлғон бўлса керак. Қолаверса, менимча Ғуломқодир Т. га кўпам ишонавермаслик керак. У ишончли манба эмас.

Ю. Р.: 5) Суҳбат қандай давом этди, яна кимлар нималар деди?

А. П.: - Муҳим гапларни юқорида айтиб ўтдим. Бу гапларга қўшимча сифатида жуда қисқа ўзаро танишиш (йиғилганларнинг анча қисми бир-бирини танимас эди), кейин умумий гаплар-суҳбатни тилга олишим мумкин. Қайтараман: аҳамиятсиз, иккинчи даражали гапларнинг кўпи, табиийки, ёдимда қолган эмас.

Ю. Р.: 6) Охири йиғилиш вазифаларни қандай тақсимлади, яъни кимларга қандай вазифалар берилди?

А. П.: - Абдураҳим акамлар Мурожаат-чақириқ лойиҳасини тайёрлашни таклиф қилдилар ва бу ташаббусни амалга оширишни ўз зиммаларига олдилар. Бошқа ҳеч қандай вазифа тақсимлаш бўлмади” [42, 2-қисм]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 1)

МУАЛЛИФ ҲАҚИДА (2007)


Фото 3. Шуҳратжон Аҳмаджонов. Мустақил Ўзбекистон паспортини олиш учун тушган суратим. 1997 йил. Муаллиф фотоси.

Мен - Шуҳрат Юсуф Аҳмаджон ўғли (Шуҳратжон Аҳмаджонов) 1954 йил январда Жиззах вилоятининг Ғаллаорол туманида туғилганман. 1975 йилда Самарқанд давлат университетини тугатдим. 1979-1983 йилларда Москвадаги Николай Бауман номли Олий техника университетида ҳам ўқидим. 1980-1988 йилларда етакчи конс труктор лавозимигача ишлаб турли хил машиналарни лойиҳалаштиришда қатнашдим.

1980- ва 1981-йилларда курсдош дўстларимни Самарқандда ва Жиззахда тўплаб, Ўзбекистонда янги сиёсий партия тузиш масаласини муҳокама қилдик. 1988-1990 йилларда Бирлик халқ ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари, 1991-1993 йилларда Эрк демократик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби лавозимигача ишладим.

1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябр куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партияси (ЎРП)нинг Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайландим.

1993-1995 йилларда ЎРПга бир минг нафарга яқин фуқаро, улардан саксон фоизи ёшлар, аъзо бўлди. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса Миллий хавфсизлик хизмати органларининг 1994 йил 31 октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎРП фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлдик.

Мен 1997 йилги тазйиқлардан сўнг Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизим асосан куч ишлатувчи органларга, айниқса Миллий хавфсизлик хизматига таянишини чуқур тушуниб етдим. Ушбу сиёсий тизимнинг асослари ва камчиликларини, ҳамда бундай тизимни демократлаштириш йўлларини таҳлил этишга бағишланган «Турон йигитига» номли китобимни 1998-1999 йилларда ёздим. Ушбу 400 бетли китобнинг деярли 200 бетини ёзув машинкасида печатлаб тайёрлагач, китобимдаги муҳим қизиқарли матнларни Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари ўғирлаб Ислом Каримовнинг нутқ матнлари ва унинг номидан нашр этилаётган китобларга киритишаётганини билиб қолдим. Бунга доир мисолни сал кейинроқ мақолаларимдан бирида тегишли матнларни келтирган ҳолда ёзаман, иншааллоҳ. Шу сабабли «Турон йигитига» номли китобимни давом эттириб ёзишни тўхтатдим ва кичик китоблар ёзиб тарқатиш билан шуғуллана бошладим.

1998 йил 11 ноябрда Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилганининг ўн йиллиги санаси нишонланишини эътиборга олиб, мен 1998 йил октябрь–ноябрь ойларида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли катта мақолани ёздим. Ушбу мақолани сизга китобимнинг иккинчи қисмида ҳавола этмоқдаман. Бу мақоланинг 1998 йил ноябрдан кейинги тақдири, у қандай сабабларга кўра деярли олти йил ўтгачгина чоп этилганлиги ҳақида китобимнинг «Сўнгги сўз ўрнида» номли параграфида ёздим.

Мен 2000 йилда ёзган ва компютерда чоп этиб, халқ орасида тарқатган «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим каби ушбу китоб ҳам авваламбор ёшларга мўлжалланган. У Ватанимиз, халқимизнинг яқин ўтмишига ва бугунги кунига бефарқ бўлмаган барча фуқароларимизга ҳам қизиқарли бўлар.

Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимни демократик сиёсий тизимга, фуқаролик жамиятига айлантириш учун нима қилмоғимиз керак, деган саволга қисқача жавоб бериш мақсадида мен китобнинг бешинчи иловасида «Демократлар давраси» гап-гаштаги (нодавлат нотижорат ташкилоти)нинг уставини келтирдим, ўша бетда қисқача тушунтириш ҳам ёздим.

Алоҳида таъкидлашим лозимки, фаолиятимнинг бош йўналиши – инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва Ватанимизда демократик, фуқаролик жамиятини қуришдир.

--------------------------------------------------

1-ҚИСМ. ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ

1.1. ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИ ҲУРМАТ ҚИЛИШ ТАРИХИ

Демократия ва адолат инсон ҳуқуқини ҳимоя қилишдан бошланади. Шу сабабли инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ғояси инсоният тарихида қандай амалга оша борганига қисқача назар ташлайлик.

Маълумки инсонни улуғлаш ва инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ғояси тўртта муқаддас китобларда, яъни пайғамбарлар Мусога юборилган Таврот (Таро)да, Исога юборилган Инжил (Библия)да, Довудга юборилган Забур (Псалтир)да ва Муҳаммадга юборилган Қуръони каримда, шунингдек Марказий Осиё халқларининг қадимий дини бўлмиш зардуштийликнинг муқаддас китоби – Авестода ўз ифодасини топган.

Инсон ҳуқуқлари тўғрисида бугунги кундаги халқаро ҳужжатларнинг шаклланишида 1689 йили Англияда ва 1789-1791 йилларда Америка Қўшма Штатларида қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Билль (қонуни)», шунингдек 1789 йили Франциядаги «Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари тўғрисида»ги миллий ҳужжатлар муҳим рол ўйнади.

Америка Қўшма Штатларининг учинчи президенти (1801-1809), АҚШ Мустақиллик декларацияси лойиҳасининг муаллифи Томас Жефферсон 1776 йилда шундай унутилмас сатрларни ёзган эди: «Барча инсонлар тенг қилиб яратилган, улар Яратувчи томонидан муайян дахлсиз ҳуқуқлар ва шулар жумласидан ҳаёт, озодлик ва бахтга интилиш билан таъминланганини биз асл ҳақиқат деб тан оламиз. Айнан шу ҳуқуқларни ҳимоялаш учун инсонлар орасида ҳукуматлар ташкил топган ва улар ўз қудратини ўзлари бошқараётганлар розилигидан олади.» [12, 8-б.]

Инсон ҳуқуқлари БМТнинг тўртта асосий ҳуқуқий ҳужжатларида – «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси» (1948 йил 10 декабр), «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» (1966 йил 16 декабр), «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» (1966 йил 16 декабрь) ва «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга Факултатив протокол» (1966 йил 16 декабрь)да белгиланган ва кафолат берилган. Ушбу халқаро ҳужжатлардан биринчисига қўшилиш ҳақида Ўзбекистон парламенти томонидан 1991 йил 30 сентябрда, қолган учала халқаро ҳужжатга қўшилиш ҳақида 1995 йил 31 августда қарор қабул қилинган эди [13].

Совет империяси даврида юқорида ёзилган тўртала халқаро ҳужжатдан фақат «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси» ҳақидагина Ўзбек Совет Энциклопедиясининг иккинчи жилд 263-бетида қисқача ёзилганди. Бирликчилар, жумладан мен ҳам ушбу ҳужжатлардан бехабар ҳолда ўзимизнинг ҳаёт тажрибаларимиз ва имкониятларимиздан келиб чиқиб инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланганмиз. Шу сабабли қайсидир маънода Бирлик халқ ҳаракатини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланган Ўзбекистондаги дастлабки оммавий ташкилотлардан бири, деб ҳам қараш мумкин.

Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда маҳаллий фуқаролар ташаббуси билан ташкил этилган ва инсон ҳуқуқини ҳимоя қилиш билан шуғулланган дастлабки нодавлат нотижорат ташкилоти – бу филология фанлари доктори, профессор Пирмат Шермуҳамедов раҳбарлигида 1986 йилда тузилган «Оролни асраш қўмитаси»дир.

Китобимнинг иккинчи нашрида учинчи қисм сифатида ушбу Қўмитанинг тузилиш тарихи, унинг Устави ва фаолияти ҳақида, шунингдек Орол денгизининг 2007 йилдаги муҳим муаммолари ҳақидаги маълумотларни ўқувчимиз эътиборига ҳавола этгандим. Қорақалпоғистон ва Орол денгизи минтақасининг 2022 йилдаги аҳволини таҳлил этиб ёзиш учун кўпгина вақт ва меҳнат талаб этади. Шу сабабли уни келгусида алоҳида китоб кўринишида ёзишни режалаштирганман, иншааллоҳ.

1.2. ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИ ҲИМОЯЛОВЧИ ТАШКИЛОТЛАР

Жаҳонда инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ўнлаб халқаро ташкилотлар бор. Мен ушбу параграфда Ўзбекистонда тузилган ва фаолият олиб борган инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилотлар ҳақида маълумот келтираман.

Ўзбекистон Республикаси 1991 йил 1 сентябрда Мустақилликка эришгач 1991 йил 10 декабр куни Абдуманноб Пўлатов ташаббуси билан бир гуруҳ ўзбек зиёлилари Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида тўпланиб, Ватанимизда Инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилот тузишучун Ташаббус гуруҳини тузишди. 1992 йил 2 февралда Абдуманноб Пўлатов раҳбарлигидаги Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамиятининг таъсис қурултойи бўлди. 1997 йилдан бошлаб 2006 йилгача бу жамиятга Толиб Ёқубов раҳбарлик қилди.

Марат Зоҳидов раҳбарлигидаги Шахс ҳуқуқларини ҳимояловчи қўмита 1996 йил апрелида тузилиб, 1996 йил 14 июнда Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтди.

Михаил Ардзинов раҳбарлигидаги Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари мустақил ташкилоти 1997 йил 2 августда тузилиб, 2002 йил 4 мартда Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтди: гувоҳнома рақами 510. У анча йилдан бери Россия Федерацияси, Шимолий Осетия Республикаси маркази бўлмиш Владикавказ шаҳрида яшамоқда ([14]).

Васила Иноятова раҳбарлигидаги Эзгулик номли инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти 2002 йил 17 февралда тузилиб, 2003 йил 19 март куни Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатга олинди.

2000 йил 17 январь куни Муътабар Тожибоева раҳбарлигида Марғилон шаҳрида «Ўтюраклар» номли, 2000 йил 15 октябрда Тамара Чикунова бошчилигида «Оналар ўлим жазоси ва қийноқларга қарши қўмитаси» номли, 2000 йил ноябрида Искандар Худойберганов раҳбарлигида «Демократик ташаббуслар маркази» номли, 2001 йил ноябрида Атаназар Арифов ташаббуси билан Аъзам Турғунов ижрочи директорлигида «Мазлум» номли, 2002 йил февралида Суръат Икромов раҳбарлигида «Мустақил инсон ҳуқуқлари ташаббус гуруҳи» номли, 2003 йил 28 апрелида Шуҳратжон Аҳмаджонов (китоб муаллифи) раҳбарлигида «Демократлар давраси» номли, 2003 йил 5 июлда Николай Кунгуров раҳбарлигида «Демократия ва ҳуқуқ» номли ва бошқа инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари тузилди.

ИЗОҲ. «Оналар ўлим жазосига ва қийноқларга қарши қўмитаси»нинг амалий фаолияти халқаро ташкилот томонидан ижобий баҳоланди ва Тамара Чикуновага 2004 йил 1 июл куни Рим шаҳридаги Капитолий биносида халқаро «Олтин кабутар» мукофоти топширилди. У ўша ерда Ўзбекистон қамоқхонасининг ўлим камерасида ёзилган икки йигитнинг хатини ўқиб берди. Тамара Чекунова ҳақида, у олган халқаро мукофотлар тўғрисида батафсилроқ маълумот [15]-мақоламда ёзилган.

Шунингдек, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат ташкилотлари ҳам тузилди. Дастлаб 1992 йил 12 февралда профессор Анвар Аъзамхўжаев раҳбарлигида Ўзбекистон Республикаси Инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий комитети тузилди ва бу ташкилот тез кунларда Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатга олинди. Ўзбекистон Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) дастлаб 1995 йил 23 февралида сайланган эди. 1995 йил 29 августда «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги Низом», 1997 йил 24 апрелда «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Бу вазифага1995 йилда Сайёра Рашидова сайланди. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг 1996 йил 31 октябрда «Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий Марказини тузиш тўғрисида»ги ПФ № 1611 фармонига асосан Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Миллий маркази тузилди ва ПФ № 1612 фармонига асосан унга директор этиб Акмал Саидов тайинланди.

Эътибор берсангиз, мен ушбу инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилотларга аъзо бўлган эмасман. Биринчидан, айрим ташкилот раҳбарлари бошқа ташкилот раҳбарлари билан ўзаро жанжаллашгани менга ёқмасди. Иккинчидан, бундай тортишувлар ва жанжаллар грант (хайрия қилинган пул) олиш ва тақсимлаш билан боғлиқ бўларди. Менга ёқмайдиган ҳолатлардан яна бири пул учун тортишув ва жанжаллардир. Учинчидан, мен ушбу ташкилотлар фаолият бошлашидан анча йил ва ойлар олдин инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан фаол шуғулланганман (китобимнинг тўртинчи ва бешинчи қисмига қаранг).

