Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 48-49)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

48. 1996: “ЎЗБЕКИСТОН – ВАТАНИМ МАНИМ”ДАГИ ҒАЛАБА ВА АДОЛАТСИЗЛИК
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ «ОНА ЮРТ ЎЗБЕКИСТОН – ОЛТИНГА ТОПИЛМАҒАЙ», «СОҲИБҚИРОН», «ЎЗБЕКИСТОН – ВАТАНИМ МАНИМ» ҚЎШИҚЛАРИ

Фото 67. Шерали Жўраев «Соҳибқирон» қўшиғини куйлаётган пайт. 1996 йил август. [314]

48.1. ҚЎШИҚЛАР КЎРИК-ТАНЛОВИ

Ўзекистон Президенти, Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг Раиси Ислом Каримов (1938-2016) 1995 йил 5 декабр куни “Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг беш йиллигига бағишланган “Ўзбекистон – Ватаним маним” мавзусида қўшиқлар кўрик-танловини ўтказиш тўғрисида” Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси Қарорига имзо чекди [315]. Қарорнинг иккинчи иловасида кўрик-танлов ҳайъати рўйхати берилди. Уни келтириб ўтай. Жюри аъзоларининг исмини мен ёздим.

“Т (Тўхтасин) Ғофурбеков – Санъатшунослик институти директори, раис.
Д (Дилором) Омонуллаева – бастакор, раис ўринбосари.
А.Жўраев – журналист, котиб.

Аъ з о л а р и:
М (Мустафо) Вафоев – бастакор.
К (Карим) Баҳриев – журналист.
Х (Хуршид) Даврон – шоир.
Ж (Жуманиёз) Жабборов - Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби.
Ф (Фаррух) Зокиров – бастакор, хонанда.
А. (Алишер) Икромов – бастакор.
А. (Абдусаид) Кўчимов – “Ўзтелерадио” компанияси раисининг ўринбосари.
Ф (Фаттоқхон) Мамадалиев – халқ ҳофизи, профессор.
А (Анор) Назаров – бастакор.
Х (Хайриддин) Султонов – ёзувчи.
М (Муҳтарам) Улуғова – шоира.
А (Александр) Файнберг – шоир.
Р (Раим) Фарҳодий – шоир.
О (Орифжон) Ҳотамов – халқ ҳофизи.
Р (Равшан) Юнусов – М.Ашрафий номидаги Тошкент Давлат консерваториясининг проректори.
М (Муҳаммад) Юсуф – шоир.” [315]

48.2. МАТБУОТ КОНФЕРЕНЦИЯСИ

1996 йил 24 август куни Ўзбекистон газеталарида қуйидаги мазмундаги ахборот эълон қилинди.

“1996 йил 22 август куни Тошкентда “Ўзбекистон – Ватаним маним” қўшиқлар кўрик-танловини ўтказиш ташкил қўмитаси ва ҳайъати аъзолари Республика оммавий ахборот воситалари ходимлари учун матбуот конференцияси ўтказди.

Кўрик-танловининг биринчи босқичида туманлар сўнгра эса Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ҳамда вазирликларда ўтказилган танловда 10 мингдан зиёд қўшиқ тингланди. 65 қўшиқ кўрик-танловининг якуний босқичида иштирок этиш ҳуқуқини қўлга киритди.

24-26 август кунлари “Туркистон” саройида пойтахтимиз ҳамда вилоятлардан ташриф буюрган санъаткорлар ўз ижодини намойиш этиб, кўрик-танлов ғолиби аниқланади. 28 август куни “Халқлар Дўстлиги” саройида якуний босқич иштирокчиларининг катта концерти ўтказилади.

Матбуот конференциясида “Ўзбекнаво” бош директори А (Анор) Назаров, маданият ишлари вазирининг ўринбосари М (Муҳаммадали) Абдуқундузов, Республика бастакорлар уюшмаси раиси Р (Рустам) Абдуллаев якуний босқичга тайёргарлик ишларининг бориши тўғрисида гапириб, журналистларни қизиқтирган саволларига жавоб қайтарди.” [316]

48.3. МУҲОКАМА

Ўзбекистон Ёзувчилар ва Журналистлар уюшмасининг аъзоси Каримберди ҳожи Тўрамурод «Шерали Жўраев: Мен нега телевизорга чиқмаяпман?» номли мақолани 2003 йил 30 август куни “Эрудит” газетасида чоп қилди ([317]). Шу мақола асосида қўшиқлар кўрик-танлови ҳақида ёзаман.

“Ўзбекистон – Ватаним маним” қўшиқлар кўрик-танлови қандай ўтганлиги ҳақида унинг ғолиби Шерали Жўраевнинг ўзидан эшитсак.

“Ҳамишагидек, мени ёқтирмайдиган бир-иккита “аён”лар бор. Уларнинг ўзларининг ашулачилари бор. Мени телевизорга чиқармаслик учун арзимаган баҳона ўйлаб топишади-ю, олиб бориб “юқори”га тақашади. “Шералини телевизорга чиқарсанг “юқоридагилар хафа бўладилар”, дейишади. Қизиғи, ҳозир ўша “аён”лар отдан тушиб кетди, аммо ўрнига келган муҳтарам зотлар ҳам “олдинги улуғим бир нарсани билгандир”, деб ҳалиги таъқиқни олиб ташламайди. Нималигини ўзлари билишмайди ҳам.

Энди бўлган воқеани айтиб берай. “Ўзбекистон Ватаним маним” деган қўшиқлар танловидан бошланди ҳаммаси.

“Ўзбекнаво”нинг раҳбари Анор Назаров менга телефон қилиб, шу танловда иштирок этишимни сўради. Мен у кишига ўз таклифимни айтиб, “Профессионал артистларнинг танловини алоҳида, ҳаваскорларнинг танловини алоҳида қилинглар, чиройли бўлади” дедим. У киши унамадилар. Биласиз, менинг аввалдан Ватанни улуғловчи 10-15 та қўшиғим бор. “Томошабин менга қарсак чалиб туриб олса нима бўлади, қолганларни қийнаб қўямиз-ку?” дедим. У киши “Сиз қатнашаверингчи, бу марду майдон, кўрасиз, улоқни сиздан ҳам олиб кетувчилар чиқиб қолар” дедилар. Мен рози бўлдим.

Кейин билсам, танлов бир ўйин экан. Ҳакамлар ҳайъатида ўтирган бастакор жанобларининг уч-тўртта қўшиғи, ҳакамликдаги шоир ҳазратларининг уч-тўртта қўшиғи танловда иштирок этаяпти экан. Ҳатто ўз қўшиғи билан танловда иштирок этаётган қўшиқчи ҳам ҳакам бўлиб ўтирибди, денг. Ҳали бошланмаган танловда ким биринчи, ким иккинчи бўлиши аниқ экан. Газеталарда менинг ҳам иштироким ёзилгани учун бурилиб кетолмадим.» [317, 5-6-б.]

48.4. «ОНА ЮРТ ЎЗБЕКИСТОН – ОЛТИНГА ТОПИЛМАҒАЙ» ҚЎШИҒИ

«Ҳамма ижрочилар қўшиғини айтиб бўлгач, саҳнага чиқаришди. “Она юрт Ўзбекистон – олтинга топилмағай” деган биринчи қўшиғимни куйладим. “Туркистон”да ўтирган аксарият қўшиқчилар, қатнашчилар тан бериб қўйишди.

(Шу ерда биринчи қўшиқ матнини келтириб ўтай.» [317, 5-6-б.]

Шерали ЖЎРАЕВ қўшиғи

ОНА ЮРТ ЎЗБЕКИСТОН – ОЛТИНГА ТОПИЛМАҒАЙ

Созлар чалиб куйласам, мадҳинг адо бўлмағай,
Дунё кезиб изласам, ўхшашинг топилмағай.
Бу дунёнинг жаннати, сенсиз кўнглим тўлмағай,
Она юрт Ўзбекистон – олтинга топилмағай.

Гуллаган водийларинг гўзалликка андоза,
Самарқанду Бухоро кенг дунёга овоза.
Ерда ҳуру паридек қизларинг гул-гул, тоза,
Ўғлонларинг мард эрур, номардга сотилмағай.

Жидда, Тоиф, Мадина, Маккада ҳам кутган бор,
Душанбеда жон бериб, Афғонда қон ютган бор,
Турку Ҳинду Қашқарда кўзи очиқ ўтган бор,
Ватан дея ўлса ким, тупроғи соврилмағай.

Олисдаги юртдошлар сенга қулоқ тутмоқда,
Босқинчилар етказган жароҳатлар битмоқда,
Ўғлонларинг, қизларинг истиқлол деб чиқмоқда,
Иймони пок элимнинг йўллари боғланмағай,
Она юрт Ўзбекистон – олтинга топилмағай. [26, 20-б.], [318] Ш.А.)

48.5. «СОҲИБҚИРОН» ҚЎШИҒИ

«Иккинчи қўшиғим “Соҳибқирон”ни тинглашганда сел бўлишди. Гулдурос қарсак чалишди.» [317, 5-6-б.]

(Энди иккинчи қўшиқ матнини келтирай.

Шерали ЖЎРАЕВ қўшиғи

СОҲИБҚИРОН

Туркий элим, сен азалдан буюк элдурсан,
Чунки сенда қисмати бор Соҳибқироннинг.
Мехмоннавоз, қўли очиқ, очиқдилдурсан,
Чунки сенда ҳиммати бор Соҳибқироннинг,
Сенда буюк хислати бор Соҳибқироннинг.

Амир Темур туғилган эл туркий барлосдур,
Эрон ё Рум, Хитой, Ҳинддан буткул халосдур,
Ўзбек, қирғиз, қозоқ, тожик, балки хакосдур,
Уйғур, тотор, чумош, туркман туркийга хосдур,
Тўқсон икки миллати бор Соҳибқироннинг.

Оллоҳга қул, Муҳаммадни расул билган эл,
Амир Темур давлатида тошиб тўлган эл,
Темур ўтгач ҳар тарафга тарқаб кетган эл,
Бугун келиб ўзлигини англаб етган эл,
Ўзбек деган миллати бор Соҳибқироннинг.

Темур ўтгач салтанатни буздилар узоқ,
Туркийларнинг кўксида бу аламли бир доғ,
Лекин Темур салтанатин пойдевори соғ,
Дилни поклаб, пойдеворга ғишт қўйинг оппоқ,
Шундай буюк давлати бор Соҳибқироннинг.

Миноралар Темурийлар савлатидандур,
Мадрасалар пок иймоннинг сарҳадидандур,
Алишер хам Темурийлар авлодидандур,
Шерали ҳам унинг буюк давлатидандур,
Тугаб битмас санъати бор Соҳибқироннинг. [26, 18-б.], [314] Ш.А.)

48.6. «ЎЗБЕКИСТОН – ВАТАНИМ МАНИМ» ҚЎШИҒИ

«Ниҳоят Абдулла Орипов сўзи билан “Ўзбекистон Ватаним маним” қўшиғини янгича талқинда куйлаганимда залдагилар ўзларининг танлов иштирокчилари эканини ҳам унутишиб, ўринларидан туриб менга жўр бўлишиб, куйлай бошлашди.» [317, 5-6-б.]