1.3. 1848: ВИКТОР ГЮГО МАЪРУЗАСИ

Машҳур француз адиби, мутафаккири, демократи, сиёсатчиси Виктор Гюгонинг (1802-1885) 1848 йил 15 сентябр куни Парижда Франциянинг қонун чиқарувчи мажлиси (парламенти)да ўлим жазосини бекор қилиш ҳақида қилган маърузасини келтириб ўтай. Уни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман. Виктор Гюго маърузасидаги «Франция» сўзини «Ўзбекистон» сўзи билан, «феврал» сўзини «1 сентябр» сўзи билан фикран алмаштиринг. Шунда Виктор Гюгонинг ушбу маърузаси худди Ўзбекистон учун ёзилгандек, бугунги авлодимизга қарата айтилаётгандек бўлади.

«ЎЛИМ ЖАЗОСИ (1848 йил 15 сентябр)

Барча масалалар ичида балким энг муҳими бўлган ушбу масала муҳокамага деярли тўсатдан қўйилаётганлигидан ва нотиқлар бунга тайёрланмаган ҳолда дуч этилганлигидан мен афсус қиламан.

Менга келганда, лўнда қилиб айтаман, лекин менинг сўзларим азалдан шаклланган теран, қатъий ишончимга боғлиқ бўлган туйғуларимга асослангандир.

Жаноблар, конституция, ва айниқса Францияда ва Франция учун яратилаётган конституция, тараққиёт (цивилизация) йўлидаги албатта янги қадам бўлиши шарт. Агар у тараққиёт йўлидаги янги қадам бўлмаса – у пучдир (ҳеч нимадир). (Хитоблар: «Жуда соз! Жуда соз!») Шундай қилиб, ўйлаб кўринг – ўлим жазосининг ўзи нима? Ўлим жазоси ваҳшийликнинг фарқланувчи ва мангу белгисидир. (Залда ҳаракатланиш.) Ўлим жазоси авжига чиққан ҳамма жойда ваҳшийлик ҳукмрондир; ўлим жазоси бўлган барча жойда – тараққиёт ҳукмрон бўлиши камёб ҳодисадир. (Залда кучли тўлқинланиш.)

Жаноблар, бунинг ҳаммаси – рад қилиб бўлмайдиган фактлардир. Жазо чорасини енгиллаштириш – катта ва жиддий тараққиётдир. 18-аср қийноқни бекор қилди ва бу унинг шон-шуҳратининг бир қисмини ташкил этади; 19-аср ўлим жазосини бекор қилади! (Қизғин маъқуллаш. Хитоблар: «Ҳа, ҳа!»)

Эҳтимол, сиз ўлим жазосини бугун бекор қилмассиз, лекин, хотиржам бўлинг, сиз уни эртага бекор қиласиз, ёки уни сизларнинг ворисларингиз бекор қилишади. (Хитоблар: «Биз уни бекор қиламиз!» Залда тўлқинланиш.)

Сиз ўз конституциянгиз кириш қисмини: «Худо юзи олдида» деган сўзлар билан бошлагансиз ва шу заҳотиёқ фақат Худога тегишли бўлган ҳуқуқни – ҳаёт ва ўлимни ҳадя этиш ҳуқуқини Худодан тортиб олишни истамоқдасизлар. (Хитоблар: «Жуда соз! Жуда соз!».)

Жаноблар, инсон измида бўлмаган, фақат Худо измида бўлган учта нарса бор: қайтарилмайдиган, тузатиб бўлмайдиган, бекор қилинмайдиган. Агар инсон уларни ўз қонунларига киритса, ўша инсоннинг ҳолига вой! (Залда тўлқинланиш). Эртами ёки кечми жамият унинг юки остида букилади: улар урф-одат ва қонунлар ўртасидаги зарурий мувозанатни бузади; улар инсоннинг одил судловини номутаносиб этадилар; ва натижада қуйидаги юз беради – жаноблар, бу ҳақда ўйлаб кўринг, - виждон қонун олдида даҳшат билан чекинади. (Залда кучли тўлқинланиш).

Мен фақат битта сўз, лекин менинг нуқтаи назаримдан, ҳал қилувчи сўзни айтиш учун минбарга кўтарилдим. Мана у, ўша сўз. (Хитоблар: «Эшитинглар! Эшитинглар!»).

Февралдан сўнг халқда буюк фикр етилди: халқ тахтни ёққан куннинг эртасига, у дорни ҳам ёқиш истагида эди. (Овозлар: «Жуда яхши!». Бошқа овозлар: «Жуда ёмон!»).

Ўшанда унинг ақлига таъсир этувчилар, мен бу ҳақда жуда афсус қиламан, унинг олижаноб кўнгли даражасигача кўтарила олмадилар. Бу улуғ ғояни амалга оширишда унга халақит бердилар.

Мана шундай! Сизлар овоз бераётган конституциянинг биринчи моддасида халқнинг биринчи орзусини амалга оширдиларингиз – сизлар тахтни ағдардиларингиз. Унинг бошқа орзусини ҳам амалга оширинглар – дорни ағдаринглар. (Чапдан қарсаклар. Ўнгдан эътирозлар.)

Мен ўлим жазосини тўлиқсинча, сўзсиз ва қатъий бекор қилиш учун овозимни бераман.» [16]

ИЗОҲ. Мен Виктор Гюгонинг ушбу оташин маърузасини 1992 йил февралида ўқиб, ўшандаёқ Мустақил Ўзбекистонимизда ўлим жазоси бекор қилинмоғи керак, деган хулосага келгандим. Лекин 1992 йил 17 январда Тошкентдаги Талабалар шаҳарчасида бўлиб ўтган фожиалардан сўнг Ватанимиз демократларига, жумладан менга нисбатан тазйиқлар бошланиб кетди. Шу сабабли ўлим жазосини бекор қилиш масаласини кун тартибига қўйиш иложи бўлмади. Мен Виктор Гюго маърузасининг таржимасини ўзимнинг «Турон йигитига» номли китобимга киритишга 1998 йилда қарор қилдим. Ушбу икки абзац ва Виктор Гюго маърузасини 1998-1999 йилларда ёзган «Турон йигитига» номли китобимнинг 49-51-бетларидан 2007 йилда кўчириб босдим.

Эслатиб ўтаман: Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилиш таклифи билан ёзма равишда расман Ўзбекистон Президентига Толиб Ёқубов 1999 йил январида мурожаат этди. Мен 2004 йил 26 август куни Ўзбекистон Олий Мажлисига мамлакатимизда ўлим жазоси бекор этилинишини талаб қилиб Очиқ хат билан мурожаат қилдим ва уни www.centrasia.ru сайтида 2004 йил 25 август куни чоп этдим ([17]).

1.4. ИНСОННИНГ ЯШАШ ҲУҚУҚИ

Ҳар бир инсонга Аллоҳ томонидан берилган энг олий қадрият – бу яшаш ҳуқуқидир. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакти»нинг олтинчи моддаси биринчи бандида қуйидагича ёзилган: «Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг унинг ажралмас ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ қонун билан ҳимояланади. Ҳеч ким ўзбошимчалик билан инсонни яшашдан маҳрум қила олмайди» [13, 39-б.]

Инсоннинг энг дахлсиз ҳуқуқларидан бири – бу фақат Аллоҳ томонидан берилиб, фақат Аллоҳ томонидан қайтариб олиниши мумкин бўлган инсоннинг яшаш ҳуқуқидир. Лекин Аллоҳнинг бу буюк ҳуқуқига Ўзбекистондаги Ислом Каримов раҳбарлигидаги авторитар сиёсий тизим шерик бўлишга ҳаракат қилди, тизим ҳар йили кўплаб кишиларни ўлим жазосига ҳукм қилди ва ушбу ҳукмларни ижро этди. Масалан, 2004 йил 15 феврал куни Ўзбекистон Ҳарбий суди 26 ёшли Азизбек Каримовни ўлим жазосига ҳукм қилди [18], 2004 йил 10 августда эса Азизбек Каримов ва Юсуф Жумаев яширин отиб ташланди. Шу сабабли Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитаси 2004 йил 12 августда норозилик нотасини Ўзбекистон ҳукуматига жўнатди.

2001 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган 191 мамлакатдан 109 тасида ўлим жазоси бутунлай тўхтатилган эди [19]. Жумладан, Туркманистонда 1999 йилда ўлим жазоси бекор қилинди. Қирғизистон ва Қозоғистонда президент Асқар Ақаев ва Нурсултон Назарбоев фармонлари билан ўлим жазосига мораторий (лотинча moratorius – муддатини чўзмоқ) эълон қилинди. 2004 йил апрелида Тожикистон Республикаси Президенти Имомали Раҳмонов Тожикистонда ўлим жазосига мораторий киритишни таклиф этди. Тожикистон парламенти 2004 йил 2 июнда бу ҳақда қарор қабул қилди [20]. Шундай қилиб Марказий Осиёдаги беш жумҳурият орасида фақат Ўзбекистондагина ўлим жазоси 2008 йил 1 январга қадар сақланиб қолди.

Ўзбекистон президенти Ислом Каримов 2005 йил 1 август куни «Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилиш ҳақида»ги фармонга имзо чекди. Ушбу фармонга асосан, Ўзбекистонда ўлим жазоси 2008 йил 1 январдан бекор қилинди ва у бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштирилди. Деярли 2,5 йилдан кейин кучга киритиладиган фармонга менинг танқидий муносабатимни 2005 йилда “Кто помрет раньше – ишак или падишах? Узбекские правозащитники комментируют последние указы (Қайсиси олдин ўлади – эшакми ёки подшоҳ? (Ўзбек инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари охирги фармонларни шарҳламоқдалар)” номли [21]-мақоламда ёзгандим.

Шундай қилиб, ўлим жазоси Ўзбекистонда 2008 йил 1 январдан бекор қилинди ва у бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштирилди.

Қисқача тушунтириш: жиноятчига нисбатан ўлим жазосини бекор қилиш енгил жазо билан алмаштириш, деган гап эмас. Жаҳондаги демократик мамлакатларда одатда жиноятчига ўлим жазоси ўрнига 20 йилдан тортиб (масалан, Мексикада) умрининг охиригача қамоқда сақлаш жазоси берилади. Ҳар бир мамлакатда, айниқса имонли, эътиқодли Ўзбекистонимизда оғир жиноятларни содир этувчи жиноятчилар сони унчалик кўп эмаслигини ҳисобга олсак, у ҳолда Ватанимизда ўлим жазосини бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштириш учун имконият бор. Бунинг учун давлат томонидан қўриқлаш чора-тадбирлари замонавий даражада таъминланган алоҳида битта ёки иккита қамоқхона қуриш ва унинг амалий фаолиятини йўлга қўйиш талаб этилади, холос. Токи халқи, Ватани ва Аллоҳ олдида даҳшатли жиноят содир этган кимсалар умрининг охирги дақиқасигача ушбу жинояти учун афсус-надоматлар чекишлари ва Аллоҳ олдида тавба-тазарру қилишлари шарт.

Эслатиб ўтай: 1975 йилда Испания диктатори Франко вафот қилгач, 1977 йилда у ерда демократик сайловлар бўлиб ўтди. Ўлим жазосини бекор қилиш масаласи жаҳонда биринчи бўлиб Испанияда 1978 йил 6 декабр куни бўлиб ўтган умумхалқ референдумида ҳал этилди. 1980 йилда Франсуа Миттеран Франция президенти бўлиб сайлангач, ўлим жазоси Францияда бекор қилинди [22].

2008 йил 1 январда Ўзбекистонда ўлим жазоси бекор қилингач мамлакатимиз жаҳонда ўлим жазоси бекор қилинган 122 мамлакат сафига қўшилди [23].

Ушбу китобимнинг тўртинчи қисмида 1980-йиллар охирида Совет армияси сафларига аскарлик хизматига чақирилиб, у ерда ўзбекистонлик аскарларнинг калтакланиб майиб-мажруҳ қилиниши ва ўлдирилиши, оқибатда уларнинг тобутлари юртимизга кетма-кет келтирилиши воқеалари, шунингдек Бирлик халқ ҳаракати фаоллари ўзбекистонлик аскар укаларимизнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя этиб олиб борган қизғин фаолияти ҳақида ёздим.

----------------------------------------

Тарихни муносиб тарзда ёзиш учун ўз эътиқодинг, ўз ватанинг, ўз партиянг ҳақида унутмоғинг керак. [24, 220-б.]
ПИЕР БУАСТ (1765-1824)

2-ҚИСМ. БИРЛИК ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ТАРИХИ

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг Ватанимиз Мустақилликка эришишида қўшган катта ҳиссасини ҳисобга олиб, унинг ташкил этилишига доир баъзи бир тарихий маълумотларни келтириб ўтай.

2.1. БИРЛИК ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ АРАФАСИДА СОВЕТ ИТТИФОҚИДАГИ ВАЗИЯТ

Маълумки, Совет Иттифоқи коммунистлар партияси (КПСС) Марказий қўмитасининг 1985 йил апрель пленумида КПСС Марказий Қўмитаси (МҚ)нинг Бош котиби Михаил Сергеевич Горбачев совет жамиятини тубдан қайта қуриш (русча «перестройка»)ни эълон қилди [8, 2-к., 627-б.]. КПСС МҚнинг 1987 йил январь пленумида жамиятни демократиялаштириш йўналиши қабул қилинди. Шундан сўнггина Совет Иттифоқида кўп йиллардан буён давом этиб келган фуқароларни сиёсий баҳоналар билан жиноий таъқиб қилиш тўхтатилди ва сиёсий маҳбуслар қамоқхоналардан озодликка чиқарилди. Озодликка чиққанлар орасида сиёсат, жамоат, дин арбоби, илк ўзбек маршали имом Алихонтўра Шокирхўжа ўғли (тахаллуси Соғуний (1885-1976))нинг невараси Бобир Алихонович Шокиров (1946) ҳам бор эди. Совет Иттифоқи раҳбари, Тинчлик соҳасидаги Нобел мукофоти совриндори Михаил Горбачев 1989 йил охирида ноҳақ судланган 186 нафар сиёсий маҳбусни афв этиш ва судланганликни олиб ташлаш ҳақидаги Фармонга имзо чекди. Бу рўйхатда ягона ўзбек Бобир Шокиров ҳам бор эди.

Шу сабабли 1986-1987 йиллардан бошлаб Совет Иттифоқининг кўпгина жойларида, айниқса йирик шаҳарларида ҳар хил клублар, уюшмалар, қўмиталар, жамғармалар, ҳаракатлар, кенгашлар, муҳарририятлар, жамиятлар, ассоциациялар ва ҳоказолар тузила бошланди. Шунингдек кам нусхада нашр этиладиган турли норасмий газеталар ва хабарномалар чоп этила бошланди.

Воқеалар шиддат билан ривожланиб борди. Ошкоралик ва қайта қуриш тарафдорлари билан мустабид Совет империясини ўзгартирмасдан сақлаб қолиш тарафдорлари ўртасида кескин вазият вужудга кела бошлади. Бундай вазиятда партия сиёсатининг зарур масалаларини муҳокама этиш учун КПСС Марказий Қўмитаси КПСС 19-Бутуниттифоқ анжуманини 1988 йил июнь ойининг охирида чақириш ҳақида қарор қабул қилди [8, 2-к., 662-б.]. Эслатиб ўтаман: КПССнинг 18-Бутуниттифоқ анжумани 1941 йилда бўлиб ўтганди [25, 6-ж., 97-б.].

Қайта қуришга кўрсатаётган қаршиликлари ва порахўрликлари учун КПССнинг жойлардаги баъзи бир йирик тўраларини 19-Бутуниттифоқ партия анжуманига делегат этиб сайланмасликларини талаб қилиб 1988 йил май-июнь ойларида Совет Иттифоқининг кўпгина жойларида дастлабки оммавий норозилик митинглари бўлиб ўтди. Ушбу оммавий чиқишларнинг натижаси ўлароқ фаолларнинг саъй-ҳаракатлари билан умумдемократия йўналишидаги бирлашган ташкилотлар тузилди ва улар ўзларини Халқ жабҳалари (фронтлари) деб атай бошлашди.

Юқорида таъкидлаганимдек, 1986-1988 йилларда Совет Иттифоқининг барча республикаларида кўплаб кичик-кичик ташкилотлар тузилди, баъзи шаҳарларда митинглар бўлиб ўтди. Масалан, 1987 йил августида Литва пойтахти Вильнюс шаҳрида 20 минг киши иштирок этган митинг бўлди. Лекин Давлат хавфсизлик хизмати (ДХҚ – КГБ) ва бошқа куч ишлатувчи органлар таъсири жуда катта бўлган Совет империясида тубдан ўзгартириш қилиш учун қайта қуриш ва демократиялаштириш жараёнларига халқнинг кенг қатламларини жалб этиш зарур эди. Буни қонуний равишда қандай қилиб амалга оширишни ҳеч ким билмасди. Бундай мураккаб ва долзарб ижтимоий-сиёсий масалани Совет Иттифоқида дастлаб Эстония ва Литва зиёлилари ҳал эта билишди. Улар бу борада Полша зиёлиларидан ўрнак олганликлари ҳақида гаплар бор.

«Халқ фронти» (Эстонияда, А.Ш.) деб ном олган ҳаракат 1986 йил апрелида шаклланди. Уни тузиш ҳақидаги лойиҳалар, таклифлар эса 1987 йилнинг декабрида бошланган эди. «Халқ фронти»нинг раҳбари Эдгар Сависсаар. У фалсафа фанлари кандидати, республика Давлат план комитетида ишлаган, коммунист. «Халқ фронти» ташкил этилгач, бошқа ишларини ташлашга мажбур бўлди. Зеро, эллик минг кишилик ташкилотга раҳбарлик қилиш осон эмас.» [26]

1988 йил 14 май куни Таллин шаҳрида ташаббус гуруҳлари ва қўллаб-қувватлаш гуруҳлари вакилларининг йиғилишида Эстония халқ фронти (ЭХФ)нинг вақтинчалик Ташаббус маркази тузилди. Ушбу Марказ ЭХФ ҳаракатини дастлабки босқичда мувофиқлаштириш мақсадида тузилган бўлиб, унинг таркибида қуйидаги хизматлар йўлга қўйилди:
1) Девонхона ва хўжалик хизмати;
2) Ҳисоблаш маркази;
3) Дастурлар бўйича қўмита;
4) Жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази;
5) Ҳаракат маркази;
6) Ҳуқуқшунослик хизмати;
7) «Вестник народного фронта» («Халқ фронти хабарномаси» газета муҳарририяти);
8) Алоқа хизмати:
- қўллаб-қувватлаш гуруҳлари билан алоқа;
- маърузачилар гуруҳи;
- вакиллик органлари билан алоқа;
- матбуот билан алоқа;
- иттифоқчи жумҳуриятлар билан алоқа. [27]

Эстония халқ фронти Вақтинчалик ташаббус маркази 1988 йил 17 июнда Таллиндаги «Певческое поле» («Ашулачилар майдони»)да Эстония компартиясидан КПСС 19-анжуманига сайланган делегатлар билан учрашув митингини ташкил қилди ва унда 150 мингдан (!) зиёд киши иштирок этди. [27]

1988 йил 3 июлга қадар ЭХФ Марказида 1110 та қўллаб-қувватлаш гуруҳлари рўйхатдан ўтган бўлиб, ЭХФ сафларида 50 мингга яқин аъзо бор эди [27].

1988 йил 1-3 октябрь кунлари Таллинда Эстония халқ фронтининг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Ушбу қурултойда Марказий Осиёдаги бешта жумҳуриятдан фақат ўзбекистонлик ёзувчи Зоҳир Аълам иштирок этган эди.

1988 йил июнь ойи бошида Вильнюсда Литва Фанлар академиясининг мажлислар залида 500 нафарга яқин зиёли кишиларнинг йиғилиши бўлди. Унда «Қайта қуриш учун Литва ҳаракати»ни тузиш бўйича 35 кишидан иборат ташаббус гуруҳи тузилди. «Ҳаракат» сўзи литва тилида «Саюдис» дейилади ва кейинчалик бу Ҳаракат қисқача «Саюдис» деб атала бошланди. Шундан уч ҳафта ўтгач Вильнюс марказидаги Гедиминас майдонида кўпминг кишилик митингда Литва компартиясининг делегациясини Москвада бўладиган КПССнинг 19-Бутуниттифоқ анжуманига кузатиш маросими бўлди. Сўзга чиққанлар делегатларга Литва Республикасига иқтисодий эркинлик, маданий мустақиллик, миллий рамзлар ва белгиларни тиклаш, Литвада литва тилига давлат тили мақомини бериш, янги тарих воқеаларини қайтадан кўриб чиқиш ҳамда ҳаққоний баҳо бериш ва шу каби долзарб топшириқларни беришди. 1988 йил июнь охири – июль бошида Москвада бўлиб ўтган КПСС 19-Бутуниттифоқ анжумани бу талабларни тўғри деб топди. [27]

Литвалик зиёлиларнинг ватанпарварона меҳнати натижасида 1988 йил октябрида Вильнюсда «Қайта қуриш учун Литва ҳаракати» («Саюдис»)нинг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди [27].

2.2. ДАСТЛАБКИ МАЪЛУМОТЛАР

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати 1988 йил 11 ноябрда ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасаннинг уйида бўлиб ўтган йиғилишда асос солинганлиги ҳақида кўпгина мақолалар ва адабиётларда ёзилган. Лекин ўша тарихий йиғилишда иштирок этган зиёлиларнинг аниқ сони ва исм-шарифлари ушбу китобнинг биринчи нашри чоп этилгунига қадар бирорта манбада келтирилмаганди. Бугунги кунда - 2022 йил 15 августда улар ҳақида ҳар хил манбаларда турлича ёзилган.

Ушбу параграфни ёзишдан мақсадим: Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати дастлабки Дастур ва Устав лойиҳасининг яратилиш тарихи, шунингдек Дадахон Ҳасаннинг уйидаги йиғилишда қатнашган зиёлилар сони ва исм-шарифларини имкониятим доирасида аниқлаштиришдир. Дастлабки йиғилишда қатнашганларнинг фикрларини бандма-банд бераман.

Мен ушбу параграфни ҳофиз Дадахон Ҳасан, шоир Рауф Парфи, олим ва ёзувчи Тоҳир Каримов, ёзувчи Зоҳир Аълам билан 2001 йил август-октябр ойларида, Ғўломқодир Турсунов билан 2004 йилдаги суҳбатлар, ўша йиғилишда қатнашган Фахриддин Худойқулов, Абдуманноб Пўлатовнинг сайтларда чоп этилган мақолалари, шунингдек ўзим 1988 йил ноябр охиридан бошлаб Бирлик халқ ҳаракатида қатнашган ва Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари сифатида фаолиятим хотиралари асосида ёзмоқдаман.

Бирлик халқ ҳаракати тарихимиздаги Жадидчилик ҳаракати каби буюк халқ ҳаракатидир. Ўзбекистон халқ шоираси, таниқли мухолифат фаоли Гулчеҳра Нуруллаева бирликчи Абдулазиз Махмудовнинг 60 ёшга тўлиши муносабати билан қутловида ёзган сўзларини “Абдулазиз Махмудов ҳақида” номли параграфда келтиргандим.

“Сиз билан суҳбатлаша туриб, оҳорли фикрларингиздан завқларга тўламан-да, беихтиёр Беҳбудий, Чўлпон, Мунаввар қори, Фитрат каби миллатимизнинг ёрқин чироқларини эслайман. Сиз ва сиз кабилар уларнинг давомчиларидай туюлади менга. Фахрланиб кетаман…» [5]

Жадидчи раҳнамолар орзў қилган, лекин эриша олмаган Ватанимиз Мустақиллигига Бирлик халқ ҳаракати фаолияти сабабли эриша олдик.

Бирлик халқ ҳаракатини тузишда дастлабки йилларда фаол фаолият олиб борган, ҳаракатнинг вилоят бўлимлари ва гуруҳларини ташкил этишда фидойилик қилган ватандош зиёлиларга алоҳида мурожаат қилмоқчиман. Бирлик халқ ҳаракати Ҳайъати аъзоси, Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азимга, Бирликнинг Хоразм вилоят ташкилоти раиси бўлган Озодлик радиоси бошловчиси Шуҳрат Бобожонга, “Адабиёт газетаси”нинг бош муҳаррири Бахтиёр Каримовга, сиёсий қўшиқларни мардларча басталаган ва куйлаган, Бирликнинг Андижон, Наманган ва Фарғона вилоятларидаги ташкилотларини тузишда фаол қатнашган ҳалқимиз ҳофизи Дадахон Ҳасанга мурожаатим: Бирлик халқ ҳаракатини тузиш ва дастлабки йилларидаги фаолиятингиз, ўша йиллардаги сафдошларингиз ҳақида хотира мақола (лар) ёзишингиз ва сайтларда чоп қилишингизни илтимос қилмоқчиман. Раҳматли Аҳмад Аъзамга ўхшаб Ватанимиз яқин тарихига доир муҳим маълумотларни ўзингиз билан бирга қабрга олиб кетманг, яъни мақолалар кўринишида халқимизга қолдиринг, илтимос. Бу гаплар Бирлик халқ ҳаракатининг вилоят ва туман ташкилотлари раҳбарларига ҳам тегишлидир.

2.3. ФАХРИДДИН ХУДОЙҚУЛОВ (1962)


Фото 4. Фахриддин Худойқулов. [28]

Аввал Фахриддин Худойқулов ҳақида қисқача маълумот.

“Бугунги кунда Канадада истиқомат қиладиган Фахриддин Худойқулов 1962 йилда Самарқанд вилояти Нарпай туманида туғилган.

Тошкент Давлат университетининг Ўзбек тили ва адабиёти бўлими, Тошкент Молия институтида таҳсил олган.

Фахриддин Худойқулов ижодий фаолиятини 1983 йили "Муштум" журналида адабий ходим сифатида бошлаган.

Журналнинг Маданият бўлими бошлиғи сифатида 1990 йилгача ишлаган.

Фахриддин Худойқулов 1987 йилда ўзининг ҳаммаслаклари - асосан Тошкент шаҳридаги олий ўқув юртларида таҳсил олаётган талаба дўстлари билан бирга "Эътиқод" деб номланган ташкилот тузади.

Бу ташкилотни "Ўзбекистоннинг моддий ва маънавий бойликларини қўриқлаш "Эътиқод" ташкилоти" деб аташган.

1988 йилда Ташкилот номи Ташаббус Кенгашининг таклифи билан "Бирлик" деб ўзгартирилади.

Фахриддин Худойқулов 1990 йилда Марказий Осиёдаги илк мустақил ҳафталик - "Муносабат" газетасига асос солган ва бутуниттифоқ газетаси сифатида 200 минг нусхада чоп этган.

"Муносабат" ҳафталигининг атиги уч сони дунё юзини кўрган.

Рўзнома таҳририятининг Тошкент шаҳри ҳозирги Амир Темур хиёбони четидаги, машҳур Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмасига тегишли бинодаги мулки милиция томонидан мусодара қилиниб, "Муносабат" фаолияти тўхтатилади.

Кейинроқ Фахриддин Худойқулов munosabat.com интернет-нашрини ташкил этган.

У 2005 йилдан буён Канадада яшайди.

Фахриддин Худойқулов Канадада "Туркистон" нотижорий-носиёсий Ўзбеклар юртдошлик уюшмасига асос солган.

Ҳозир у ерда "Туркистон" газетасини нашр этмоқда.

Оилали, икки ўғил ва бир қизнинг отаси.

Шеърлар ёзади, таржима қилади” [28]

Мен 2001 йил октябрь ўрталарида журналист Фахриддин Худойқулов уйига телефон қилдим ва «Бирлик» Халқ Ҳаракати ҳақида китоб ёзаётганлигим, шунга доир унга саволларим борлиги ва у билан учрашмоқчи эканлигимни айтдим. У ҳозирча иш билан жуда бандлигини айтиб, кейинроқ телефонлашишни илтимос қилди. У ўз ишхона телефон рақамини ҳам айтди.