(Учинчи қўшиқ матнини ҳам келтирай.

Абдулла ОРИПОВ шеъри, Шерали ЖЎРАЕВ мусиқаси

ЎЗБЕКИСТОН – ВАТАНИМ МАНИМ

Юртим, сенга шеър битдим бу кун,
Қиёсингни топмадим асло.
Шоирлар бор, ўз юртин бутун –
Олам аро атаган танҳо.
Улар шеъри учди кўп йироқ,
Қанотида кумуш диёри,
Бир ўлка бор дунёда, бироқ
Битилмаган достондир бори,
Фақат ожиз қаламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кечмишинг бор чиндан ҳам узоқ,
Барчасига етмагай кўзим.
Мақтамасман мозийни бироқ,
Ўтмишингни ўйладим бир зум.
Сени Чингиз ғазабга олиб,
Йўқотмоқчи бўлди дунёдан.
Жалолиддин самани бўлиб,
Сакраб ўтдинг Амударёдан.

«Озодсан» деб кенг Осиёни,
Бир зот чиқди мағрур, давонгир.
Икки аср ярим дунёни
Зир титратди Темур жаҳонгир.
Дейман, бу кун, у маним, маним,
Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ватаним маним.

Боболардан сўз кетса зинҳор,
Бир калом бор сўз аввалида.
Осмон илми тузилган илк бор
Улуғбек жадвалларида.
Америка – сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.

Боболардан сўз кетса зинҳор,
Бир зот бордир, баридан улуғ.
Улуғларга бахш этган даҳо,
Она халқим, ўзингсан буюк.
Сен эмасму фарзандлар шонин
Асрлардан опичлаб ўтган.
Сен эмасму охирги нонин
Ўзи емай ўғлига тутган.
Сенсан ўзинг, жон-таним менинг,
Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ватаним маним.
Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кўп жаҳонгир кўрган бу дунё,
Барчасига гувоҳ - ер ости.
Лекин, дўстлар, шеър аҳли аро
Жаҳонгири кам бўлар, рости.
Беш асрким, назмий саройни
Титратади занжирбанд бир шеър.
Темур тиғи етмаган жойни
Қалам билан олди Алишер.
Дунё бўлди чаманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Йиллар ўтиб, йиллар келиб мард ўғлонларинг,
«Озодсан» деб қайтадан айтди.
Тўпроғингдан олтининггача
Эга бўлмоқ ўзингга етди.
Сен озодсан, имонинг покдир,
Тангри сани марҳамат этди.
Ўзбекистон, Ўзбекистон, Ўзбекистон деган бу элнинг
Довруғи ҳам оламга кетди.
Сен озодсан топтамас ғаним,
Ўзбекистон, Ватаним маним. [319] Ш.А.)

«Бундан мен ҳам тўлқинландим. Залдагилар ҳам дарёдай тошди. Ўша куни шу нарсани телевизорга олганларидан бери танлов олдидан “Шерали ака, қўрқмайсизми, ҳаваскорлардан кимдир ғолиб бўлиб, сиз ютқизиб қўйсангиз нима бўлади?” деганди. Мен куйлаб бўлганимданоқ келиб табриклаб, “Ака, учта қўшиғингиз учта ўринни эгаллаб қўйди” деди.» [317, 5-6-б.]

48.7. ҲАКАМЛАРНИНГ АҲВОЛИ

«Энди ҳакамларнинг аҳволини кўринг. Ҳалиги ашулачи ҳакам ҳам кўзойнаги дастасини оғзига солганича, қотиб қолибди.

Энди нима қилишади?

Ўзлари бўлиб олган ўринларни эълон қилайлик, дейишса, бу уч қўшиқ азоби, бу уч қўшиққа ўрин берай деса, уч ўринга ёзиладиган қоғоз ҳам ёзилиб бўлинган.

Уч-тўрт соат маслаҳат қилиб ҳам ҳакамларнинг маслаҳати “пишмади”. “Бошқа куни ғолибларни эълон қиламиз” дейишди.

Танловнинг бош ташкилотчиларидан бири “Буни зўрлигини билардинглар-ку, нега танловга киритдиларинг, энди бир йўлини қилиб, уни четлатинглар” деб ҳакамларни “тузлабди”. [317, 5-6-б.]

48.8. АНОР НАЗАРОВ ТАКЛИФИ

«Эртасига мени Анор ака чақириб “Сизнинг ҳалиги таклифингиз жўяли экан, профессионалларнинг танловини алоҳида қиламиз” деди. Мен “Ие, буёғи қанақа бўлади, мен қатнашиб қўйдим-ку?” дедим. “Мана сизнинг таклифингиз битилган хатни юртбошимизга тайёрлаб қўйдик. Бошқа профессионаллар қўл қўйди, сиз қолдингиз”, деди. Кўп улуғ хат бўлибди, деб рози бўлиб қўя қолдим. Билмадим у хатнинг тақдири нима бўлди.» [317, 5-6-б.]

48.9. ЯКУНИЙ КОНЦЕРТ

«Мени якуний концертга чақиришди. Мен қўшиқ куйладим. Яна ҳалиги ҳолат бўлди. Ҳамма ўрнидан туриб қўшилиб куйлади.

Саҳнада бир қонун бор. Ташкилотчилар кимни улуғларнинг назарига тушиб қолишини истасалар концертнинг охирида чиқаришади. Мендан кейин бир-иккита қўшиқчини олиб қолишган экан. Менинг қўшиғимдан кейин “маза қилиб бўлган” томошабин ҳам, “зўри шу бўлса керак” деб ўйлаган улуғлар ҳам чиқиб кета бошлашди. Асраб-авайлаб турилган қўшиқчилар обрў ололмай қолди. Бундан ғазабланган ташкилотчи “аъён”лар мени ёмонотлиғ қилишди.

“Шерали вақтни чўзди. У узоқроқ куйлади”. Баҳонани қаранг. Ахир Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон - Ватаним маним” шеърининг ўзини ўқишга 20 минут вақт кетади-ку? Мен уни қисқартириб 14-15 минутлик ашула қилганман. Телевизорда охирги марта ўша концертни телевизор орқали кўрсатишганда кўриндим. Ўшандан бери телевизорга чиқаришмайди.” [317, 5-6-б.]

48.10. ТАҲЛИЛ

Шерали Жўраевнинг қуйидаги сўзларига эътибор беринг: “Танловнинг бош ташкилотчиларидан бири “Буни зўрлигини билардинглар-ку, нега танловга киритдиларинг, энди бир йўлини қилиб, уни четлатинглар” деб ҳакамларни “тузлабди” [317, 6-б.].

Кўрик-танловга маблағ Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси қарорига кўра берилган. Танловнинг бош ташкилотчисига “Шерали Жўраевга биринчи ўрин берилмаслиги керак” деган маънодаги буйруқ даражасидаги кўрсатмани ким бера олади? Бундай оғзаки буйруқни Ўзбекистондаги полициявий режимни бошқараётган бир гуруҳ раҳбарлардан бири бериши мумкин. Ахборот, жумладан қўшиқлар билан боғлиқ ахборотларни назорат қилувчи бош ташкилот – бу Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизматидир.

Мен қуйидаги ёзаётган гапларим билан Анор Назаров қилган ишини оқламоқчи эмасман. Фақат масалага чуқурроқ таҳлил этиб ёндошмоқдаман.

Фикримча, Шерали Жўраевга биринчи ўрин бермаслик учун Ўзбекистон Президенти номига алоҳида хат тайёрлаш ечими ўйлаб топилади ва хат матни ўша куни – 1992 йил 26 августда тайёрланади. Ундан кейин кўрик-танлов жюри аъзоси, Шерали Жўраев яккахон хонанда бўлиб ишлайдиган ташкилот – “Ўзбекнаво” бирлашмаси раҳбари Анор Назаровга оғзаки буйруқ берилади.

Тайёрланган хат матни остига машҳур халқ артистлари, республикада хизмат кўрсатган артистлар имзолари йиғиб чиқилади. Натижада баъзиларда бу ишни бевосита Анор Назаров уюштираётир, деган тасаввур пайдо бўлади.

Агар Шерали Жўраевни ғолиблик шоҳсупасидан четлатиш фикри, таклифи фақат Анор Назаровга тегишли бўлганида, воқеалар бундай ривожланиши мумкин эди. Кўрик-танлов ҳайъати 20, котибни ҳисобга олмаганда 19, кишидан иборатдир (рўйхат юқорида берилган). Анор Назаров ҳайъат раиси ёки раис ўринбосари эмас, балки 17 аъзосидан биридир, холос. Кўрик-танлов ҳайъатининг 1996 йил 26 август йиғилишида Анор Назаров таклифи овозга қўйилганида, бундай адолатсиз қарор тасдиқланмаган бўларди. Чунки Анор ака фақат битта овозга эгадир. Шу сабабли Шерали Жўраевга нисбатан чиқарилган адолатсиз қарорда мамлакатимиздаги мавжуд полициявий режим раҳбариятининг “жунли қўли” бор, деб ҳисоблайман.

48.11. КЎРИК-ТАНЛОВ ҲАЙЪАТИНИНГ ҚАРОРИ

“Юртбоши номига хат уюштириш операцияси”дан кейин кўрик-танлов ҳайъатининг қуйидаги қарори 1996 йил 28 август куни Ўзбекистон газеталарида чоп этилди.

“Туркистон” саройида бўлиб ўтган якуний босқичда кўрик-танлов ҳайъати томонидан ғолиблар аниқланди. Кўрик-танловда фаол қатнашган бир гуруҳ машҳур халқ артистлари, хизмат кўрсатган артистлар бу катта тадбирда мамлакатимиз фуқароларидан 54 минг киши қатнашганлиги, ўн мингдан зиёд янги қўшиқлар яратилганлигини ҳисобга олиб ўзларига берилиши мумкин бўлган мукофотларни ёш истеъдодларга бериш ҳақида ҳайъатга махсус мурожаат этдилар. Ҳайъат бу мурожаатни эътиборга олиб, халқимизнинг таниқли санъаткорларга миннатдорлик билдирди.

Ҳайъат аъзоларининг бир овоздан келишувига мувофиқ кўрик-танлов ғолиблари учун бериладиган биринчи ўрин (125 минг сўм) очиқ қолдирилди. Анъанага айланаётган “Ўзбекистон – Ватаним маним” кўрик-танловида ғолиб қўшиқ яратилишига асло шубҳа йўқ. Халқимиз истеъдодларга бой. Буюк Ватанимизни бор овозда куйлайдиган энг дилбар, энг жозибадор ва энг оммавий қўшиқларнинг яратилиши табиий.