Мени Ўзбекистон кучишлатар органлари 2001 йил 30 октябрдан 4 декабргача қамоқда тутганлиги сабабли Фахриддин Худойқулов уйига мен 2002 йил январида телефон қилдим (1-иловага қаранг). Аммо телефон гўшагини ҳеч ким кўтармади. Унинг ишхонасида эса ишдан бўшаб кетганлигини айтишди. У бизнес соҳасида ишларди.

Мен 2004 йил 28 апрель куни Тошкент шаҳар Манзил маълумотлари бериш хизматига бордим. Ушбу ташкилот Мирза Улуғбек туман ички ишлар бошқармаси 2006 йилгача фаолият олиб борган идора ҳовлисида жойлашган эди. У ерда Фахриддин Худойқуловнинг уй манзилини аниқлаштирдим: Тошкент шаҳар, Чилонзон-31 мавзеси, 12-уй, 50-хонадон. Ушбу манзилга борганимда уй ёпиқ эди ва хонадонга кўп вақтдан бери одам кириб-чиқмаганлиги эшик олдидаги чанг қатламидан кўриниб турарди.

Мен қўшни хонадон эшик қўнғироғини босдим. У хонадондан чиққан ёш йигитдан Ф.Худойқулов ҳақида сўрадим. У Фахриддин ака оила аъзолари билан 2001 йилда Россияга кўчиб кетганлиги, ҳозир Россияда яшаётганлиги ва ҳар замонда телефон қилаётганлигини айтди.

Бу айтилган гапдан кейин мен қуйидаги фикрга келдим: 2001 йил октябрда мен Фахриддин Худойқуловга Бирлик халқ ҳаракати ҳақида китоб ёзаётганлигим, шунга доир унга саволларим борлиги ва у билан учрашмоқчи эканлигимни телефонда айтгач, унга қарши баъзи бир тазйиқлар бошланган ва у Россияга кўчиб кетишга мажбур бўлган. У оиласи билан 2005 йилдан бери Канаданинг Торонто шаҳрида яшамоқда.

Мен 2013 йил 27 августдан 3 сентябргача АҚШнинг Вашингтон шаҳридан Канаданинг Торонто шаҳрига бордим ва бир неча ватандошлар билан учрашиб суҳбатлашдим. Мен Фахриддин Худойқулов уйига телефон қилганимда у катта юк машинасини ҳайдаб АҚШга кетганлигини унинг турмуш ўртоғи айтди. Шу сабабли у билан учрашиб гаплаша олмадим. Қуйида у ёзган мақолалардан иқтибослар келтираман.

“Би-би-си: Дастлаб "Ўзбекистоннинг моддий ва маънавий бойликларини қўриқлаш "Эътиқод" ташкилоти"нинг тузилиши ҳақида сўзлаб берсангиз. Бу ташкилотни тузиш ғояси кимлардан чиққан?

Фахриддин Худойқулов: Бу Михаил Горбачёв қайта қуришни бошлаган пайтлар эди. Ошкоралик, демократия жуда кўп гапирилаётган пайтлар эди. Ҳамманинг кўнглида нимадир тузиш, нимадир қилиш ғайрати, ҳаракати бор эди. Биз талаба эдик. Табиийки, университетлар, институтларда бу масалалар энг кўп гапириларди.

Биз ҳам тенгдошларимиз билан гаплашиб юриб, бир куни ўйладик. Дедикки: ташкилот тузайлик. Ташкилотимиз сиёсий бир кўринишда бўлмаслиги учун ташкилот олдига маънавий ва моддий бойликларимизни қўриқлаш мақсадини қўйдик. Бундай қарорга келганимизнинг боиси, у пайтда сиёсат жуда қаттиқ эди ва ҳар қандай мухолиф ташкилот тузилиши Совет ҳукуматига катта хавф сифатида қаралар эди.

Натижада биз бир гуруҳ курсдошларимиз, бирга ўқийдиган йигитлар билан бизнинг уйимизда тўпландик. Адашмасам, бу 1986-йил эди. "Эътиқод" ташкилотини муҳокама қилдик. Бу ташкилот қандай бўлиши керак? У ўзининг олдига қандай мақсадлар қўйиши керак? Шундай бир тўхтамга келдикки, иккита асосий масала бўлиши керак: биринчиси - Ўзбекистонда ўзбек тили давлат тили бўлиши керак.

Иккинчиси - Ўзбекистоннинг мустақиллигига интилиш масаласи.

Кейин яна қўшимча масалалар ҳам бор эди. Булар пахта монокултурасига барҳам бериш, болалар меҳнатини тақиқлаш каби ўша пайтда кўп гапирилиб турган масалалар эди.

Бу ташкилот ўша биринчи бошлаган йигитлар билан давом этмади. Чунки ҳамманинг ўзининг ташвишлари, ишлари бор эди. Ҳамма ўзининг йўли билан кетди.

1987-йилга келиб уни янгидан жонлантирдик. Бу сафар Тошкент Давлат университетининг Журналистика, Ўзбек филологияси факултетлари йигитлари ёрдам беришди. Ва буни биз бошқачароқ кўринишда давом эттирдик. Уставларини ёздик. Мен ўзим ёзганман ташкилот низомини.

Бошламаси шунақа бўлган. Табиийки, ҳамманинг кўнглида бу нарсалар бор эди. Биз биринчи бўлиб бошлагандирмиз балки буни ташкилот сифатида тузишни, лекин ҳамманинг кўнглида бор гаплар эди булар.

Би-би-си: "Эътиқод" ташкилотини тузган пайтда ташкилотчилар неча киши бўлгансизлар?

Фахриддин Худойқулов: Беш киши бошлаганмиз. Биз ҳаммамиз курсдошлар эдик. Энди ҳозир айрим ўртоқларнинг исмини келтириб ўтирмайман. Чунки ҳамма ҳар хил жойларда ишлаяпти. 24 йил олдинги воқеа бўлса ҳам бу кимларгадир бошқача туюлиши мумкин.

Асосан беш киши бошлаганмиз. Кейинги давом эттиришимизда бошқа одамлар бўлишган. Раҳматли шоир Равшан Файз бор эди. Аъзамжон Худойбердиев бор эди. Кўпчилиги раҳматли домла Рауф Парфининг уйида тўпланиб турадиган ёшлар эди.

Кейинги воқеалар сал бошқача ривожланди. Энг актив ёрдам берганлардан бири Зоҳир Аълам бўлди.

Кейин биз "Бирлик"нинг биринчи йиғилиши деб аталган Ташаббус Кенгашигача олиб келдик бу масалани. Аммо унгача жуда катта тайёргарлик ишлари бўлган. Кейинчалик 1988-йил ноябрида ўртага ташланди. Номини ўзгартириш шарт дейилди. "Бирлик" деган ном менга ҳам маъқул бўлди. Кейин фаолият "Бирлик" Халқ ҳаракати сифатида давом этди.

То 1990 йилда биз "Бирлик"дан кетганимизгача бирга эдик” [28]

“Эътиқоддан Бирлик сари

Кўзимизни бир сония юмайлик ва хаёлан 1988 йилнинг 11 ноябрига, ҳофиз Дадахон Ҳасаннинг уйига саёҳат қилайлик…

…Меҳмонпараст мезбоннинг Ўз Қўллари билан пиширилган Ош иштаҳа билан ейилди. Ошхўрлар ичида камина қулингиздан тортиб, Зоҳир Аълам, Муҳаммад Солиҳ, Қаҳрамон Ғуломов, Бек Тошмуҳаммедов, Рауф Парфи, Абдураҳим ва Абдуманноп Пўлатовлар дохил жами 21 киши бор эди бу уйда… Кўпчилик тўпланганлар ижод аҳли ва олимлар бўлиб, аксарият кимлар таклиф этилганлигидан мен, Зоҳир Аълам ва Рауф Парфи хабардор эдик.

Қисқача айтганда, бу илгаридан бир-бири билан яқин бўлган миллатсевар инсонлар давраси эди. Аммо, Абдураҳим ва Абдуманноп Пўлатовлар билан қолганлар шу ерда илк бора танишдилар…

Дастурхонга Фотиҳа ўқилгач, Зоҳир Аълам шундай сўз бошлади:

«Ҳурматли дўстлар, бугун Сизларни бу ерга йиғишимиздан мақсад – билганингиз каби бутун Иттифоқ доирасида демократик ҳаракатлар активлашиб, миллий озодлик ҳаракати даражасига чиқмоқда. Шу сабаб, бу ерда, бугун, биз нима қила олишимиз ҳақида бир маслаҳатлашиб олиш фикри туғилди…»

Зоҳир Аълам бир муддат сукут сақлади.

Ҳамма бирин-кетин «Биз ҳам нимадир қилишимиз керак, ҳамма ёқда халқ жабҳалари тузилмокда, келинглар, тузайлик» дея фикр билдирди.

Шунда Зоҳир Аълам: «Дўстлар, гапларингизга қўшилган ҳолда айтишим керакки, ҳаракат тузилган, бир ярим йил ошиқ яширин ишлаб келаётган шундай ҳаракат бор. Ҳаракатни тузган ва бошқариб келаётган одам шу ерда ўтирибди, бу – Фахриддин Худойқулов. Ҳозир мен сўзни ўзига берай, ўзи тушунтириб берсин», деди.

Мен ўрнимдан туриб, қисқача маълумот бердим, қўлимда илгаридан тайёрлаб келганим – «Ўзбекистoн тaбиaти, моддий мaънaвий бoйликлaрини ҳимоя қилиш Эътиқод халқ ҳаракати Низоми»ни тарқатиб, ташкилотимизнинг 730 аъзоси қайд этилган рўйхатни ўртага қўйдим…

«Мен бу ҳаракатни тузиб, салкам бир ярим йил қадар имкон даражасида идора қилиб келдим, Талабалар шаҳарчасидаги тил байрами ҳам бизнинг аъзоларимизнинг тадбири эди. Йигитларнинг жуда руҳи баланд, митинг ва намойиш қилайлик деб қўйишмаяпти. Мен бу қадар катта жавобгарлик олишга журъат қилолмадим. Шу туфайли Зоҳир ака ва Рауф аканинг ёрдами билан бугун бу ерда йиғилдик, ҳаракатга муносиб бир киши лидерлик қилса ва бирга давом этсак» дея сўзимни тугатдим.

Хонага оний бир сукунат чўкди.

Биринчи бўлиб сукунатни Муҳаммад Солиҳ бузди:

«Эътиқод» – арабча ном экан, номини туркий «Бирлик» десак менимча яхши бўлади».

Жуда севиндим, “Нега аввалроқ менинг хаёлимга келмади бу?!”, дея ўйладим.

«Офарин» деган ҳам булди. Ишонмагандай қараганлар ҳам бўлди, «бу рўйхатдаги 730 одам ҳақиқатан ҳам борми?» деб сўраганлар ҳам бўлди…

Кейин, Низом нусхаси кам бўлгани учун, асосий ерларидан қисқача ўқиб бердим…

Бирор соат чамаси муҳокама ва фикр алмашувидан кейин, ҳаракатга «Бирлик» номи берилди ва раис сайлашга ўтдик. Биринчи бўлиб Рауф Парфи тарафидан Мухаммад Солиҳ номзоди кўрсатилди…

… Муҳаммад Солих – ўша пайтларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига энди котиб булиб сайланган пайтлари эди. «Мен ҳаракатга Раис бўлиб сайланганимдан кўра, Уюшма котиби сифатида қатнашишим кўпроқ фойдали бўлади», дея, номзодига қарши чиқди.

Иккинчи бўлиб, (менинг йиғилиш олдидан жуда қатъий илтимос қилганимга кўра) Зоҳир Аълам Абдураҳим Пўлатов номзодини кўрсатди. Пўлатов – «Бирлик» Халқ Ҳаракати Марказий Кенгаши Раиси бўлиб сайланди. Қатнашган 21 кишининг 18 нафари тузилган Марказий Кенгаш аъзолари бўлиб сайландик… Камина яна «Бирлик» газетаси муҳаррирлигига ҳам сайландим.

Лекин, Раис сайланишида овоз берсалар ҳам, ҳамманинг хаёлида шу савол бор эди:
Абдураҳим Пўлатов ким? Аксарият бир-бирини таниган, билган ижодкор, илм одамлари қатнашган бу йиғилишга қандай келиб қолди? Нега ҳеч ким танимасада, Раис этиб сайланди?

Пўлатовнинг кашф этилиши

Бўстонлиқда электроника заводи қурилишига қарши 1988 йили жуда актив ҳаракат бошланганди. Бу ҳаракатнинг бошида ёзувчи Дадахон Нурий турганди. Тахминан май ойининг ўрталарида, Дадахон Нурий менга «Юринг, Бўстонлиқда катта пикетимиз бўлаяпти» дегач, бирга Ғазалкент марказига келдик.

Пикет бир мажлис залида экан. Нотиқлар нутқ қилдилар, Дадахон Нурий ҳам чиройли сўз айтди. Олқиш, қарсаклар…

Шу он минбарга бир киши чикди. Чиқди-ю, «Бу амалпарастлар, бюрократлар, функционерлар…» деб Бўстонлиқ райкомини, обкомни-ю, ундан каттароқларини ҳам бўралаб танқид қила кетди… Шунақа қойилмақом нутқ қилдики, олқиш устига олқиш!

Секин Дадахон Нурийдан «Ким бу киши?» деб сўрадим.

«Олим, Абдураҳим Пўлатов», деди.

У замонларда бунақа гапириш катта жасорат саналар, унча – мунча одамнинг бундай нутқ қилишга журъати етмасди…

Аслида, ҳозир ўйлаб кўрсанг, амалпараст ва ёки бюрократ дегани ҳақорат эмас, ҳатто у қадар буюк танқид ҳам эмас. Лекин, гап 1988 йил ҳақида…

Хуллас, петициями мурожаатмикин, қабул қилинди, уйга қайтдик. Таасуротлар кўп эди, ўтириб бир фикр қилишим керак эди…

Лидерликка Даъват

Уйга келиб, ўзимча «Қани энди шу одам “Эътиқод”да бўлса эди» деб ўйладим. Ишонса бўлармикин, деган мулоҳаза мени асло тарк этмасди. Икки ҳафтача ўйлаб юрдим: Қанақа қилсамки, шу киши бизга қўшилса?

Маслаҳатлашадиган ҳеч ким йўқ… Бир хаёл, тўғри Муҳаммад Солиҳга бориб, ҳамма гапни очиқ – ойдин айтсаммикин, дейман. Яна фикримдан қайтаман: Доимо орқасида кузатув бор… Фош бўлиб қолиш мумкин, дейман.

Бир тарафдан ёшлик хомлиги, иккинчи тарафдан ўқиб ташлаган романларимизнинг таъсири – ўзимни худди Шерлок Холмсдай ҳис қилгандирман ўша пайтлар…

Аммо, кимгадир ёрилишим, маслаҳатлашишим керак эди.

Зоҳир Аълам билан қўшни эдик. То қишдан бери унга гап ташлаб ўзимча синаб келаётганим, ҳаққонийлиги, эркакча бир сўзлилиги сабаб ишондим… Ва бир йилдан бери қилган ишларимни, ҳаракатни жуда батафсил айтиб бердим.

У киши «Ё, сиз қанақа одамсиз, шу пайтгача айтмайсизми шунака гап бор экан!?» деб роса койиганлар ва жону дили билан киришиб кетганлар кейин.

Зоҳир Аъламдан Пўлатовни топиб беришни астойдил илтимос қилдим.

Шунда Зоҳир ака: “Рауф Парфи танир экан, унга ҳам айтайлик, зотан унга ишонмайдиган бўлсак – Ўзбекистонда ишонадиган бошқа ҳеч ким қолмайди”, дедилар.

Хуллас, бундан кейинги ташкилий масала билан Зоҳир ака шуғулланди, Рауф Парфи Пўлатовнинг укасини телефонини топиб берди.

Ҳар оқшом маслаҳат қиламиз. Ягона мавзу – ҳаракат бошқарувини ташкил қилиш эди.

Мен ҳар куни Пўлатовни тиқиштираман, Зоҳир ака ҳам, Устоз Парфи ҳам рўйхушлик бермайди.
Аммо қаттиқ ишонтирганим боис ён беришди.

Мен ТошДУга, Абдуманноп Пўлатовга телефон қилдим. Ўзимни таништириб («Муштум» журнали ходими сифатида), бир масала бўйича учрашишни илтимос қилдим.

Нима масала деб сўради, «Акангиз Абдураҳим ака хусусида», дедим.

1988 йилнинг июнь ойида «Мовий Гумбазлар»да учрашдик. Боя айтганимдай, ўзимизча гуё Шерлок холмслармиз… Гумбазлар олдидаги Паркда 5-6 нафар йигитларимиз киши билмас айланиб юришибди, уларнинг бошлиғи – мени биладигани чойхона олдидаги столда…

Абдуманноп Пўлатов, очиғини айтсам, танишганим заҳоти бир илиқ ишонч бермади менга…
Аммо, ўзимга ўзим «Шундай одамнинг укаси ишончли бўлар» дедим.

Акасининг нутқидан таъсирланганимни, бир ёшлар ҳаракатимиз борлигини, Абдураҳим Пўлатовни аъзоликка, ҳатто лидерликка таклиф қилишимизни айтдим.

У «Мен акам ҳақида бирор нима дея олмайман, сўраб кўришим мумкин», деди.

“Мен сизга айтаман” деб телефонимни олди…

Бироқ, орадан бир ойлар ўтса-да, Абдуманноп Пўлатов телефон қилмади. Яна ўзим қўнғироқ қилдим.

«Акам, устави ёки бирор программаси бўлса кўришим керак дедилар. Ўзлари таътилга чиқиб кетгандилар, менга берсангиз – бериб қўяман», деди у.

Ниҳоят, яна бир учрашиб, Низомимиздан бир нусха бердим.

Зоҳир Аъламнинг жонкуярлиги

Бу орада Зоҳир ака жуда актив ишлади. Мен йигитлар билан учрашиб «Шошилманглар, катта ишлар бўлаяпти» деб ҳовурларини босиб тураркан, Зоҳир Аълам ва Рауф Парфи ижодкору санъатчилар орасида иш олиб борардилар.

Зоҳир ака ярим Тошкент билан сир бермасдан кўришиб чиққан десам муболаға бўлмас.
«Бирлик» эълон бўлгандан кейин оқиб келган оқимнинг сабаби бу эди…

Рауф ака «Солиҳга айтдим, жуда хурсанд бўлди. Аммо жуда эҳтиёт бўлишсин деб тайинлади», дедилар.

Ҳофиз Дадахон Ҳасанга ҳам, Рауф Устоз айтган бўлсалар керак. У киши асли бир Ватансевар одам эмасми, дарров олдинги сафдан жой олди. Қўқону-Фарғона, Андижон, Намангандаги “Бирлик” бўлимлари Дадахон аканинг хизматларидир…

Ҳамма ёқда тингловчи аппарат бор деб шубҳа қиламиз, илк йиғилишимиз қаерда бўлиши муаммо…

Шунда ҳофиз «Мана бизнинг уйга келинглар» деб бағрини очганди.

Ниҳоят, 11 ноябр, 1988 йил…

Йиғилиш олдидан ҳам Зоҳир акага, ҳам Рауф Парфига шарт қўйиб олганман: Абдураҳим Пўлатовни олиб келасиз!

Иложи бўлса раис, бўлмаса ўринбосар бўлади деб келишдик.

Қандай йўл топишганини билмайман, аммо Зоҳир ака билан Рауф ака уни топиб, олиб келдилар. Укаси Абдуманноп Пўлатовни чақирганимиз йўқ эди, эргашиб келди…” [29]

Инглизларда “If you can't beat them, join them” деган мақол бор. Унинг маъноси: “Агар сиз уларни енга олмасангиз, уларга қўшилинг”. Дунё махсус хизматлари раҳбарлари, жумладан Совет Иттифоқи Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) раҳбарлари мана шу мақолдан келиб чиқиб тузилаётган мухолиф ташкилотларга ўз одамини раҳбарият даражасида киритишган. Шу жараёнда ўз одамини ушбу мухолиф ташкилот раҳбари қилишга эришиш – катта муваффақият деб ҳисоблашган. Менимча, ДХҚ Фахриддин Худойқулов тузаётган ёшлар ташкилоти ҳақида ҳам, унга муносиб раҳбар излашаётгани ҳақида ҳам хабардор бўлган. Ахир 730 кишилик яширин ташкилот тузилади-ю, бундан ДХҚ бехабар қоладими?

Бўстонлиқда электроника заводи қурилишига қарши 1988 йили бўлган йиғилишлардан бирига Абдураҳим Пўлатов ҳам таклиф қилинади ва у керакли ёрқин танқидий нутқ сўзлайди. Шу йўл билан ёш Фахриддин Худойқулов ишончини қозонади. Фахриддин бор имкониятлари билан тузилаётган мухолиф ташкилотга Абдураҳим Пўлатовни раҳбар қилиб сайлаш учун фаолият бошлайди ...

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

БИРЛИКЧИЛАР

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

Фото 1. “Миллий Мажлис” ташкил этишга ҳаракат қилганликда айбланиб судланган (чапдан ўнгга) Атаназар Арифов, Салават Умурзоқов, Абдулазиз Махмудов, Бобур Шокиров ва Ҳазратқул Худойбердиев Ўзбекистон Олий судига келган бир гуруҳ бирликчилар, эркчилар ва қариндошлари даврасида. Тошкент шаҳри. 1993 йил 6 август. Муаллиф фотоси. [9], [52]

МУНДАРИЖА

Андрей Малишконинг “Ҳақиқат” номли шеъри. Эркин Воҳидов таржимаси.
Рустам Ғойиповнинг “Ҳақиқат” номли қўшиғи.
Абдулазиз Маҳмудов ҳақида (2022).
Китобнинг 4-нашрига сўзбоши (2022).
Китобнинг 3-нашрига сўзбоши (2018).
Китобнинг 2-нашрига сўзбоши (2007).
Муаллиф ҳақида (2007).

1-қисм. Инсон ҳуқуқлари.
1.1. Инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш тарихи.
1.2. Инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилотлар.
1.3. 1848: Виктор Гюго маърузаси.
1.4. Инсоннинг яшаш ҳуқуқи.

2-қисм. 1988: Бирлик ташкил этилиши тарихи.
2.1. Бирлик ташкил этилиши арафасида Совет Иттифоқидаги вазият.
2.2. Дастлабки маълумотлар.
2.3. Фахриддин Худойқулов (1962).
2.4. Дадахон Ҳасан (1940.11.11).
2.5. Муҳаммад Солиҳ (1949.20.12).
2.6. Зоҳир Аълам (1943-2014).
2.7. Тоҳир Каримов (1946-2021).
2.8. Абдуманноб Пўлатов (1951-2010).
2.9. Абдураҳим Пўлатов (1945.7.11).
2.10. Рауф Парфи (1943-2005).
2.11. Усмон Азимов (1950).
2.12. Қаҳрамон Ғўломов.
2.13. Аҳмад Аъзам (1949-2014).
2.14. Ғўломқодир Турсунов.
2.15. Ҳуршид Даврон (1952.20.01).
2.16. Миразиз Аъзам (1936.29.03).
2.17. Пўлат Зоҳидов (1932).
2.18. Абдуқодир Эргашев (1946-2018).
2.19. Зухриддин Исомиддинов.
2.20. Бахтиёр Каримов.
2.21. Бекжон Тошмуҳаммедов (1935-2020).
2.22. Ислом Ҳолбоевга доир.
2.23. Юрий Ласкинга доир.
2.24. Бирлик дастлабки Дастур лойиҳаси тарихи.

3-қисм. 1988: Бирлик раҳбариятининг катта хатоси ва унинг бош айбдори.
3.1. Бирлик раиси қандай сайланди?
3.2. Академик Восил Қобулов (1921-2010).
3.3. Восил Қобулов ва Абдураҳим Пўлатов.
3.4. Бирликнинг Таъсис қурултойидаги сохталиклар.

4-қисм. 1989-1990: Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун кураш.
4.1. Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА. Оналар фарёди. Шеър.
4.2. 1989-1990: Аскарларнинг ўлдирилиш сабаблари.
4.3. Бирликчи шифокорлар жасорати.
4.4. Бирлик раҳбариятининг Каримовга Мурожаатномаси ва Горбачевга Телеграммаси.
4.5. Ҳуснитдин Мухамедов тобути ва 1990 йил 26 апрел намойиши.
4.6. Анвар Каримов тобути ва 1990 йил 28 апрел воқеалари.
4.7. Бирликчилар Тошкент аэропортида.
4.8. Президент қароргоҳига тобутни олиб борилиши ва фотосуратга туширилиши.
4.9. Бирликчилар ва милиция ходимлари.
4.10. Ҳамидов, Зиёмов ва Каримовнинг Президент қароргоҳидан чиқиб келиши.
4.11. Кенжабоевга берилган фотоплёнка хусусида.
4.12. Бирликчилар ва Ислом Каримов учрашуви.
4.13. Шуҳрат Исматуллаев Ўзбекистон Олий Совети Президиуми йиғилишида.
4.14. Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун Бирликчилар кураши натижалари.
4.15. Қўшимча маълумотлар.

5-қисм. 1990: Ўш-Узган қирғини.
5.1. Марказий Осиёдаги учта миллатлараро қирғин.
5.2. 1989: Фарғона водийсидаги қирғин.
5.3. Махсус хизмат органлари қирғин айбини бошқа миллатга ағдариши.
5.4. Аскар тобути ва Президент билан учрашув.
5.5. 1990: Ўш-Узган қирғини арафасида.
5.6. Қирғин ва Узгандаги қочқинлар лагери.
5.7. Ўзбек йигитлари Ўш сари йўлда.
5.8. Ўзбек мухолифати чора-тадбирларининг бошланиши.
5.9. Москвадаги акцияда қатнашишга таклиф.
5.10. Босқинчилар ҳужуми.
5.11. Бир гуруҳ бирликчиларнинг Узганга ёрдам сафари.
5.12. Қирғизистон раҳбариятининг ёлғон ҳисоботлари.
5.13. Узганга дастлабки сафарим.
5.14. Москва сафарига тайёргарлик.
5.15. Поезд ҳалокати.
5.16. “Россия” меҳмонхонаси олдида.
5.17. Бирлик раҳбарияти маблағни қаердан оларди?
5.18. Узганлик қочқинларга доир Москвадаги фотомонтажим.
5.19. Очлик акцияси билан боғлиқ кулгили воқеа.
5.20. Менга доллар бермоқчи бўлди.
5.21. Юз минг кишилик митинг.
5.22. Горбачевга ёзган хатим.
5.23. Айғоқчи.
5.24. Совет Иттифоқи Олий Кенгашининг Қарори.
5.25. Асқар Ақаев – Қирғизистон президенти.
5.26. Бишкекдан ҳукумат телеграммаси.
5.27. Узганга иккинчи сафарим.
5.28. Узгандаги ДХҚ раҳбари билан суҳбат.
5.29. Жабрдийдалар ва Машраб ғазали.
5.30. Таланган ва ёнган уйлар.
5.31. Ижроқўм раиси уйида.
5.32. Қочқинлар муаммоси ҳал этилиши.
5.33. Онахон дуоси.
5.34. Узганлик уйидаги ҳикоя.
5.35. Узганликларга доир Тошкентдаги фотомонтажим.

Сўнгги сўз ўрнида

Иловалар.
1-илова. 2001: “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобим учун қилинган тазйиқлар.
2-илова. 2001: “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим тарихи.
2-иловага илова. 2001 йилдаги “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобимнинг охирги 21-параграф қўлёзмаси матни.
3-илова. 1988: Ўзбекистон табиати, маънавий ва моддий бойликларини муҳофаза этиш ҳаракати. Ҳаракатнинг шартли атамаси – Бирлик (Дастур лойиҳаси).
4-илова. 2007: Тошкентда қурилган дидсиз, қоп-қора темир панжаралар ва Ўзбекистон катта қамоқхонага ўхшаши.
5-илова. 2003: Демократлар давраси гап-гаштагининг Устави.