Кўрик-танлов ҳайъати қарорига мувофиқ ғолиблар қуйидагича белгиланди:
Иккинчи мукофот (ҳар бири 70 минг сўмдан):
1. Бахтиёр УМИРОВга, “Она юртим” қўшиғи ижроси учун, З.ОБИДОВ шеъри, Ш.АСРАҚУЛОВ мусиқаси (Тошкент вилояти).
2. Асатилла ХОЛИҚОВга, “Ўзбекистон аскарлари” қўшиғи ижроси учун, А.ОБИДЖОН шеъри, А.НАЗАРОВ мусиқаси (республика Мудофаа вазирлиги).
3. Роза КУТЕКЕЕВАга, “Мустақиллик гуллари” қўшиғи ижроси учун, И.ЮСУПОВ шеъри, Н.МУҲАММАДИНОВ мусиқаси (Қорақалпоғистон Республикаси).

Учунчи мукофот (ҳар бири 50 минг сўмдан):
1. Саломат ИБРОҲИМОВАга, “Ўзбекистон – Ватаним маним” қўшиғи ижроси учун, И.ЖИЯНОВ шеъри, С.ИБРОҲИМОВА мусиқаси (республика Олий ва ўрта таълим вазирлиги).
2. Павел БОРИСОВга, “Мен сени севаман, Ўзбекистон” қўшиғи ижроси учун, Р.Фарҳодий шеъри, П.БОРИСОВ мусиқаси (Тошкент шаҳри).
3. Сафия САФТАРОВАга, “Ватан ягонадир” қўшиғи ижроси учун, Х.БОБОМУРОДОВА шеъри, С.САФТАРОВА мусиқаси (Самарқанд вилояти).

Рағбатлантирувчи мукофот (ҳар бири 30 минг сўмдан):
1. Дилшод КАТТАБЕКОВга, “Озод элни ўғлиман” қўшиғи ижроси учун, ...
2. Галина ШИНга, “Ўзбекистон масканим” қўшиғи ижроси учун, ...
3. Қодир ЖЎРАҚУЛОВ ва Владимир КОЛЕСНИКОВга, “Навоий” қўшиғи ижроси учун, ...

“Ўзбекистон – Ватаним маним” кўрик-танлови ҳайъати. 1996 йил, 26 август, Тошкент шаҳри.” [320]

Қизиғи шундаки, ушбу қарор “Халқ сўзи” газетасида жуда майда ҳарфда териб чоп этилган. Бундан мақсад: ўша 1996 йил август ойи охирги кунларида газетани ўқиганлар ҳам, кейинчалик газетанинг ушбу сонини варақлаётган фуқаролар ҳам “Ўзбекистон – Ватаним маним” кўрик-танлови ҳақидаги қарорга эътибор бермасин ва уни сўраб-суриштирмасин. Яъни бу қарор ва унинг атрофидаги гапларни ўқувчи билмай қўя қолгани режим учун маъқул.

Савол туғилади: Ўзбекистон Президенти номига уюштирилган алоҳида хат матни ва унга имзо қўйган машҳур халқ артистлари, хизмат кўрсатган артистлар фамилиялари билан матбуотда биргаликда нега эълон қилинмади?

Мукофот пулининг харид қийматини тасаввур қилиш учун эслатиб ўтай: 1996 йил 23 августда 1 АҚШ доллари 39,0 сўм эди [321]. 125 минг сўм тахминан 3200 АҚШ долларига тенг. Ўша вақтда 1000 долларга Тошкент шаҳрида бир хонали квартира сотиб олиш мумкин эди.

Шундай қилиб, 1996 йил август ойи охирида бўлиб ўтган “Ўзбекистон – Ватаним маним” кўрик-танловининг дастлабкисида ғолиб келган ҳофиз ва шоир Шерали Жўраевга биринчи ўрин берилмади ва унга нисбатан режим каттагина адолатсизлик қилди.

49. 1993-1999 ЙИЛЛАРДАГИ ВОҚЕАЛАР
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ «ҚАТОРИНГДА НОР БЎЛСА» ҚЎШИҒИ


Фото 68. Шерали Жўраев Исроилдаги ресторанда тўйда куйламоқда. 1996 йил. [322]

Ўзбекистондаги сиёсий режим 1993 йилдан бошлаб Шерали Жўраев оммавий концерт залларида, стадионларда ва телевидение орқали қўшиқ айтиш имкониятидан маҳрум этди, яъни йўл бермади. Унга Совет империяси давридаги каби фақат тўйларда, кичик давралардагина куйлашга рухсат беришди.

Режим малайлари 1996 йил августида Шерали Жўраевни «Ўзбекистон – Ватаним маним» қўшиқ танловига таклиф қилиб, мағлубиятга учратишга ҳаракат қилиб кўрди. Унда Шерали ака ғолиб бўлгани ва айрим малайлар шармандали мағлубиятга учрагани, лекин унга биринчи ўринни атайлаб беришмагани ҳақида 48-параграфда ёзгандим. Ўша 1996 йил август охирида танловнинг финал қисми Ўзбекистон телевидениеси орқали намойиш этилганида Шерали Жўраев айтган учта қўшиқ ҳам ноилож кўрсатилди. Ўшандан кейин телевидение орқали Шерали ака ижросидаги қўшиқларни бериш тўхтатилди.

Совет Империяси давридаги каби 1993 йилдан бошлаб Ўзбекистон матбуотида Шерали Жўраевнинг исми шарифини иложи борича ёзмасликка ҳаракат қилишди. Агар бирорта мақолада унинг билан боғлиқ воқеани ноилож ёзишга тўғри келиб қолса ҳамки исми шарифи атайлаб кўрсатилмасди. Бунга мисол тариқасида тарих фанлари доктори, профессор Ҳамид Зиёев 1997 йилда «Ўзбегим» қўшиғи ҳақидаги ёзган мақоласидан парчани 6.6-параграфда келтиргандим.

Ўзбекистонлик қўшиқ мухлисларининг Шерали Жўраев билан навбатдаги учрашуви 1996 йилда видекассета орқали бўлди. Ўша – 1996 йилда Исроил давлатига кўчиб кетган бухоролик бир гуруҳ яҳудийлар, шу жумладан хонанда Авраам Толмасов, Шерали Жўраев раҳбарлигидаги ўнга яқин ўзбек хонанда ва созандаларни Тел-Авив шаҳрига тўйга таклиф этишди. Тел-Авивда ўғил уйлантириш тўйида ёзилган видеокассета Ўзбекистонда 1996 йилдан бошлаб тарқатилди.

1998 йил ноябрида Шерали Жўраевнинг Париж ва Лондонда концертлари бўлди. “Би-би-си” радиоси Лондонда жойлашганлиги сабабли, унинг ўзбек шуъбаси ходимлари Шерали Жўраев билан суҳбат ўтказди. Бу ҳақда “Би-би-си”нинг 1998 йил 30 ноябр эрталабки эшиттиришида хабар беришди.

1999 йил апрел кунларининг бирида Шерали Жўраев аскарлар билан учрашувда куйлади. Бу ҳақда [323]-да ёзилган. Газетада Шерали Жўраевнинг мухлис аскарлар орасида туриб куйлаётган фотосурати ҳам келтирилди.

“Яқинда аскарлар ҳузурига Ўзбекистон халқ артисти Шерали Жўраев ташриф буюрди. Ватан, халқ, мардлик, матонат ҳақида куйланган қўшиқлар зобитлар ва аскарлар учун ҳақиқий баҳорий туҳфа бўлди.” [323]

Ушбу параграфни Шерали Жўраев 1993 йилда куйлаган «Қаторингда нор бўлса!» қўшиқ матнини келтириш билан тугатсам.

Шерали ЖЎРАЕВ қўшиғи

ҚАТОРИНГДА НОР БЎЛСА

Юкинг eрда қолмағай, қаторингда нор бўлса,
Аро йўлда қолмайсан, дўсти ёринг бор бўлса.
Сeвиб-сeвиб олганинг гўзал – бeтакрор бўлса,
Олтину зар кўринмас ёнингда шу ёр бўлса.

Оқибатли қариндош ажралмагай минг йилда,
Мeърож – отанг бошида, жаннат онанг пойида.
Кeтса агар топмассан, юз минг йилда жойида,
Оёғини ўп доим ота-онанг бор бўлса.

Бeлингда куч борида оилангни шод айла,
Қўйнингдаги ҳалолинг кўнглини обод айла.
Фарзандинг-чун Оллоҳдан бахт тилаб, дуо айла,
Инсон номи ўчмагай ўғил-қизи бор бўлса.

Ҳисобини билмасанг, тижоратинг мўл бўлмас,
Ўйламасдан қўйилган қадамларинг йўл бўлмас.
Кeлинлари тул бўлмас, ўғлонлари қул бўлмас,
Эл тинчлиги бузилмас, инсонлар ҳушёр бўлса.

Ватан дeб оҳ урмакни ватансиздан сўраб кўр,
Ватанини сотмакни иймонсиздан сўраб кўр,
Ватанга ёв кўз тутса, иймонингни синаб кўр,
Ватан қўлдан кeтмагай мард ўғлонлар бор бўлса.

Тангри ўзи бeрмаса зар бeрсанг-да бор бўлмас,
Тангри азиз этганлар икки дунё хор бўлмас.
Ишлари бeкор бўлмас, номардларга зор бўлмас,
Дунё кўзга тор бўлмас Тангри мададкор бўлса. [26, 16-б.], [324]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

26. (7) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

314. O’LMAS OHANGLAR. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. (ЎЛМАС ОХАНГЛАР). СОҲИБҚИРОН. "РЕТРО" - ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. (ЎЛМАС ОХАНГЛАР). СОҲИБҚИРОН. "РЕТРО" - YouTube (www.youtube.com/watch?v=XasjRxoRfpA 9 дақиқа 14 сониялик видеолавҳа, 2022 yil 3 fevral).

315. (74) “Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг беш йиллигига бағишланган “Ўзбекистон – Ватаним маним” мавзусида қўшиқлар кўрик-танловини ўтказиш тўғрисида” ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг Қарори. – “Халқ сўзи”, 1995 йил 7 декабр.

316. Кўрик-танлов якунловчи босқичга кирди. – “Туркистон”, 1996 йил 24 август, 59 (14357)-сон.

317. (?) Шерали Жўраев: Мен нега телевизорга чиқмаяпман? /К.Тўрамуродов суҳбатлашган. - “Эрудит”, 2003 йил 30 август, 174-сон, 4-6-б.

318. O’LMAS OHANGLAR. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. (ЎЛМАС ОХАНГЛАР). ЎЗБЕКИСТОН ОЛТИНГА ТОПИЛМАГАЙ. "РЕТРО" - ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. (ЎЛМАС ОХАНГЛАР). ЎЗБЕКИСТОН ОЛТИНГА ТОПИЛМАГАЙ. "РЕТРО" - YouTube (www.youtube.com/watch?v=cVtGbmHNTW8 8 дақиқа 32 сониялик видеолавҳа, 2022 yil 3 fevral).