Изоҳлар.
Адҳат Синўғил. Китоблар: Шеър. Татар туркийсидан ўзбек туркийсига Абдулла Орипов ўгирган.
Фойдаланилган адабиётлар.

АНДРЕЙ МАЛИШКО

ҲАҚИҚАТ

Айтар эди бир замон онам:
- Ўсиб катта бўлурсан, ўғлон.
Оқил бўлу мард бўл чинакам,
Бу икки иш эмасдир осон.

Оқил бўлгин. Сен бу ҳаётнинг
Кенг йўлию сўқмоғин ўрган.
Ҳам томчининг, ҳам коинотнинг
Чексизликда кезмоғин ўрган.

Ҳақиқат – бир, ҳақиқат – аччиқ,
Шундан доим балога дучор.
Сен мард бўлгин, сен унга очиқ
Ҳимоячи бўлгин устивор.

Керак бўлса ҳақиқат учун
Юрагингни парча-парча қил.
Керак бўлса ҳақиқат учун
Минг бор ўлиб, минг бора тирил.

Майли, сендан дўстларинг кечсин,
Сендан кечсин, майли, қондошлар.
Рози эдим мен берган жонни
Ҳақиқатга бахш этсанг агар.

Оқил бўлу мард бўлгин, ўғлон,
Бу икки иш эмасдир осон.

Украин тилидан ўзбек тилига Эркин Воҳидов ўгирган. [1, 1-ж., 285-б.]

Рустам Ғойипов 2000 йил арафасида “Ҳақиқат» шеърига куй басталаб яхши қўшиқ қилиб куйлаган ([2]).

АБДУЛАЗИЗ МАХМУДОВ ҲАҚИДА (2022)


Фото 1. Абдулазиз Маҳмудов. Тошкент. 2018 йил. [3]

“Бирликчилар” номли китобимни сафдошим, мард кинорежиссёр ва ёзувчи Абдулазиз Маҳмудовнинг (1950-2022) ёрқин хотирасига бағишлашим ҳақида юқорида ёзгандим. У ҳақда қисқача маълумот.

“Абдулазиз Маҳмудов 1950 йил 28 декабрда туғилган.

У Горкий номидаги Туркман университети ҳамда Москвадаги сценаристлар ва режиссёрлар Олий курсида таҳсил олган.

Абдулазиз Маҳмудов 60 дан ортиқ ҳужжатли, илмий-оммабоп ва ўқув филмларини суратга туширган.
Бу филмлари орасида "Тўғрисини айтганда", "Қайтиш", "Замондошлар", "Ер эгаси", "Паркентдаги қон тўкилиши", "Ўзбек иши", "Фарғона фожеаси", "Жоҳиллар" ва "Норасмийлар" ҳужжатли филмлари машҳур.

Кинорежиссёрнинг "Қуёш билан қайт" филми 1995 йил Париж кинофестивалида намойиш этилган.
2000 йил Москвадаги "Золотой Витяз" халқаро фестивалида "Хонадонингизга тинчлик тилаймиз" филми қўйилган.

2001 йилдаги экологик кинофестивалда Абдулазиз Маҳмудовнинг "Раҳм-шафқат қилинг" филми юқори баҳоланган.” [3]

“Абдулазиз Маҳмудов: Менинг онам Ибодатхон томон - боболарим Йўлдош полвон, Қўлдош полвон, Мирзааҳмад бойлар - ХХ асрнинг 20-йилларида Фарғона водийсининг машҳур курашчилари бўлганлар. Улар Андижон вилояти Избоскан тумани Пойтуғ шаҳри ва унинг ёнида жойлашган Тўрткул ва Туячи қишлоғларида яшаб, ўз ерларида деҳқончилик қилишган. Дадам томондан боболарим Қўқон хонлиги расмий идораларининг майда амалдорлари бўлишган. Бобом - Маҳмуд қори Бухоро мадрасасида таълим олганлар, Исфара шаҳрининг Навгилем маҳалласи масжидининг имом–хатиби вазифасини бажарган.

Ўтган асрнинг 30-йилларида она томон ва дада томон боболаримнинг еру-мулклари мусодара этилиб "халқ душмани" айби билан сургун қилинганлар. Дадам Абдулҳақ 18 ёшда Иккинчи Жахон урушига кетиб, 1941 йилнинг ўзидаёқ миллионлар қатори асирга тушиб қолган. Уни Оврўподаги фашистлар концлагерига ташлашган. Немисларнинг мағлубиятидан сўнг "халқ душмани" сифатида бир неча йил Кавказда жойлашган НКВД қамоқхоналарида ушланган. Буларни хотирамдан кечириб, "нима учун", дейман? Нима учун ота-боболаримнинг ҳаётлари хазон бўлган? Албатта бундай таржимаи ҳол билан дадам қанча уринмасин, бирор бир олий ўқув юртига ўқишга кира олмаган ва бутун умр оддий қурувчи бўлиб ишлаган. Онам эса оддий уй бекаси, тикувчилик қилган, кийим-кечак, дўппи тикиб, бозорга олиб чиққанлар. Етти болани боқиш осон бўлмаган.

Мен 1950 йилнинг декабр ойида Қирғизистоннинг Ўш вилояти Мойлисув шаҳарчасида туғилганман. Ўша пайтлари дадам билан онам Андижонни тарк этиб, Мойлисувга бориб ишлашган экан. Олти йилдан кейин дадам билан онам Пойтуғнинг "СССР 50 йиллиги совхозига" қайтиб, умрларининг охиригача шу совхоз далаларида ва пахта заводида ишлашган. Мен эса совхознинг Киров номли рус мактабида ўқиганман. Мактабимиз болалари билан пахта, пилла териб, далаларни ягана қилиб, шолипояларни ўтлаб, катта Фарғона каналида чўмилиб, балиқ тутиб, ёнғоқ ўйнаб, қўй боқиб, эшакларда пойга қилиб катта бўлганман. Ўзимнинг бир ўғил, икки қизим, невараларим бор. Улар Москва шаҳрида яшашади. Ўғлим геолог. Кенжа қизим институтда кинотасвирчиликка ўқияпти, каттаси тележурналист.» [4]

2010 йил декабрда Абдулазиз Маҳмудов 60 ёшга тўлган кунларда шоира, таниқли мухолифат фаоли Гулчеҳра Нуруллаева “Жўмард дўстимга қутлов” ни ёзиб табриклаганди. Ушбу қутловда Абдулазиз ака яхши таърифланган.

“ЖЎМАРД ДЎСТИМГА ҚУТЛОВ

МУҲТАРАМ ДЎСТИМ АБДУЛАЗИЗ!

Сизни қутлуғ 60 ёшингиз билан чин юракдан муборакбод этаман. Мен шуни яхши биламанки, икки эшик оралиғи бўлган қисқа ҳаётни сиздай чарҳланган ақл билан яшаш ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Бу борада самимий, беғараз хавас қиламан сизга.

Мана, “Бирлик” халқ ҳаракати туфайли бизнинг танишлигимизга ҳам йигирма беш йилга яқинлашяпти. Орада қанчадан-қанча сувлар оқиб ўтди. Қанчадан-қанча одамларни таниш-билишга тўғри келди. Қанчаларининг сўзи бошқа-ю ўзи бошқалиги боис, ихлослар қайтди улардан. Қалбимизда муқим қолганлари ҳам бўлди. Ўзининг эътиқоди, поклиги, жўмардлиги билан… Сиз ана шундайлар тоифасидансиз. Эътиқодингиз бўйича, инсон ақли, истеъдоди, тафаккури эл-юрт манфаатига, адолатга, мурувватга, меҳрга, ҳалолликка хизмат қилиши керак. Сизга кўра, одамнинг сўзи билан иши бир бўлмоғи лозим. У ҳар қандай шароитда, ҳатто бошида қилич ўйнаган чоғда ҳам, ўз виждон йўлига содиқ қолиши, рост сўзлаши даркор! Нечоғ гўзал эътиқод бу!

Мана, йигирма беш йилга яқинлашяптики, мен билган АБДУЛАЗИЗ ақалли бирон марта бўлсин, ўз собит эътиқодидан заррача чекингани йўқ.
Менинг қуйидаги сингари сатрларим ҳам сиз кабиларга қаратилгандир:

Менинг завқим, табрикларим, олқиш-таъзимим
Эътиқоди талотўмдан белат чиққанга.
Фикр етиб битганларим – юрагим-назмим
Юрагидан тоза Ватан, миллат чиққанга…

АБДУЛАЗИЗ! Сиз ва сизга ўхшашларга қараб, мен фикрларимнинг бўй-бастини ўлчайман, ноқисликларидан ҳижолат тортиб, таҳрир этаман, заррача ютуқлари бўлса, қувонаман… Сиз кабилар билан мулоқотдан руҳан бойийман, нурланаман, озгина бўлсин, ўсгандай бўламан. Негаки:

Қайда ўксик кўрсам ҳақликни,
Кўрдим сизда жонҳалакликни.
Сиз равона оқар сувнимас,
Танлагансиз чархпалакликни…

Ҳаётда чархпалак бўлиш эса осонмас… Сув парракларни мудом емирганидай, сиз ҳам ақл ҳужайраларингизни муттасил тафтиш қилиб, ёқмаганларини жарроҳдай кесиб ташлаб яшайсиз. Муттасил тафаккур қуюнида, савол-жавоблар гирдобида кун кечирасиз… Ҳаёт адолатсизликлари омонсиз эзади сизни. Сиз эса… Сиз эса… ён бермайсиз уларга… Бўйин эгмайсиз… Тоза руҳ, тиниқ ақл, улкан ирода билан бугунги кунлар суратини тарих этасиз, эртага умид билан қарайсиз… Умидларга тўлиб, умидларга тўлдирасиз… Янада йириклашасиз… Баҳор ерга гул-чечак, ифор тортиқ этганидай, сиз ҳам ўз мушоҳадаларингиз билан қалбларга баҳорий кўтаринкилик тутасиз, кўзларни очасиз, ақлларни чарҳлайсиз…

Яна шунинг учун сизга ҳавас қиламанки, тинмай ўқийсиз, тинмай фикрлайсиз, дунё алломалари билан фикран мунозара-мубоҳасаларга киришасиз… “Э, дунёнинг бўлгани шу экан-ку…” деган фикр сизга ҳеч қачон келмаган, келмайдигандай, назаримда. Шу бир кам дунёни сиз тоза, бекаму кўст, мукаммал кўришни орзу қиласиз. Шу йўлда қоғоз қоралайсиз, заҳмат чекасиз. Бутунлай бетаъма… Қайтим кутмай… Эҳтиром илинж этмай… Умрингизнинг бош мақсади, менинг назаримда, одамларни бахтли кўриш! Нечоғ олийжаноблик бу!

Сиз билан суҳбатлаша туриб, оҳорли фикрларингиздан завқларга тўламан-да, беихтиёр Беҳбудий, Чўлпон, Мунаввар қори, Фитрат каби миллатимизнинг ёрқин чироқларини эслайман. Сиз ва сиз кабилар уларнинг давомчиларидай туюлади менга. Фахрланиб кетаман… Ва дейманки:

Тўқлар даврасимас, очлар сизники,
Оппоқ, мотамсаро сочлар сизники…
Кимлар бузиб юрса иймон деворин,
Асабдан тўланар божлар сизники…

Лаганбардорлик дақиқа сайин урчиб бораётган ҳозирги кезларда сиз кабиларнинг борлиги – халқимиз учун катта бахт.

Кас кибрни қуйма айлар. Куядиган – сиз.
Бад меҳрни қийма айлар. Куядиган – сиз.
Бу ҳаётнинг баланд-пасти, оқ-қорасига,
Водариғ-э, куймагайлар. Куядиган – сиз…

Сиз – ҳақиқат ва эзгулик мардикори… Сиз – эркинлик фуқароси… Сиз – олийжаноб ички ғурур соҳиби… Сиз – халқимиз учун меҳрдан яралган илтифот… Сиз – истеъдод! Бўлар эди сиз ҳам кўплар қатори минг-минг шотирларнинг бирига айланиб, истеъдодингиз нонини тинчгина тотиб юрсангиз… Давра тўрларида ўлтирсангиз… Мукофотлар соҳиби бўлсангиз…

Йўқ, бундай йўлни сиз ўзингиз учун ор деб биласиз. Ундан жирканасиз. Ҳалол ва камтарин яшаш, бор сўзни, рост сўзни айтиш – сиз учун фахр!

АБДУЛАЗИЗ! Мен сиздай фидойи қалбнинг миллат устунларидан бири эканини далилловчи мисол-кузатувларимни атайин тилга олмадим. Улар – сиз матнини бевосита ўзингиз ёзган, ўзингиз суратга олган, ўзингиз монтаж қилган, матнини бевосита ўзингиз ўқиган ҳужжатли кинолар… Улар – сиз ёзиб, турли сайтлар эълон қилаётган тахлилий мақолалар, мушоҳадалар… Одамлар улар билан бевосита танишишларини жуда-жуда истаганим туфайли ҳам, атайин далил-мисолларга мурожаат қилмадим. Бу ёғи мухлисларга ҳавола, деб биламан…

60 ёш… Айни камолот, айни тафаккур юлдузлари чарақлаб, кўзларни қамаштиргувчи фасл… Бундай ёқимли фасл сизни асло тарк этмасин. Тафаккурингиз ёғдулари қалбларимизни ёритаверсин. Узоқ-узоқ йиллар омон бўлинг. Истаклар рўёбини кўриш насиб этсин! Зеро, сиз-у бизнинг истак, тўртлик билан ифодалар бўлсам, мана бундай:

Ватан, бағринг диёнатли, гул маъво бўлсин,
Ватан, сендан тинглашимиз дилнаво бўлсин!
Тилагимиз, она, сенга бахт-у камолот,
Сенсиз бахтни орзу этсак, нораво бўлсин!