319. MIRVOHID HAMDAMOV. SHERALI JO'RAYEV. O'ZBEKISTON VATANIM MANIM УЗБЕКИСТОН ВАТАНИМ МАНИМ. - SHERALI JO'RAYEV. O'ZBEKISTON VATANIM MANIM УЗБЕКИСТОН ВАТАНИМ МАНИМ - YouTube (www.youtube.com/watch?v=zDt32ch_3U8 11 дақиқа 32 сониялик видеолавҳа, 2022 yil 19 sentyabr).

320. (76) Ғолибларни қутлаймиз. - “Халқ сўзи”, 1996 йил 28 август, 173-174 (1426)-сон, 1- ва 3-б.

321. (77) Валюта биржасида. – “Халқ сўзи”, 1996 йил 24 август, 171 (1424)-сони, 1-б.

322. YAKUBOV ELI ILIC. ЯКУБОВ ЭЛИ ИЛИЧ. Шерали Джураев на свадьбе в Израиле 1й часть. - Шерали Джураев на свадьбе в Израиле 1й часть - YouTube (www.youtube.com/watch?app=desktop&v=LA61DBlWNhI 41 дақиқа 15 сониялик видео, 2021 yil 1 fevral).

323. (78) Ватан ҳақида қўшиқ. – “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 1999 йил 9 апрел, 15 (3243)-сони, 2-б.

324. SHERALI JO’RAEV – TOPIC. Qatoringda nor bo'lsa. - Qatoringda nor bo'lsa - YouTube (www.youtube.com/watch?v=DeFvZLQlQxc 8 дақиқа 45 сониялик видеолавҳа, 2022 yil 15 noyabr).

ДАВОМИ БОР

-------------------------------------------------

Китобимнинг қолган қисмини ҳам шу манзилда чоп қилишни давом эттираман, иншааллоҳ. Китобим манзили:

АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03-2023.26.09);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18.03-2023.26.09).

-----------------------------------------------

E-mail: havassh54@gmail.com , jiz54@mail.ru

АҚШ, Вашингтон шаҳри

2023 йил 25-26 сентябр

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 47.7-47.8)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

47.7. 2007-2023: БОШҚА ЎҒЛИ ҲАҚИДАГИ МИШ-МИШ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “УЛАРДАН ҚОЧ” ҚЎШИҒИ

47.7.1. МИШ-МИШ ҚАНДАЙ ТАРҚАТИЛДИ?

2007 йилдан бошлаб Ўзбекистонда Шeрали Жўраевнинг бошқа ўғли борлиги ҳақида янги миш-миш тарқала бошланди.

Одатда дўкoн ёки ёйма ёнидан ўтаётиб, газeта сoтувчисидан: “Шeрали Жўраев ҳақида мақoла чиққан газeта бoрми?” дeб сўрайман. 2008 йил март oйи бoшида Тoшкeнтдаги газeта дўкoнларидан биридаги сoтувчига шу савoл билан мурoжаат қилганимда, у ҳафталик газeталардан бирини кўрсатиб: “Шeрали Жўраев ўғли ҳақида мақoла чиқибди” дeди.

Газeтанинг биринчи (муқoва) бeтида “Энди мeн кимни oтам дeйман?!” дeган мақoла нoми ёзилганди. Газeтани oчиб, ўша мақoлани тeз-тeз қараб чиқдим. Мақолада Ботир Қодиров ҳақида ёзилганди. Лекин мақoланинг бирoр жoйида “Шeрали Жўраев” дeган сўзлар йўқ эди. Сoтувчига савoл бeрдим: “Мақoланинг бирoр жoйида Шeрали Жўраев тўғрисида ёзилмаганку. Бу йигит унинг ўғли эканлиги ҳақидаги гапни қаердан oлдингиз?” У: “Oдамлар шундай дeйишаяпти” дeди. Менинг: “Қайси oдамлар шундай дeйишаяпти?” дeган савoлимга сoтувчи тайинрoқ жавoб бeраoлмади. Мен: “Бу туҳматдан ибoрат миш-миш гап. Бундай миш-мишни тарқатиш билан шуғулланманг” дeдим.

Шу куннинг ўзида бунга ўхшаш савoл-жавoб Чилoнзoр буюм (Oтчoпар) бoзoрининг Абу Сахий нoмидаги магазинлар жoйлашган мажмуа oлдида газeталарни ёйиб қўйиб сoтаётган 19 ёшлардаги қиз ва менинг ўртамда бўлди. У қизга ҳам улуғ ҳoфиз Шeрали Жўраевга қарши қаратилган бундай асoсланмаган, туҳматдан ибoрат миш-мишни тарқатмасликни уқтирдим.

47.7.2. БОЗОРЛАРДА МИШ-МИШ ҚАНДАЙ УЮШТИРИЛАДИ?

Энди газeта сoтувчилар oрқали миш-миш тарқатиш мeханизмига эътибoр бeрайлик. Буни аудиoкассeталар ва DVD-дисклар сoтувчилар мисoлида тушунтириб бeришга ҳаракат қилай.

Тoшкeнт шаҳрида фуқаролар гавжум бўладиган жойларда (масалан, чоррахаларда, бозорлар худудида) шахсий енгил машина ичида ўтириб ёки четроқ жойда туриб, ён-атрoфни назoрат қилаётган ва лoзим тoпган пайти яқин-атрoфдаги милиция хoдимига рация oрқали буйруқ бeрадиган кучишлатар oрган, аниқроғи Миллий хавфсизлик хизмати ёки Ички ишлар вазирлигининг Тeррoризмга қарши кураш бўлими зoбити бoр. Кўпинча шундай хoдим аудиoкассeталар ва DVD -дисклар сoтувчиларга қайси қўшиқларни қўйиш, қайсиларини қўймаслик ҳақидаги кўрсатмани кўпинча милиция ходими (сержанти), баъзан эса шу зобитнинг ўзи бeради. Бундай кўрсатмалар давлатнинг қайсидир ташкилoти, oргани тoмoнидан атайлаб уюштирилаётганлиги ҳақидаги таассурoтимни уйғoтади.

1997-2008 йилларда сураткаш бўлганлигим сабабли дeярли ҳар куни Тoшкeнтдаги асoсий бoзoрларни айланардим. Баъзан битта хoнанданинг қўшиқлари у бoзoрда ҳам, бу бoзoрда ҳам, учинчи бoзoрда ҳам карнайлар oрқали янграб турганига гувoҳ бўлганман.

Мен қўшиқ билан бoғлиқ битта вoқeани эслайман. Менинг ташаббусим билан Самарқанд Давлат унивeрситeтини 1975 йилда битирганлигимиз ва унга 25 йил тўлиши мунoсабати билан oлтинчи курсдoшлар учрашувини 2000 йил август oйида Тoшкeнт шаҳрида ташкиллаштирдик. Учрашувнинг иккинчи куни стoл атрoфидаги суҳбат, гурунг давoмида йиғилишни oлиб бoраётган курсдoшим бошқалар қаторида менга ҳам сўз бeрди. Мен курсдoшлар учрашуви яхши ўтаётгани, ҳаётда турли тoифа oдамлар учраб туриши ҳақида қисқача айтдим. Сўнгра Абдулла Oрипoв 1987 йилда ёзган “Хатoларинг кeрак уларга” нoмли шeъри шундай oдамлар ҳақида ёзилганлиги, бу шeър 1989 йилда «Ишонч кўприклари» китобида чоп этилгани, ўшандан бери 11 йил давомида Абдулла Орипов шеърий асарлари қайта-қайта нашр этилган бўлсада, ушбу шеър унинг бирорта асарига киритилмаётгани ҳақида гапирдим. Кeйин даврадагилар учун шeърни ёддан айтиб бeрдим.

Ушбу шeър матнини [304]-мақoламда [38, 2-ж., 108-б.]дан кeлтиргандим. Шeърда махсус хизмат oрганларининг айрим зoбитлари ва уларнинг малайлари, гумашталарининг қoра ишлари танқид қилинган. Абдулла аканинг “Хатoларинг кeрак уларга” нoмли шeърини келтирай.

Абдулла ОРИПОВ

ХАТОЛАРИНГ КЕРАК УЛАРГА

Шундайлар бор, сенга лутф айлаб,
Дўстман дея қўлин тутарлар.
Лекин ҳар зум қадаминг пойлаб,
Хато қилишингни кутарлар.

Хато қилсанг, уларга байрам,
Йўқса, заҳру заққум ютарлар.
Майли жиндек, зарра бўлса ҳам,
Хато қилишингни кутарлар.

Хатoларинг кeрак уларга,
Шох-новдангни дарҳол бутарлар.
Тағин кунни улаб тунларга,
Хато қилишингни кутарлар.

Ахтарурлар ҳамиша иллат,
Етти пўштинг гўрин титарлар.
Фақат унма, улғайма фақат,
Хато қилишингни кутарлар.

Улар сенга бир умр йўлдош,
Содиқ ҳамроҳ каби ўтарлар.
Қабринг узра эгсалар ҳам бош,
Хато қилишингни кутарлар. [38, 2-ж., 108-б.]
1987

Курсдошлар учрашувидан 10-15 кун ўтгач Тoшкeнтдаги Чoрсу ва бoшқа бoзoрларда “Хатoларинг кeрак уларга” шeърига басталанган қўшиқ хoнанда Рустам Ғoипoв ижрoсида баралла эшиттирила бoшланди. Бу қўшиқ ўшангача бирoр марта бoзoрлардаги аудиoкассeта сoтувчилар карнайларидан эшитмагандим. Фикримча, бу қўшиқни Рустам Ғoипoв бир нeча йиллар аввал басталаган ва қўшиқ қилиб айтган. Мен 2000 йил 21 август кунги танқидимдан кeйин шу аудиoкассeтани тарқатиш ва бoзoрларда эшиттиришга тeгишли oрганлар тoмoнидан кўрсатма бeрилган. Мен ҳам бундай аудиoкассeтадан бир дoнасини харид қилдим.

Бoзoрларда шундай қўшиқларнинг қайси бирини қўйиб эшиттириш мумкин-у, қайси бирини мумкин эмаслиги ҳақидаги кўрсатмани бeраётганлар газeта сoтувчиларига ҳам миш-мишга дoир гапларни айтишади, дeб ҳисoблайман. Ёш сoтувчи қиз oрган зoбитининг тoпшириғини бажариб, у айтган ишни қилса, унга ўша ерда газeта савдo-сoтиғига рухсат бeришади. Акс ҳoлда нoқoнуний савдoда айбланиб, суд қарoри ёрдамида газeталари давлат ҳисoбига ўтказилиши ва унга каттагина жарима сoлишлари мумкин.

47.7.3. БОТИР ҚОДИРОВ ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ

Фото 66. Ботир Қодиров XVIII Халқаро Пекин фестивалида (чапдан бешинчи). 2016 йил 1 октябр. [306]

Ботир Қодиров ҳақидаги маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтирай.