Сизга, барча яхшиларга эзгу орзулар рўёбини тиловчи:

Гулчеҳра Нуруллаева» [5]

Абдулазиз Маҳмудов 2022 йил 8 май куни 72 ёшида Тошкентда вафот қилди. Абдулазиз акани Аллоҳ раҳматига олсин! Жойлари жаннатда бўлсин, охиратлари обод бўлсин! Омин!

КИТОБНИНГ ТЎРТИНЧИ НАШРИГА СЎЗБОШИ (2022)

2022 йил 1 июл куни Қорақалпоғистонда қонли воқеалар рўй берди. Мен “Қорақалпоғистон: муаммо ва унинг ечими” номли таҳлилий мақола ёза бошладим. Қорақалпоғистон муаммолари ва Орол денгизи минтақасидаги оғир экологиявий вазият чамбарчас боғлиқдир. Мен бу мавзуда 2007 йилда “Бирликчилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари” номли китобнинг иккинчи нашрини ёзгандим ва www.turonzamin.org сайтида чоп қилгандим. Сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов 2007 йилнинг ўзида ушбу китобимни сайтдан ўчириб ташлади.

“Бирликчилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари” номли китобимдаги маълумотлардан фойдаланишим учун уни ўқиб чиқишим ва сайтда чоп қилишим керак бўлди. Ушбу китобимда “Бирлик халқ ҳаракати тарихи ва бирликчилар фаолияти” ва “Орол денгизи муаммолари” номли иккита катта мавзу ёритилган. Мен уни “Бирликчилар” номли ва “Қорақалпоғистон ва Орол минтақаси” номли иккита китобга ажратиб ёзиш ва тузатиб навбатдаги нашрини чоп қилишни режалаштирдим.

“Бирликчилар” номли китобимнинг ушбу тўртинчи нашри беш қисмдан иборат. Биринчи қисмида инсон ҳуқуқларига доир умумий маълумотларни ёздим. Иккинчи қисмида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг ташкил этилиши тарихини баён қилдим. Учинчи қисмида «Бирлик раҳбарияти 1988 йилда йўл қўйган катта хато ва унинг бош айбдори” ҳақида ёздим. Тўртинчи қисмида китобимнинг аввалги нашрларида ёзган “1989-1990: Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун кураш” номли қисмини деярли ўзгаришсиз киритдим. Бешинчи қисмда “1990: Ўш-Узган қирғини” номли мақоламда баён қилинган 1500 дан ортиқ қочқинлар ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган фаолиятим тафсилотлари бор.

КИТОБНИНГ УЧИНЧИ НАШРИГА СЎЗБОШИ (2018)

Маълумки, бир гуруҳ ўзбек зиёлилари 1988 йил 11 ноябр куни Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ)га асос солишганди. Мен Бирлик фаолиятида 1988 йил ноябр ойининг иккинчи ярмидан бошлаб қатнашганман, 1989-1990 йилларда Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари лавозимида ишлаганман. Шу сабабли Бирлик ва унинг тарихига доир муҳим маълумотларга эгаман, бўлиб ўтган кўпгина воқеа-ҳодисаларнинг ҳозирча тирик гувоҳларидан бириман.

Бирлик ташкил топганининг ўн йиллигига атаб мен 1998 йил ноябрда “Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли катта мақолани ёздим. Бу мақолани ушбу китобимнинг тўртинчи қисмида “1989-1990: Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун кураш” номи билан келтирдим.

2001 йил апрел-май ойларида 80-100 бетлик «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китоб қўлёзмасини тайёрладим. Шундан кейин «Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли катта мақоламни китоб кўринишида тайёрлашга киришдим. Бу китобнинг биринчи қисмида “Бирлик”нинг ташкил этиш тарихини ёзишни режалаштиргандим. Бундай тарихни ёзиш учун дастлаб Дадахон Ҳасан билан суҳбатлашдим. У 1988 йил 11 ноябрда унинг уйида тўпланган ўзбек зиёлиларидан айримлари ҳақида гапириб берди ва уларни исми шарифини ёзиб олдим. Уларнинг ҳар бири билан учрашиб суҳбатлашишга киришдим. Масалан, 2001 йил октябр ўрталарида Фахриддин Худойқуловга қўнғироқ қилиб у билан суҳбатлашмоқчи эканлигимни айтдим (2.3-параграфга қаранг).

Мен Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилиши тарихига доир китоб чоп этмоқчи эканлигим Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) раҳбариятини ғашини келтирди, шекилли. 2001 йил 11 сентябр куни АҚШга қарши террористик ҳужум уюштирилгач 2001 йил октябрида Афғонистондаги Толибонларга қарши ҳарбий ҳаракатлар бошланди. Шундай вазиятдан фойдаланиб МХХ мени кўп йилга қамаб юборишга ҳаракат қилди. Шу мақсадда мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкентнинг Паркент бозорида ҳибсга олишиб 36 кун қамоқда тутишди. Қамоққа олинишим сабаблари ҳақида батафсилроқ иккинчи нашр сўзбошисида ва “2001: “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” китобим учун қилинган тазйиқлар” номли биринчи иловада ёздим.

36 кунлик қамоқдан чиқиб бир ойча даволангач “Бирлик” ҳақида китоб ёзишга доир фаолиятимни давом эттирдим. “Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли [6]-китобимнинг кейинги тақдири ҳақида «Китобнинг иккинчи нашр сўзбоши»сида ёзилган.

“Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли китобнинг биринчи нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этдим.

“Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли китобимнинг иккинчи нашри www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтди. Жаҳонгир Маматов 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан юзтага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим. “Бирлик”чилар ҳақидаги китобим ҳам, юзтага яқин мақолаларим ҳам www.turonzamin.org сайти раҳбариятининг Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати билан келишуви асосида олиб ташланган, деб ҳисоблайман. Ўша йиллари www.turonzamin.org сайтидан фақат менинг китобларим ва мақолаларим йўқолгани шунга ишоратдир.

Шунча қийинчиликлардан кейин ўқувчимиз эътиборига китобнинг учинчи нашрини “Бирлик” халқ ҳаракати тузилганининг 30 йиллиги нишонланаётган кунларда ҳавола қилмоқдаман. Бу нашр шошилинч тайёрланди. Вақт тиғизлиги боис маълумотларни тўлиқсинча бериш ва чуқурроқ таҳлил этиш иложи бўлмади. Буни тўлиқроқ китобнинг тўртинчи нашрида келтириш мақсадим бор, иншааллоҳ.

Қолаверса, китобимнинг учинчи нашри сайтларда чоп этилгач ватандошларимиз, айниқса “Бирлик”ни ташкил этган ва дастлабки йилларда унинг сафларида фаоллик кўрсатганлар ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришар, деган умиддаман. Уларнинг фикр-мулоҳазаларини тўртинчи нашрда эътиборга оламан, иншааллоҳ.

Китоб уч қисмдан иборат. Китобнинг Орол денгизи аҳволига бағишланган учинчи қисмини қайта ишлаш имкони бўлмади. Шу сабабли уни иккинчи нашридан ўзгартирмасдан чоп этмоқдаман.

КИТОБНИНГ 2-НАШРИГА СЎЗБОШИ (2007)

Сўзбошида ушбу китобнинг ёзилиши ва чоп этилиши билан боғлиқ айрим воқеаларни баён этмоқчиман. Буни баён этиш орқали Ўзбекистондаги полициявий режим фуқароларнинг турли ахборот ва ғояларни қидириш, олиш ва тарқатиш эркинлигини бўғаётгани, бундай бўғишларнинг айрим услублари очиб берилади.

Бирлашган Миллатлар томонидан 1966 йил 19 декабрь куни қабул қилинган, ЎзР президенти Ислом Каримов томонидан 1992 йил 26 февраль куни Хелсинкида имзоланган, ЎзР Олий Мажлиси томонидан қўшилиш ҳақида қарор 1995 йил 31 августда қабул қилинган «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт»нинг 19-моддасида қуйидагича ёзилган.

«19-модда. 1. Ҳар бир инсон ҳеч бир тўсиқсиз ўз фикрига собит бўлиш ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон ўз фикрини эркин баён этиш ҳуқуқига эга; бу ҳуқуқ давлат чегараларидан мустақил ҳолда ёзма равишда ёки матбуот воситасида ёки ифодалашнинг бадиий шакллари ёки ўз ихтиёрига кўра бошқача усулларда турли ахборот ва ғояларни қидириш, олиш ва тарқатиш эркинлигини қамраб олади.
3. Ушбу модданинг 2-бандида назарда тутилган ҳуқуқлардан фойдаланиш алоҳида масъулият юклайди. Бу тарзда фойдаланиш айрим чеклашлар билан боғлиқ, лекин бу чеклашлар қонун билан белгиланиши ва қуйидагилар учун зарур бўлиши лозим:
а) бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва обрў-эътиборини ҳурмат қилиш учун;
б) давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, аҳоли саломатлигини ёки ахлоқини муҳофаза этиш учун.» [7, 44-б.]

Мен 1998 йил 11 ноябрда Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига атаб 1998 йил октябрь-ноябрь ойларида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли катта мақолани ёздим. Уни машинкамда чоп этиб, яқин танишларига ва айрим журналистларга бердим.

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» номли китобни 2000 йил май ойида 72 бетлик, июль ойида 76 бетлик қилиб компютерда тердим, китобча кўринишида чоп этиб, таниш-билишларга, журналистларга, Ўзбекистон Олий Мажлисининг айрим депутатларига бердим (Биринчи иловага қаранг).

Мен 2001 йил апрель-май ойларида ҳажми 80-100 бетлик «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобни чоп этишга деярли тайёр қилдим. Уни теришга компютер излаш давомида китобга қўшимча параграфлар ёзиб кенгайтириб бордим.

Компютер топаолмагач, 2001 йил ноябридан ёзув машинкасида чоп этаман, деб режалаштириб турганимда 2001 йил 30 октябрь куни мени Тошкентдаги Паркент бозори ҳудудида айбсиз равишда милиция ходимлари ушлаб кетишди. Менга қарши Ички ишлар вазирлиги Тошкент шаҳар Ҳамза туман Ички ишлар бошқармасининг Терроризмга қарши кураш бўлими зобитлари шуғулланди. Бу тазйиқлар орқасида Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати турганлиги менга сал кейинроқ маълум бўлди (бу ҳақда батафсилроқ биринчи иловада ёздим).

Уларнинг мақсади: мени доим ўзим билан бирга сумкамда олиб юрган «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китоб қўлёзмасини ўқиб чиқиш, у ерда ёзган муаммо ва ечимларни билиб олиш, тарихий воқеаларнинг ҳақиқий тафсилотини халқдан яшириш ва иложи бўлса мени беш-ўн йилга қамаб юбориш эди.

«Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимдаги 17-параграфнинг номи ва бандлари қуйидагича эди.

«17. Гап-гаштакка асосланган Жадидчилик ҳаракатининг Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракатидан фарқлари.
17.1. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилиши арафасида Совет Иттифоқида вужудга келган вазият.
17.2. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилишининг қисқача тарихи.
17.3. Жадидчилик ҳаракати билан Бирлик халқ ҳаракати ўртасидаги фарқлар.»

2001-2003 йилларда ёзилган 17-параграфни ушбу китобимнинг биринчи қисмида келтирдим.

Жаҳонда озодлик ва демократияни қўллаб қувватлаш ва тарқатишни асосий мақсад қилган халқаро нодавлат нотижорат ташкилоти бўлмиш ва маркази Вашингтонда жойлашган Freedom House (Озодлик уйи)нинг Тошкентдаги бўлими 2002 йил октябрида очилди. Унинг компютерлари ўрнатилган Ресурс маркази 2003 йил май ойидан бошлаб фаолият олиб борди. Мен Ресурс марказида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» катта мақоламни компютерда теришни 2003 йил 15 августда тугатдим.

Лекин ушбу мақолани на «Ҳаракат» журналида, на Интернетнинг бирорта сайтида доимий қилиб чиқариш иложини тополмагач, мен уни китобча кўринишида чиқаришга қарор қилдим. Шу мақсадда Freedom House Ресурс марказида компютерда китоб бетлари шаклида тера бошладим.

2003 йил 1 декабридан Freedom House (FH) Тошкент бўлими директори бўлиб Мюша Север хоним ишлай бошлади. Ўзбекистонлик инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари билан Мюша Север хоним ўртасидаги дастлабки учрашув FH да 2004 йил 6 январь куни бўлиб ўтди. У ўзи журналист эканлиги, 1996-2000 йилларда Словения парламенти аппаратида, кейин икки йил Косовода Бирлашган Миллатлар Ташкилоти миссияси таркибида, сўнгра Озарбайжонда ишлагани, оилали бўлиб, эри ва вояга етган қизи борлиги ҳақида айтди. Озарбайжондан у билан бирга келган 40 ёшлардаги бақувват эркак Анар Нагиев ҳам FH да 2003 йил декабридан ишлай бошлади. Кейинроқ Мюша Север хоним Ўзбекистондаги кучишлатар органлар раҳбарияти билан апоқ-чапоқ бўлиб, улар билан яқин муносабат олиб бора бошлади. Ҳатто уни 2005 йил бошида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов қабул қилиб, икки соат суҳбатлашди.

Мен «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақоламни компютерда китоб кўринишида 2004 йил январида тера бошладим. Мақолани компютерда териш жараёнида ҳам орқаваротдан қаршиликлар бўлди. Китоб кўринишида теришнинг ўзига хос талаблари бор. Масалан, 80 бетлик китобнинг 3-4-бетлари терилган варақнинг ўзига 77-78-бетлардаги матнни жойлаштириш керак. Китобча кўринишда терилаётган матн таркибида қандайдир ортиқча чизиқлар пайдо бўла бошлади. Ортиқча чизиқлар пайдо бўлиши сабабли китобнинг сатрлари сурилиб, барча бетлардаги матнлар аралаш-қуралаш бўлиб кетарди. Мен у-бу қилиб чизиқларни олиб ташлаб, матнни теришда давом этардим. Лекин бир оз вақт ўтгач чизиқлар яна пайдо бўларди. Мен чизиқларнинг пайдо бўлиш сири ва уни йўқотиш иложини излаб, FH да ишлаётган бир неча ходимлардан сўрадим. Лекин улар буни аниқ тушунтириб бера олмадилар ва чизиқларни йўқотиш иложини қила олмадилар.