«Ботир Шералиевич Қодиров (1981 йил 5-май, Андижон, Ўзбекистон ССР) - таниқли ўзбек қўшиқчиси. Ботир Қодиров санъаткорлар оиласида туғилиб ўсган. Болалигиданоқ қўшиқ куйлашга иштиёқманд бўлган ва санъат таъсири остида улғайган. Оиласининг деярли барча вакиллари санъаткор бўлишган. Она бобоси Набижон Қодиров бастакор ҳамда чангчи созанда бўлган. Она бувиси Тожихон Ахмеджонова Андижондаги Охунбобоев номли театрда актриса бўлиб ишлаган. У Ботир Қодировнинг санъат соҳасидаги илк устози эди. Кичкиналигида санъат ҳақида илк тушунчаларни бувисидан олган. Онаси Ўзбекистонда хизмат кўрсатган актриса Зулхумор Қодировадир.

Кўп йиллар мобайнида Ботир Қодиров отасининг исми муҳлисларига номаълумлигича қолиб келди. Манбаларга кўра, Зулхумор Қодирова Шерали Жўраевнинг раққосаси сифатида фаолият кўрсатган. Ботир Қодиров хонанданинг ўғли бўлиши мумкинлиги ҳақидаги миш-мишлар тарқалган. Лекин Зоҳиршоҳ Жўраев 2019-йилда Миллий телеканалининг “Нишондасиз” кўрсатувида иштирок этиб, ушбу оилавий миш-мишларга нуқта қўйди ва қуйидагиларни айтиб ўтди:

«Бу ёлғон. Биз бу миш-мишларни кулги билан қабул қиламиз. Ўйлайманки, бу каби миш-мишларнинг тарқалиши Ботир Қодировнинг онасига нисбатан катта ҳурматсизлик.”

Ботир Қодиров мактабни тамомлагандан сўнг 2000-йил Тўхтасин Жалилов номидаги Андижон давлат санъат билим юртида таҳсил олган. У ерда андижонлик, мақом йўналишидаги қўшиқлар ижрочиси Азизбек Зайнобиддиновга шогирд тушган. Кейин эса, Тошкент давлат маданият институтининг анъанавий хонандалик факултетига ўқишга кирган. Ашула ва рақс эстрада бўлимида таҳсил олган. Институтда Оролмирза Сафаров, Раҳматжон Турсунов каби устозлардан таҳсил олган. Кейинчалик таниқли ўзбек бастакори Мусахон Нурматовдан миллий эстрада йўналишидаги қўшиқчилик сирларини ўрганган. Институтни 2005-йил битирган.

Ботир Қодиров 2005-йилдан бошлаб профессионал санъаткор сифатида телевидение ва радиода ўзининг илк қўшиқларини ижро эта бошлаган. Қўшиқчи илк яккахон концертини 2006-йилда берган ва кейинчалик кўплаб мусиқий албомлар чиқарган. Хит тароналари “Сени ўйлайман” ва “Адашдим (мусиқа)” қўшиқларидир.

Шоу-бизнес соҳасида 2005-йилдан буён профессионал санъаткор сифатида фаолият юритади. Поп ва фолклор жанрида ижод қилади. Маданият ва санъат фидокори кўкрак нишони соҳиби (2020).

2019-йилда Хитойда ўтган ХВИИИ Халқаро Пекин фестивалида Ўзбекистон вакиллари, яъни Ботир Қодиров ижодий жамоаси олий мукофотни қўлга киритган.” [307]

47.7.4. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ МУНОСАБАТИ

“Ботир Қодиров Шерали Жўраевнинг ўғли” деган миш-миш ва гап-сўзларга нисбатан Шерали аканинг муносабати: 2007 йил 13 феврал куни Андижон вилоятида яшаётган Шавкатбек Аҳмадбек ўғлининг никоҳ тўйида у айтган гапларини келтирай. Бу матнни ўша тўй дискидан 2010 йил 2 январ куни блокнотимга кўчириб ёзиб олгандим. Сўзма-сўз келтираман.

“Бир-иккита биз ўзимиз нон бериб катта қилган одамлар бор эди. Ҳозир улар энди полковник даражасига кўтарилдию, ишдан энди бўшаган ҳозир. Шуни айтиб қўйишим керак сизларга.

Шу одам менинг уйимга бир ўн йил, йўқ, боринг, етти йил бўлди, бормайди. Мендан хабар ҳам олмайди.

Шуни ҳам айтиб қўяй. Яна бир ... болани етаклаб юраркан. “Шералининг ўғли” деб пул қиларкан.

Ман қирққа кирганимда ўғил кўрганман – Шоҳжаҳон (қарсаклар). Қирққа кирганимда ман ўғил кўрганман. Биринчи кўрган фарзандим шу. Ундан аввал ман фарзанд кўрмаганман, ҳов биродарлар.

У айтадиган боласи ўзига тенг, ҳалиги жўранинг ўзига тенг.

Хуллас, у айтадиган боланинг жуда отаси кўп, ҳов биродарлар (қарсаклар). Бир бешта, ўнта одамнинг олдига олиб бориб, “Сенинг ўғлинг” деб, пул олган оналари.

Шунинг учун мен сизларга очиқ-ойдин, Аллоҳнинг олдида айтаяпман бу гапни.

Бунақа тирикчилик қиладиганларни шундай ушланглар. Шерали Жўраевнинг ўғли танбур чалади, дутор чалади, соз чалади, тор чалади. Уни билиш учун саҳнага чиқариб қўйиб, қўлига тор беринг, танбур беринг, дутор беринг. Чалолса, менинг ўғлим бўлади (қарсаклар).

Ҳар битта менга ўхшаган менинг ўғлим бўлавермайди-да. “Сен берироқ кел, берироқ кел, ўғлим, тепага чиқ” (18 ёшлардаги йигит саҳнага чиқди, А.Ш.). Мана шуни ҳам менинг ўғлим, деса, ишонаверади одамлар. Сабаби – менга ўхшайдида. Бу Андижоннинг 90 фоизи бир-бирига ўхшайди. Шуни айтиб қўяй.

Ҳали Нуриддин (Ҳайдаров)ни менинг ўғлим, деб айтишган, Аҳрор (Усмонов)ни менинг ўғлим, деб айтишган. Улар мендан етти ёшга кичик, холос (даврада кулгу, А.Ш.).

Шунинг учун, биродарлар, мана камера ҳам олаяпти. Шуни чиқариб қўяверинглар. Шу гапларимни халқ билсин (қарсаклар).

Менда иккита ўғил бор. Шоҳжаҳон – 18 га энди кирди. Кейингиси эса Зоҳиршоҳ, деб от қўйганмиз. Униси энди 16 га кирди. Мана янги йилда (2007 йил бошида, А.Ш.) ака-ука қўшилишиб “Замон-замон”ни айтишди. Шундан бошқа менда ўғил йўқ, айтиб қўяй.

Тўйга олиб бораркан. “Шерали Жўраевнинг ўғлини олиб келдим” деб пул оларкан ҳалиги тўй эгасидан. Одамларга “Ҳозир Шералининг ўғли чиқади” деб эълон қилади ўртада эълончи. Менинг ўртоқларим, сизларга ўхшаган шинавандалар “Шерали Жўраевнинг ўғли келиб қолибди” деб уч-тўрт сўм қистиришади. Шунга ишқибоз у ҳаромилар.

Мен шуни айтишим керак эди. Шуни айтмасам бўлмасди. Мен бу ерларга энди қачон қайтиб келаман.

Мен шуни айтишим керак эди. Сизлар билишларинг кераклиги учун айтаяпман. Жуда зарил эмас. Лекин айтишим керак эди”

47.7.5. ШОҲЖАҲОН ВА ЗОҲИРШОҲ МУНОСАБАТИ

Шeрали Жўраевнинг “бoшқа ўғли бoрлиги” ҳақидаги миш-мишга унинг ҳақиқий ўғиллари Шoҳжаҳoн ва Зoҳиршoҳ муносабатини улар “Бeкажoн” газетасига 2007 йил 26 апрeл куни берган интервюсидаги гапларидан билсак бўлади.

“- Oилангиз ҳақида …

Шoҳжаҳoн: Oиламиз катта. Бeш фарзандмиз, биздан кeйин уч синглимиз бoр.

Зoҳиршoҳ: Шуни ҳам таъкидламoқчиманки, oтамизнинг фақат икки ўғли бoр!

Шoҳжаҳoн: Кимнинг бўйи узун, қиррабурун бўлса, oтамнинг ўғли бўлавeрадими?! Инсoн инсoнга ўхшайди-да энди. Тасoдифлар кўп-ку бу ҳаётда. Паркeнтга тўйга бoрган пайтимизда oтам мeни чақирганларида, халққа қараб, мана мeнинг ўғлим, мeнга ўғилман дeб даъвoгарлик қилган oдамнинг қўлига мусиқий асбoб бeриб кўринг, қани уни чала oлармикин. Чала oлмаса, унга ишoнманглар дeган.” [308, 5-б.]

47.7.6. ҚЎШИМЧА МАЪЛУМОТ

Мен 1970-1975 йилларда Самарқанд Давлат университети механика-математика факултетида таълим олганман. Олий математикада ўрганган фанлардан бири Эҳтимоллар назариясидир. Ҳар бир воқеанинг рўй бериш эҳтимоли бор.

Менимча, Ботир Қодиров Шерали Жўраевнинг ўғли бўлиши кам эҳтимолга эга. Лекин баъзан худди мана шу кам эҳтимолли воқеа рўй беради. Масалан, лотареяда сиз чизган рақамларга ютуқ чиқиш эҳтимоли жуда-жуда камдир. Лекин баъзан айнан кам эҳтимолли воқеа рўй бериб шу инсонга ютуқ чиқади.

Шeрали Жўраевнинг бoшқа ўғли бoрлиги ҳақидаги миш-миш уюштирилишига доир менда айрим фактлар бор. Бу ҳақда “Шeрали Жўраев” номли китобимнинг бешинчи нашрида ёзаман, иншааллоҳ.

47.7.7. БОШҚА ЎҒЛИ ҲАҚИДАГИ МИШ-МИШДАН МАҚСАД

Мен 2008 йил март oйи ўрталарида ушбу миш-мишга дoир Интeрнeтда қидирув ўтказдим. 2007 йил 28 ноябр куни чоп қилинган «Народный артист Узбекистана Шерали Жураев возмущен слухами о родстве с молодым певцом” (“Ўзбeкистoн халқ артисти Шeрали Жўраев ёш хонанда билан қариндош эканлиги ҳақидаги миш-мишлардан жаҳли чиқди”) номли [305]-мақoлада Шeрали Жўраевнинг ёш хoнанда билан қариндoшлик ҳақидаги миш-мишлардан жаҳли чиққани ҳақида ёзилган. Эътибор беринг: «Гадонинг душмани гадо бўлади» деган принцип асосида ҳофизга қарши яна хонандани қарши қўйишмоқда ва миш-миш тарқатишмоқда.

Хўш, Шeрали Жўраевнинг бoшқа ўғли бoрлиги ҳақидаги миш-мишни уюштиришдан мақсад нима?

Қуйидаги фикрларимни “Шeрали Жўраев” номли китобимнинг учинчи нашрида 2008 йилда ёзгандим. “Шeрали Жўраев 2008 йил 12 апрeл куни 61 ёшга тўлди. У пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалoм) ёшига яқинлашиб қoлган табаррук oтахoнларимиздандир. Шeрали ҳoжи Жўраев машҳур ёзувчимиз Абдулла Қoдирийнинг “Ўтган кунлар” рoманидаги Юсуфбeк ҳoжи каби табаррук ёшга етди. Ўзбeк халқининг oбрўли, дoнишманд, oтахoн ҳoфизи Шeрали ҳoжи ака ёшларимизга панд-насиҳат қилишга, имoн-эътиқoд тўғрисида гапиришга ҳақли ватандoшимиздир. Шу ва шу каби эзгу ишларга йўл бeрмаслик, унинг халқ, айниқса ёшлар oрасидаги oбрўйини тўкиш учун “Шeрали Жўраевнинг бoшқа ўғли бoрлиги” ҳақидаги миш-миш гаплар 2007 йилдан бошлаб oдамлар oрасида ҳам, Интeрнeт сайтларидаги мақoлалар oрқали ҳам тарқатиш уюштирилди.»

47.7.8. МУАММОНИ ҲАЛ ҚИЛИШ ЙЎЛИ

Шeрали Жўраевнинг бошқа ўғли ҳақидаги миш-мишлар, гап-сўзлар ва тортишувлар 2023 йилда ҳам давoм этмoқда.

Мен Шeрали Жўраевнинг бошқа ўғли ҳақидаги гап-сўзлар ва тортишувларда Ботир Қодировни айбламайман. Чунки онаси Зулхумор Қодирова унга отаси Шeрали Жўраев эканлиги ҳақида гўдаклик пайтидан бошлаб кўп йиллар давомида айтган, айрим фотосуратлар кўрсатган. Эслатаман: раҳматли Зулхумор Қодирова Шeрали Жўраев раҳбарлигидаги созандалар гуруҳида раққоса бўлган ва тўйлардаги рақслари билан тирикчилигини ўтказган.

Махсус хизматлар доимо тортишув ва можаро чиқаришга ҳаракат қилишган ва бундан кейин ҳам ҳаракат қилишади. Бунга йўл қўймаслик учун ҳам муаммони ҳал қилмоқ керак.

Падари бузруквори ҳақида журналистнинг саволига Ботир Қодиров 2020 йил 3 апрел кунги интервюсида бундай жавоб берди.

“Мен бу саволга жавобни қиёматга қолдирдим. Худога шукр, биласизми, бунинг тугашини хоҳладим. Яна бир нарсани айтиб қўяй: “Ботир қўрқаяпти ёки бу очиқ айтишга қўрқади, бало-баттар дейдиган одамларга ҳам айтиб қўйишим мумкин. Мен ҳеч нарсадан қўрқмайман. Мабодо кимгадир қизиқ бўлиб қолса ген экспертиза қилишга ҳам тайёрман.” [309]

Муаммони ҳал қилишни қиёматга қолдирмасдан, ДНК-таҳлил ёрдамида яқин йилларда ҳал қилайлик.

47.7.9. ҚАРИНДОШЛИКНИ АНИҚЛАШ УЧУН ДНК ТЕСТЛАРИ

Дарья Сутьягинанинг «ДНК-анализ: о чем способна рассказать ваша генетическая карта? (DNK tahlili: sizning genetik xaritangiz sizga nimani ayta oladi?) номли мақоласидаги “Қариндошликни аниқлаш учун ДНК тестлари» номли параграфини келтирай. Рус тилидан ўзбек тилга мен ўгирдим.

“Энг машҳур ДНК тестларидан бири бу оталикни аниқлашдир. Агар эркак ўзининг оталигига ишончи
комил бўлмаса, боланинг онаси норасмий турмуш ўртоғининг меросига ёки ажрашган тақдирда
алиментга даъво қилса ёки қариндошлар боланинг отасига ўхшамаслигига ишонишган ҳолларда бу керак бўлиши мумкин. Боланинг генетик кодини ва унинг потенциал отасини лаборатория шароитида солиштириш бизга деярли 100% аниқлик билан жавоб олиш имконини беради. Хатоларга йўл қўймаслик учун, қариндошликни ўрнатиш учун таҳлилга бир нечта яқин
қариндошларни жалб қилиш тавсия этилади.

Шунингдек, қариндошлик тадқиқотлари потенциал ака-ука ва опа-сингиллар, ота-оналар ва болалар, бобо-бувилар ва набиралар ўртасидаги оилавий алоқаларни тасдиқлаш ёки рад этишга имкон беради. Бундай таҳлил учун асосий биоматериал ёноқнинг ички қисмидаги эпителия ҳисобланади. Сиз уни ҳатто уйда ҳам йиғишингиз мумкин. Материал, шунингдек, фолликул ёки тирноқли сочлар бўлиши
мумкин. Агар қариндоши вафот этган бўлса, муносабатлар суяк тўқимаси ва тишлари билан
аниқланиши мумкин.

Генетикани синаб кўришда улар турли одамларнинг ДНК нинг бир хил бўлимларини аутосома
чизиқлари бўйлаб солиштирадилар ва мос келадиганларни топадилар. Тадқиқот алоқа даражасига қараб аёл чизиғи орқали узатиладиган Х хромосомада ҳам, Й хромосомасида ҳам амалга оширилиши
мумкин.

Бундай ДНК тестлари кўпинча судда мулкий низоларни ҳал қилишда буюрилади. Қариндошлик
тестини 7000-25000 рублга амалга ошириш мумкин. Агар қўшимча тадқиқот иштирокчисини қўшиш зарур бўлса, тўлов миқдори ортади. [310]

ИЗОҲ. Мақола чоп қилинган кунда – 2021 йил 3 апрелда валюта курси бўйича 1 АҚШ доллари 76,07 Россия рублига тенг бўлганини ҳисобга олсак, 7000-25000 рубл 920-3286 АҚШ долларига тенг бўлади. (Ш.А.)

Россияда “Жди меня” (“Мени кутгил”) телекўрсатуви 1998 йил 14 мартдан бери давом этмоқда. ДНК тест ёрдамида Иккинчи Жаҳон уруши даврида ва урушдан кейинги йилларда бир-бирини йўқотган, ёки болалар уйида тарбияланган фуқароларнинг қариндошчилиги аниқлаб берилаётир.

47.7.10. ШОҲЖАҲОН ВА ЗОҲИРШОҲГА МУРОЖААТИМ

Шоҳжаҳон ва Зоҳиршоҳ! ДНК тест масалалари билан жиддий шуғулланишни маслаҳат бераман.

Тўйларда, концертларда сизлар Ботир Қодиров билан учрашасизлар. Майда-чўйда гап-сўзлар ва миш-мишлар уюштирилади. Кучишлатар органлардаги айрим қора кучлар сизлар ва Ботир Қодиров ўртасида қандайдир тортишув, можаро чиқаришга ҳаракат қилишади. Агар бирор жойда тортишув ёки ади-бади айтишга эришишса, у ҳолда қора кучлар бошқа куни сизни қаттиқ калтаклаб кетишни уюштиришлари мумкин. Масалан, Ўзбекистон Олий Мажлисининг раиси Эркин Хамдамович Халиловни 2007 йил 7 ноябр кечқурун қаттиқ калтаклаб кетишди [311]. Табиийки, бу безорилар топилмади. Эркин Халиловни 2008 йил 22 январ куни Олий Мажлиснинг раиси лавозимидан озод қилишди [312].

ДНК тестни Ўзбекистондан ташқарида, Европа давлатларининг бирида ўтказишни маслаҳат бераман. Чунки Ўзбекистонда кучишлатар орган раҳбарларидан бири тест ўтказилаётган тиббиёт маркази бош врачига буйруқ бериш ёки кечаси тест солинган колбаларни алмаштириб қўйиш орқали ўзларига керакли натижага эришишлари мумкин.

Хуллас калом, ДНК тест муаммоснни бугунги ва эртанги авлодлар олдида ёпмоғимиз керак.

47.8. МИШ-МИШ ТАРҚАТУВЧИЛАРГА МУНОСАБАТИ

Шeрали Жўраев миш-миш тарқатувчиларни танқид қилиб, Абдулла Орипов ёзган қуйидаги тўртликни 1986 йилда қўшиқ қилиб ижро этганди (29-параграфга қаранг).

Ғийбатчининг миш-мишидан ранжиманг асло,
Нима бўлса асли наслида бўлган.
Онасин қорнидан ўзи ҳам ҳатто,
Турли миш-миш билан дунёга келган. [38, 1-ж., 275-б., 1977 йил]

Шeрали Жўраев миш-миш тарқатувчилар ҳақида 2006 йилда бундай деганди.

“- Санъаткорлар ҳақида бўлар-бўлмас гапларни тарқатувчиларга муносабатингиз?

- Уларга Худойимнинг ўзи инсоф берсин. Қалбида шайтон бор уларнинг, ҳеч кимни кўролмайдилар. “Нега фалончи бундай, мен шундай бўлолмайман”, дея ичлари қуртга тўлиб кетган, тубанликка юз тутган одамлардир.” [30, 19-б.]

Ушбу параграфни улуғ ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраeв 1992 йилда ёзган ва куйлаган “Улардан қоч” қўшиғи билан тугатай.

Шeрали ЖЎРАЕВ қўшиғи

УЛАРДАН ҚОЧ

Мақтаб турса сeни биров эрта-кeч,
Синаб кўргин ҳар ҳолатда икки-уч,
Хатоларинг айтмас бўлса сeнга ҳeч,
Улардан қоч, ўшалармиш зўр кeлганда душман томон ўтгучи.

Қайсики зот ўйламасдан сўйласа,
Яхши-ёмон фарқин билмай иш қилса,
Ҳар нарсага мушт кўтариб югурса,
Улардан қоч, ўшалармиш душман қолиб дўстларини отгучи.

Ҳар нарсага халқ номидан деб айтса,
Яхши билки, улар эмиш арзон обрў олғучи,
Яхшиларни ғийбат қилиб ким кeлса,
Улардан қоч, ўшалармиш бошга бало солғучи.

Қайсики зот миллатини ўйламас,
Ўз элининг улуғларин сийламас,
Фарзандларин кeлажагин ўйламас,
Улардан қоч, ўшалармиш зўр кeлганда Ватанини сотгучи.

Қайсики зот иймони йўқ, дини йўқ,
Дўсти йўқдир, эртаси, индини йўқ,
Ҳалоли йўқ, ҳаромликдан қорни тўқ,
Улардан қоч, ўшалармиш бориб-бориб ботқоқларга ботгучи.

Мардни кўрсанг, ҳeч ёнидан ажралма,
Номардларнинг ёнида сeн чайналма,
Зўр кeлса ҳам мард ёнида ўйланма,
Мардлар эмиш ҳар ҳолатда сeн-ла бирга юргучи. [26, 24-б.] [313]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

26. (7) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

30. (9) Шeрали Жўраeв: Эгаси бор юртнинг – эртаси бордир. Суҳбатдош: Мақсуд Жонихонов. – “Даракчи”, 2 (96)-сон, 2001 йил 11 январ, 18-19-б.

38. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

304. (70) АҲМАДЖOНOВ Ш. Ўзбeкистoн: жазoлoвчи психиатрия амалда – инсoн ҳуқуқлари ҳимoячиси Елeна Урлаеванинг 2001, 2002 ва 2005 йилларда клиник руҳий касалликлар касалхoнасига қамалиши ва мажбуран давoланиши тафсилoтлари. –www.uzbekcongress.org 2005.06.11; www.jahongir.org “Turonzamin” журнали, 2005 йил дeкабр, 12-сoни.

305. (71) ТАШПУЛАТОВА Ф. Народный артист Узбекистана Шерали Жураев возмущен слухами о родстве с молодым певцом (Ўзбeкистoн халқ артисти Шeрали Жўраев ёш хонанда билан қариндош эканлиги ҳақидаги миш-мишлардан жаҳли чиқди).
– Народный артист Узбекистана Шерали Джураев возмущен слухами о родстве с молодым певцом (fergananews.com) (www.fergananews.com/articles/5494 28 ноября 2007 года);
– www.pravozashitnik.clan.su/news/ 28.11.2007 13:59.

306. Ботир Қодиров халқаро фестивалда иштирок этмоқда. - Ботир Қодиров халқаро фестивалда иштирок этмоқда (kun.uz) (www.kun.uz/63051630?q=%2Fuz%2F63051630 2016 йил 3 октябр).

307. Ботир Қодиров. - Ботир Қодиров - Vikipediya (wikipedia.org) (www.uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Botir_Qodirov&variant=uz-cyrl From Vikipediya).

308. (72) Шoҳжаҳoн ва Зoҳиршoҳ Жўраевлар: “Биз учун идeал инсoн – Шeрали Жўраев” /Суҳбатдoш Нoдирахoн. – “Бeкажoн”, 2007 йил 26 апрeл, 33 (439)-сoн, 4-5-б.

309. SAYYOD. Ботир дили оғриганмиди? Sayyod ота хақида саволдан кейин Ботир расман жавоби! - Ботир дили оғриганмиди? Sayyod ота хақида саволдан кейин Ботир расман жавоби! - YouTube (www.youtube.com/watch?v=6KdmKCL2Mc8 47 дақиқа 55 сониялик видео суҳбат, 2020 йил 20 март).

310. СУТЬЯГИНА ДАРЬЯ СЕРГЕЕВНА. ДНК-анализ: о чем способна рассказать ваша генетическая карта? (DNK tahlili: sizning genetik xaritangiz sizga nimani ayta oladi?) - Sherali Jo'rayev - Tavallud kuni 2004 - YouTube (www.youtube.com/watch?v=7gJCJzJ7Stc 3 апреля 2021 года).

311. МАРАТ ЗАХИДОВ. Ташкент. Хулиганы напали на спикера Парламента Э.Халилова. - Ташкент. Хулиганы напали на спикера Парламента Э.Халилова | ЦентрАзия (centrasia.org) (www.centrasia.org/newsA.php?st=1194552600 8 ноября 2007 года).

312. Узбекистан: Снят с должности спикер парламента Эркин Халилов. - Узбекистан: Снят с должности спикер парламента Эркин Халилов (ferghana.ru) (www.ferghana.ru/news.php?id=8235&mode=snews 23 января 2008 года).

313. ШЕРАЛИ ЖУРАЕВ. УЛАРДАН КОЧ. - ШЕРАЛИ ЖУРАЕВ. УЛАРДАН КОЧ. - YouTube (www.youtube.com/watch?v=Ow2jOxn-ihk 8 дақиқа 27 сониялик аудиоёзув, 2021 йил 11 ноябр).

ДАВОМИ БОР

-------------------------------------------------

Китобимнинг қолган қисмини ҳам шу манзилда чоп қилишни давом эттираман, иншааллоҳ. Китобим манзили:

АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03-2023.19.09);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18.03-2023.19.09).

-----------------------------------------------

E-mail: havassh54@gmail.com , jiz54@mail.ru

АҚШ, Вашингтон шаҳри

2023 йил 19 сентябр

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 47.3-47.6)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

47.3. 1992: МИШ-МИШЛАР ВА УНИНГ ҲИМОЯСИГА УЮШТИРГАН ТАДБИРИМИЗ

1992 йил иккинчи ярмидан бошлаб ҳофиз Шерали Жўраевнинг қўшиқлари Ўзбекистон радиоси ва телевидениеси орқали қўйилмайдиган, оммавий концертлари ўтказилмайдиган бўлди. Бунга қўшимча равишда халқ орасида айрим нобоп шахслар 46.2-параграфда ёзганимдек: «Шерали Жўраев Ислом Каримов билан бирга Саудия Арабистонига борганидаги ибодат ҳақида у дебди, бу дебди. Шу сабабли Президент Ислом Каримов ва Шерали Жўраев ўртасида муносабатлар совуқлашиб, унга концерт бериш, унинг қўшиқларини радиода эшиттириш ва телевизорда кўрсатиш тақиқланибди” деган миш-миш гапларни 1992 йил ёзидан бошлаб тарқата бошлашди.

Бундай миш-мишларга чек қўйиш, халқ яхши кўрган ҳофизи Шерали Жўраевнинг инсоний ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва концертларига йўл очиб бериш учун 1992 йил ёзида мен Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов номига Мурожаатнома тайёрладим. Шу Мурожаатнома матнини келтирай.

“ Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовга
нусхаси Ўзбекистон Республикаси Телевидениеси раҳбариятига
нусхаси Ўзбекистон Республикаси Радиоэшиттириш раҳбариятига

Кейинги бир неча ой нобайнида Ўзбекистон телевидениеси ва радиоси орқали халқимизнинг севимли ҳофизи, Ўзбекистон халқ артисти Шерали Жўраевнинг қўшиқларини эфир орқали эшиттириш тақиқланган эмиш.

Ўзбекистон Республикаси Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг аъзоси эканлигини ва БМТ 1948 йил 10 декабрида қабул қилган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясига ҳурматли Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов имзо қўйганлигини ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси фуқароси, Ўзбекистон халқ артисти Шерали Жўраевнинг инсон ҳуқуқлари камситилаётганлиги, поймол қилинаётганлигини Сизларга маълум қилмоқчимиз. Ушбу Декларациянинг 19- ва 27-моддаларида қуйидаги сўзлар ёзилган.

“19-модда. Ҳар бир инсон маслак эркинлигига ва буларни эркин ифодалаш ҳуқуқига эгадир; ушбу ҳуқуқ ҳеч бир ҳалалсиз ўз маслакларига риоя этиш эркини ва ахборот ва ғояларни ҳар қандай воситалар билан ҳамда давлат чегараларидан мустақил тарзда қидириш, олиш ва тарқатиш эркини қамраб олади.” ([294, 14-б.])

“27-модда. 1. Ҳар бир инсон жамиятнинг маданий ҳаётида эркин иштирок этиш, санъатдан баҳраманд бўлиш, илмий тараққиётда қатнашиш ва унинг неъматларидан баҳраманд бўлиш ҳуқуқига эгадир.” ([294, 16-б.])

Халқимизнинг севимли қўшиқчиси Шерали Жўраевнинг телевидение ва радио орқали қўшиқлари эшиттирилмаётганлигидан ва бирор жойда концерти уюштирилмаётганлигидан фойдаланган баъзи бир кимсалар Шерали Жўраев шаънига туҳматдан иборат миш-мишлар тарқатишмоқда. Агар мабодо Шерали Жўраев томонидан бирорта ноқонуний ҳаракатлар қилинган бўлса бу ҳақда газеталар, радио ва ойнаи жаҳон орқали очиқ айтилишини, ошкора қонуний йўллар билан халққа маълум қилинишини талаб қиламиз.

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 11-моддасида қуйидагича ёзилган.

“11-модда. 1. Жиноят содир этишда айбланаётган ҳар бир инсон унга ҳимоя учун барча имкониятлар яратиб берилиб, суд мажлисида ошкора тартибда қонуний йўл билан унинг айбдорлиги аниқланмагунча, беайб деб ҳисобланиш ҳуқуқига эгадир.” ([294, 12-13-б.])

Юқорида айтилган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси талабларига асосан, Мустақил Ўзбекистонимиз фуқароси бўлмиш Ўзбекистон Х А Л Қ артисти, Ўзбекистон Республикаси Алишер Навоий номли Давлат мукофотининг совриндори Шерали Жўраевни н о ҳ а қ т а з й и қ қилишни зудлик билан тўхтатишни, халқимиз севиб тинглайдиган унинг қўшиқларини телевидение ва радио орқали эшиттирилишини т а л а б қ и л а м и з.

Ҳурмат ва эҳтиром билан Ўзбекистон Республикаси фуқаролари:
1. Аҳмаджонов Шуҳрат имзо.
2. . . . имзолар.”

Мен 1989-1990 йилларда Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати (БХХ) Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари, 1991 йил 1 августдан 1993 йил октябргача «Эрк» демократик партияси (ЭДП) Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби, Мирзо Улуғбек туман ташкилотининг биринчи котиби бўлиб ишлаганман.

Мен Мурожаатномани ўзимнинг ёзув машинкамда 20 дан ортиқ нусхада тайёрлаб, Тошкент Трактор заводи, Эксковатор заводи, Тошкент Бош қурилиши трестига қарашли ишчилар ётоқхоналаридаги бошланғич партия гуруҳларининг ҳар бирига уч нусхадан тарқатиб, имзолар йиға бошладим. Имзо йиғиш тадбири бошланганидан 15-20 кун ўтгач, ишчилардан бири Шерали Жўраевнинг бир кунлик концерти Тошкентдаги Ҳамза номли Академик театрида (ҳозирги Ўзбек Миллий академик драма театрида) бўлиб ўтгани ҳақида айтди.

Шерали аканинг бир кунлик концерти бўлгач, демак, кейинги концертларига ҳам рухсат беришар, деган умид билан йиғилган имзолар билан Мурожаатномани жўнатиш тадбирини тўхтатишимга тўғри келди.

Мурожаатнома ва унинг остига йиғилган имзолар нусхалари менинг шахсий архивимда бир неча йил сақланди. Кейинроқ, мен уйда бўлмаган пайтим, Ўзбекистон махсус хизмат органи ходимлари Мурожаатноманинг барча нусхаларини ўғирлаб кетишди. Шуниси яхшики, мен муҳим хат ва мурожаатномалар тайёрлаганимда ёзув машинкасида кўп нусхада чоп этиб, унинг айрим нусхаларини турли папкаларга солиб қўядиган одатим бор. Шу папкалардан бирида 1993 йилдаги Мурожаатнома нусхаси сақланиб қолган экан. Уни ўқувчимиз эътиборига 2008 йилда юқоридагидек ёзиб ҳавола қилгандим.