Ўша вақтлар Паркент бозори яқинидаги тўққиз қаватли уйнинг еттинчи қаватида Каунтерпарт Консорциум ташкилотининг Фуқаролик жамиятини қўллаб-қувватлаш маркази кутубхонаси ва компютерлар ўрнатилган Ресурс маркази бор эди. Ушбу Марказда аввалдан рўйхатга ёзилиб, ҳафтада уч соат компютерда ишлашга рухсат бериларди. Мен «бирлик»чилар ҳақидаги китобни шу ерда ҳам теришни давом эттирдим. Китобча матнида пайдо бўлган чизиқлар масаласида Марказда ишлаётган рус муҳандис йигитлардан сўрадим. Улар компютерга доир тегишли китобларга қараб, сўнгра қандайдир дастур ёрдамида бу қўшимча чизиқларни олдириб ташлашди. Шундай қилиб, бу чизиқларни FH да китобим файлига, яъни матнига Миллий хавфсизлик хизмати билан боғлиқ кимдир атайлаб киритгани маълум бўлди.

2004 йил 13 февраль куни эрталаб мен Freedom House даги компютерда «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» китобининг «Муқаддима» қисмини тера бошладим. «Муқаддима» бошида «Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига бағишлайман. Муаллиф», деган ёзувни ёзиб, сўнгра муқаддиманинг икки абзацини тердим. Шунда Freedom House нинг Тошкент бўлими директор ўринбосари Анар Нагиев менинг ёнимга келиб рус тилида: «Сиз компютерда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланаяпсиз. Мен сизга огоҳлантириш эълон қиламан», деди. Мен ишимни тўхтатиб, нарсаларимни олиб кета бошладим. FH дан чиқиш эшиги олдида палтомни кия бошлаганимда, Анар Нагиев шошилинч равишда компютерда терилган ва имзо қўйилган варақни олиб келиб, менга узатиб: «Сизни расман огоҳлантираман» деди. Одатда аввалига оғзаки огоҳлантиришади. Агар огоҳлантирилган фуқаро бу ишни яна такрорласа, унга ёзма огоҳлантириш берилади. Анар Нагиев эса менга бирданига ёзма огоҳлантириш беришга ҳаракат қилаётган эди. Шу сабабли мен унга: «Сиз мени оғзаки огоҳлантирдингиз. Мен ишимни тўхтатиб кетаяпман. Нега энди ёзма огоҳлантираяпсиз? Оғзаки огоҳлантиришингиз етарли» дедим. Бу гапимга Анар Нагиев эътироз билдира олмади.

Анар Нагиевнинг мен ёзаётган китобимга қарши берган ноҳақ огоҳлантириш воқеасини мен ўша – 2004 йил феврал кунларида китобнинг 14.10 бандида ёздим. Мен у пайтлар яқинда FH да ишлай бошлаган Анар Нагиевнинг исми шарифини билмасдим. Шу сабабли FH нинг Ресурс марказида ходим бўлиб ишлаётган Отабек Наимовдан Анар Нагиевни орқасидан кўрсатиб сўрадим: «Унинг фамилияси ва исми қандай?» Отабекнинг жавоби бундай бўлди: «Звоне Винрач». Мен у айтгандай қилиб ўз қоғозчамга ёзиб олдим. Шу сабабли Анар Нагиев мени огоҳлантириш воқеалари баён этилган китобнинг 14.10-бандида «Freedom House нинг Тошкент бўлими директор ўринбосари Звоне Винрач» деб ёзилган. Отабек Наимов Анар Нагиевни нима сабабдан «Звоне Винрач» деб жавоб берганини мен билмайман. Фақат битта нарса аён: Мюша Север ва Анар Нагиев Ўзбекистон кучишлатар органлар билан келишиб фаолият олиб борган эдилар.

Мен ушбу китобнинг қолган қисмини Каунтерпарт Консорциум Ресурс марказида теришни давом эттиришга мажбур бўлдим. Китобни 2004 йил 14 июлда тугатиб, ксерокс қилиб, таниш-билишларимга тарқата бошладим.

Алоҳида таъкидлашим лозимки, мен юқорида ёзган воқеаларга қарамай Freedom House ташкилотидан миннатдорман. Чунки FH нинг Ресурс марказида мен Интернетдан фойдаланишни ўргандим, инсон ҳуқуқларига доир бир неча тренингларда қатнашдим ва кўпгина фойдали ахборотлардан хабардор бўлдим, мақолаларим ва китобнинг каттагина қисмини компютерда тердим, ксерокс аппаратида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ кўпгина ҳужжатларни бошқалар қаторида мен ҳам кўпайтириб фойдаландим ва ҳоказо.

FH ташкилоти энг яхши ишлаган пайти – бу 2005 йил бошларида Бранко хоним директор бўлиб келган вақтдир. Афсуски, 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини уюштирилиб, 2005 йил охирида режим суди Freedom House ни ёпиш ҳақида қарор чиқарди.

Китобнинг битта нусхасини таниқли ҳофиз, Бирлик халқ ҳаракати асосчиларидан бири Дадахон Ҳасанга ҳам бердим. У китобнинг иккинчи илова қисмида «Бирлик» тарихига доир мен келтирган озгина маълумот орқали «Бирлик» тарихини очиб бермаганимни айтиб норозилигини билдирди. Мен 1988 йил 11 ноябр кунги йиғилишда қатнашганлардан айримларини топиб гаплашиб бўлмаганлигини, «Бирлик»ка доир тарихий маълумотларни тўплашни давом эттираётганим, яқин орада китобнинг иккинчи нашрида ташкилот тарихини кенгайтириб чоп этмоқчи эканлигимни айтдим.

Мен бу орада 2001-2003 йилларда ёзилган «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 17-параграфини, шунингдек биринчи иловасини компютерда териб китобга қўшдим. «Бирлик» тарихига доир фуқаролар билан учрашиш ва изланишларни давом эттираётган бир пайтда Каунтерпарт Консорциум Ресурс маркази ёпилди. Фикримча бу номаъқул иш Ўзбекистон кучишлатар органлари талаби асосида бўлди. Яъни Каунтерпарт Консорциум кутубхонаси ва Ресурс маркази ўз фаолиятини давом эттирарди, лекин фуқаролар учун компютердан фойдаланиш тақиқланди. FH да ҳам, Каунтерпартда ҳам компютердан фойдаланиб «Бирлик»ка доир китоб матнини териш имконияти йўққа чиқарилгач, мен китобнинг иккинчи нашрини чоп этиш ҳаракатларини ноилож тўхтатишга мажбур бўлдим.

Ўша воқеалардан уч йил ўтиб, китобнинг иккинчи нашри сизнинг эътиборингизга ҳавола қилинмоқда. Совет Иттифоқига 1923-1953 йилларда раҳбарлик қилган Иосиф Сталин давридаги каби мамлакатимиздаги режим томонидан Ўзбекистон Мустақиллигининг 16 йили давомида яқин тарихимиз фақат бир томонлама ёритилмоқда.

Биринчи мисол. Мустақил Ўзбекистон тарихи китобининг 1-боб, 1-параграфида [8, 3-к., 7-41–б.] Ўзбекистон Республикаси «Мустақиллик Декларацияси» ҳақида қисман ёзилган. Лекин бу Декларациянинг дастлабки лойиҳасини кимлар ва қачон таклиф этганлиги тўғрисида ҳеч нарса дейилмаган. Мен бу ҳақдаги маълумотларни ва «Мустақиллик Декларацияси» лойиҳаларининг матнларини [6]-мақолада келтирганман.

Иккинчи мисол. Мустақил Ўзбекистон тарихи китобининг тўртинчи бобидаги «Сохта демократларнинг экстремистик йўл билан ҳокимият учун кураши, уларнинг халқ томонидан бадном қилиниши» номли параграфда [8, 3-к., 165-181-б.] Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати ҳақида фақат салбий фикрлар ёзилган.

Учинчи мисол. 2000-2006 йилларда нашр этилган 12 жилдлик Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясида «Бирлик» халқ ҳаракати ҳақида ҳеч қандай маълумот берилмаган. Ватанимиз тарихида деярли бир миллион Ўзбекистон фуқароси иштирок этган бундай миллий-озодлик ҳаракати гўёки бўлмаган.

Юқорида таъкидланган камчиликларни ҳисобга олиб китобимнинг иккинчи нашрида биринчи қисм сифатида Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати тузилишининг қисқача тарихини баён этдим, унинг дастлабки Дастур лойиҳасини иккинчи иловада келтирдим.

Қолаверса, баъзилар Бирлик халқ ҳаракати сафларида юзлаб фуқаролар 1989-1990 йиллардаёқ ўзбекистонлик аскарларнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб олиб борган фаолияти ҳақида билмайди ва билишга ҳаракат ҳам қилмайди. Масалан, Мустақил Инсон Ҳуқуқлари Ташаббус Гуруҳи раҳбари Суръат Икромов 2007 йил 4 июль куни мен ундан судланаётган бегуноҳ саккиз нафар мусулмон аёл устидан ёзилган Айблов хулосасидан нусха олиш учун бериб туришни сўрадим. У: «Сиз инсон ҳуқуқи ҳимоячиси эмассизку. Конгрессингиз билан шуғулланайвермайсизми? Инсон ҳуқуқини ҳимоя қилиш борасида нима иш қилдингиз?» деб савол берди ([10]).

Имкониятдан фойдаланиб мен Суръат Икромовга ҳам битта савол бермоқчиман: «35 кишилик «бирлик»чилар гуруҳи 1990 йил 28 апрель куни ҳарбий хизматдаги ватандошларимизнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб, Президент қароргоҳи олдида милиция ходимлари билан қарама-қарши турганимизда ва Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан бир соатлик мулоқот олиб борганимизда сиз нима иш билан банд эдингиз?». Агар Толиб Ёқубов [11]-мақолада ёзган факт ўринли бўлса, Суръат Икромов у пайтлар милиция зобити бўлиб ишлаб, Совет империяси манфаатларини ҳимоя қилиб юрган.

Китобнинг иккинчи қисмида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли китобимнинг биринчи нашрида ёзилган тарихий воқеаларни деярли ўзгаришсиз келтирдим.

Китобнинг учинчи қисмида Орол денгизи муаммоси ва унинг 2007 йилдаги аҳволи тўғрисида, шунингдек 1986 йилда тузилган профессор Пирмат Шермуҳамедов раҳбарлигидаги «Орол ва Оролбўйини ҳимоя қилиш қўмитаси»нинг 1986-1993 йиллардаги фаолияти ҳақида ёздим.

Мен китоб охирида бешта илова келтирдим. Улардан 2-5-иловалар китобимнинг биринчи нашрида ёзгандим. Яъни ушбу иккинчи нашрда биринчи иловани қўшдим.

Биринчи нашр китоб кўринишда чиқарилганида, китоб муқовасининг биринчи ички бетида татар шоири Адҳат Синўғилнинг “Китоблар” номли шеъри, охирги ички бетида украин шоири Андрей Малишконинг “Ҳақиқат” шеърини чоп қилгандим. Шу яхши шеърларни мен иккинчи нашр бошида ва охирида ҳам келтирдим.

Мен ушбу китобни кирилл алифбосида тердим. Ундаги ў, қ, ғ, ҳ ҳарфлари ўқувчи компютерида бошқача ҳарф бўлиб очилиши мумкин. Шу вазиятда матндаги барча ҳарфларни ўз ҳолига қайтаришни қуйидагича амалга оширса бўлади. Бошқа шрифтдаги алоҳида ҳарфни, масалан, Ћ ҳарфини, ўзбекча ҳ ҳарфига бутун матнда ўтказиш учун қуйидаги ишларни амалга оширмоқ керак.
1) Клавиатурада ctrl + f клавишаларини бир вақтда босасиз.
2) Очилган жадвалда Replace ёзуви устида сичқончани тиқиллатасиз, шунда пастда Replace with: ёзуви ва унинг тўғрисида катак очилади. Шу катак ичига керакли ҳарфни, яъни бизнинг мисолимизда ҳ ҳарфини ёзасиз.
3) Find what: ёзуви тўғрисидаги катакка h ҳарфини жойлаштирасиз (уни бевосита ўзгартираётган матннинг ўзидан олсангиз бўлади ёки компьютер ойнасидаги Insert, кейин Symbol ёзувини тиқиллатиб, очилган ҳарфлар жадвалидан h ҳарфини топасиз ва катакка жойлаштирасиз).
4) Энди ўзгартирмоқчи бўлган матнни (мақола ёки китобни) қорайтирасиз (компьютер ойнасидаги Edit, сўнгра Selekt All ни тиқиллатсангиз матн қораяди).
5) h ва ҳ ҳарфлари жойлаштирилган катаклар пастидаги Replace All ёзуви устида сичқончани тиқиллатсангиз, мақола ёки китобингиздаги барча h ҳарфлар ҳ ҳарфига ўзгаради.

Ҳозиргина ёзган услубнинг яхши томони шундаки, сиз 35 та ҳарфни кетма-кет ўзгартириш йўли билан кирилл алифбосидаги мақола ёки китобни лотин алифбосига, шунингдек лотин алифбосидагисини кирилл алифбосига ўтказишингиз мумкин.

Матнни бирданига лотиндан кирилга ёки кирилдан лотин алифбосига www.translit.ru сайти ёрдамида амалга оширса бўлади. (2013.26.10)

Интернет – инсоният тараққиёти натижасида йигирманчи аср охирида ихтиро қилинган улкан техник ютуқдир. Ислом Каримов ва МХХ раҳбарлик қилаётган Ўзбекистондаги полиция режими шароитида Интернет орқали бошқа муҳим ахборотлар қатори ушбу китобни ҳам сиз ўқувчимизга етказиш имкониятим бор. Бу имкониятни яратиш йўлида хизмат қилаётган барча инсонларга ўз миннатдорчилигимни билдираман.

ДАВОМИ БОР