Шундай қилиб, Шерали Жўраевнинг навбатдаги концерти 1992 йил август охирида Тошкентдаги Ҳамза номли театр саҳнасида фақат бир кунгина бўлди. Ушбу концерт шошилинч ва ими-жимида тайёрланганлиги сабабли шаҳарда эълонлар илинмади ва кўпгина мухлислар, жумладан мен ҳам бехабар қолдим. Шундай бўлсада Ҳамза театридаги ўринлар мухлислар билан тўлганди. Томошабинлар орасида олдинги қатордаги ўриндиқларда “тегишли идора” ходимлари ҳам ўтиришганини ўша ноёб концерт ёзиб олинган видеокассетада кўриш мумкин. Балки шу сабабли ҳам Шерали Жўраев юртимиздаги тинчликни сақлаш ҳақида концерт давомида икки маротаба гапирган … Шунингдек, Шерали Жўраев ўша концертда Президент Ислом Каримов ҳақида, Ўзбекистондаги тинчлик ҳақида ҳам ижобий сўзлар айтган, лекин бу гаплар видеокассетада йўқ. 1998 йил баҳор кунларининг бирида “Би-би-си” радиоси Шерали Жўраев ҳақида эшиттириш бериб, ўша 1994 йилдаги концертда тасмага ёзиб олинган Президент Ислом Каримов ҳақидаги гапларни ҳам баён этди.

1992 йилги Ҳамза номли театр саҳнасидаги концертда Шерали Жўраев Тожикистонда қариндошлари борлиги ва у ердаги фуқаролар урушида одамлар ҳалок бўлаётганлиги сабабли 1992 йилда концерт бермаганлиги ҳақида гапирди. Маълумки, 1997 йил ёзида Москвада урушувчи томонлар Тинчлик битимини имзолашгандан кейин Тожикистондаги фуқаролар уруши тўхтади. Аммо Шерали Жўраевнинг қўшиқлари шу сатрлар дастлаб ёзилган 1999 йил ёзига қадар ҳам, китобимнинг учинчи нашрини 2008 йилда ёзиб сайтда чоп қилганимда ҳам, ҳатто диктатор Президент Ислом Каримов 2016 йил 2 сентябрда вафот қилгунига қадар мамлакатимиз концерт залларида ва телевидениеда янграмади.

Демак, бу муаммони 1992-1997 йилларда Тожикистондаги фуқаролар уруши билан изоҳлаб бўлмайди, балки Ўзбекистоннинг ўзида катта сабаблар борлиги аниқ. Аниқроқ қилиб айтганда, Шерали Жўраевнинг оммавий концертлари бўлмаётганлиги ва телевидение орқали кўрсатмаётганлигининг асосий сабаби диктатор Президент Ислом Каримов раҳбарлигида Ватаниимизда кучишлатар органларга таянган полициявий сиёсий режим ҳукмрон бўлганлигидан ва режим тақиқлаб қўйганлигидандир.

47.4. 1992 ЙИЛДАГИ КОНЦЕРТ.
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ДАМЛАРИМ ЎТДИ” ҚЎШИҒИ


Фото 63. Шeрали Жўраeв Тошкентдаги Ўзбек Миллий академик драма театри саҳнасида куйламоқда. 1992 йил август. [295]

Шeрали Жўраeв 1992 йил августда Тошкентдаги Ўзбек Миллий академик драма театри саҳнасида куйлаган қўшиқлар рўйхатини келтирай.

1. Онагинам. Ҳалима Худойбердиева шеъри, Шерали Жўраев мусиқаси.
2. Баҳор айёми. Бобур ғазали. Шерали Жўраев мусиқаси.
3. Ўлтирур. Шерали Жўраев шеъри ва мусиқаси.
4. Муқаддас аёл. Ҳалима Худойбердиева шеъри, Шерали Жўраев мусиқаси.
5. Дамларим ўтди. Шерали Жўраев қўшиғи.
6. Нозик. Увайсий ғазали. Шерали Жўраев мусиқаси.
7. Она Туркистон. Шерали Жўраев қўшиғи.
8. Шакарони Мозандарон. Ҳофиз Шерозий ва Ирадж-Мирзо шеъри. Шерали Жўраев мусиқаси.
9. Ёноғи қизил. Шерали Жўраев мусиқаси.
10. Куйдим. Сирожиддин Саидов шеъри. Шерали Жўраев мусиқаси.
11. Оппоқ ойим. Шерали Жўраев қўшиғи.
12. Зeбо эмас. Алишер Навоий ғазали. Шерали Жўраев мусиқаси.
13. Буйинга муносиб. Шерали Жўраев қўшиғи.
14. Қайга борурсан. Шерали Жўраев қўшиғи.
15. Ошиқма ой тўлгунча. Шерали Жўраев қўшиғи. [295]

1992 йил иккинчи ярмидан бошлаб ҳофиз Шeрали Жўраeвга қарши турли хилдаги миш-миш гаплар тарқатиш ва тазйиқ қилиш қайтадан бошланди. Балким шу сабабли Шeрали ака 1992 йилда бу мавзуга доир бир нeчта яхши шeърлар ёзди ва қўшиқ қилиб куйлади. Шулардан бирини – “Дамларим ўтди” қўшиқ матнини кeлтириб ўтай.

Эътибор беринг: Шeрали Жўраeв “Дамларим ўтди” қўшиғининг учинчи бешлигида “Баъзан ҳайрон этар душман ҳиммати” деб ҳам куйлаган. Чунки ушбу концертга рухсат бериш сабаби Шeрали ака учун кутилмаган таклиф бўлган. Аслида бунинг сабаби мен ёзган Мурожаатнома ва унинг остига Тошкентда йиғилган юзлаб имзолар эди. Агар Мурожаатномамиз Президент Ислом Каримовга жўнатилгач ҳам концертга рухсат берилмаса, имзо қўйган юз нафарга яқин фуқаролар, асосан ЭДП аъзолари билан биргаликда Президент Девони олдида норозилик пикетини ўтказишни режалаштиргандим.

Шeрали ЖЎРАЕВ қўшиғи

ДАМЛАРИМ ЎТДИ

Яхши ҳам, ёмон ҳам дамларим ўтди,
“Дўстим” дeганларим юз буриб кeтди,
Мардликдан лоф уриб, номардлик этди,
Йўлимда тугунлар турган замоним,
Сeн ҳам юзинг бурма, қоши камоним!

Санамлар бор баъзан мардликда ўтар,
Баъзи бир эркаклар аёлдан баттар,
Мунофиқ энг аввал дўстини сотар,
Сeнда бундайлардан йироқ бўл, жоним,
Мeндан юзинг бурма, қоши камоним!

Тоғлардан оғирдир дўстнинг миннати,
Баъзан ҳайрон этар душман ҳиммати.
Гўзалликда мардлик инсон зийнати,
Темурбек ҳиммати ушбу каломим,
Мeндан юзинг бурма, қоши камоним!

(Иймони пок дўстинг бир хил турармиш,
Ҳақни ҳақ, ноҳақни ноҳақ дeярмиш,
Йиғласанг – йиғлармиш, кулсанг – кулармиш,
Сeн-да поклигингча қолгин, иймоним,
Мeндан юзинг бурма, қоши камоним!)

Қаро тун ортдадур оппоқ тонг бугун,
Дўстлар шодон бўлиб, байрамдир бугун,
Биз кирган хоналар байрамдир бугун,
Шу элга аёндир яхши-ёмоним,
Ўзинг шоҳиддирсан, қодир Худойим!
Мeндан юзинг бурма, қоши камоним! [26, 22-б.] [295]

47.5. 1993: РУСТАМ УСМОНОВ БИЛАН БОҒЛИҚ МИШ-МИШ


Фото 64. “Рустамбанк” раҳбари Рустам Усмонов (1948). Москва, 2018 йил январ. [296]

Шерали Жўраевга қарши 1993 йилда уюштирилган миш-миш “Рустамбанк” раҳбари Рустам Усмоновга қарши очилган жиноий иш билан боғлиқ эди. Шу сабабли Рустам Усмонов ва у билан боғлиқ айрим воқеалар ҳақида қисқача ёзай.

Рустам Усмонов (1948 йилда Қирғизистон Республикаси, Ўш вилоятида туғилган) 1991 йил декабрида Андижон вилояти, Советобод (ҳозирги Нуробод) туманидаги “Дўстлик” колхози раиси, Советобод шаҳар кенгаши депутати эди. Маълумки, 1991 йил 29 декабр кунига Ўзбекистонда биринчи марта икки мухолиф номзод – Ўзбектстон Президенти, Ўзбекистон Халқ демократик партиясининг ўша пайтдаги раиси Ислом Каримов ва Ўзбекистон “Эрк” демократик партияси (ЭДП) раиси Муҳаммад Солиҳ ўртасида Президентлик сайловлари белгиланган эди.

Сайловга яқин қолганида “Правда Востока” газетасининг 1991 йил 18 декабр сонида Рустам Усмоновнинг «Поддерживал «Эрк», но проголоcую за Каримова» (“Эрк”ни қўллаб-қувватлагандим, лекин Каримовга овоз бераман») номли кичик мақоласи чоп этилди ([297]-га қаранг). У ўз мақоласида 1991 йил 29 ноябр куни ЭДП марказига келгани, ЭДП Тошкент шаҳар ташкилоти биинчи котиби, профессор Шоди Каримов билан учрашгани, ЭДПнинг уч нафар раҳбари билан суҳбатлашгани ва айрим камчиликлар сабабли хафа бўлгани ҳақида ёзган эди (ЭДП маркази Тошкент шаҳри, Ҳамза (ҳозирги Паҳлавон Махмуд) кўчаси, 58-уйда жойлашганди. 1994 йилдан бу уйда Ўзбекистон Бош прокуратураси жойлашган). У мақоласини қуйидаги сўзлар билан тугатганди. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Менинг кайфиятим бирданига бузилди. Агар бу одамлар – сўз айримлари ҳақидагина бормоқда – ҳокимият остонасида ўзларини шу даражада калондимоғлик билан тутишаётган бўлсалар, улар сайловларда ғалаба қозониб ҳокимиятга келгач, биз қандай аҳволда қоламиз? Ишончим комилки, масалан, мен тадбиркор сифатида ўз меҳнатимнинг барча натижаларидан маҳрум бўламан, балким 1917 йил октябридан кейин аждодларимиз каби хорижга бориб қоларман.

Йўқ, мен бундай қисматни хоҳламайман.

Гарчи менга Ислом Каримов фаолиятининг айрим жиҳатлари ёқмасада, мен унга овоз бераман. Ҳар ҳолда унинг фикр-мулоҳазалари, иш услублари одамларга маълумдир. Унинг фаолиятини башорат қилиш мумкин.

Келинглар, таваккал қилмайлик. Ўз овозларимизни Ислом Каримовга берайлик. Унга бозорга ўтишда янада дадилроқ иш қилишини тилайлик.” [297]

Рустам Усмонов ўз вақтида Тошкент Халқ хўжалиги институти (ҳозирги Иқтисодиёт университети) талабаси бўлган ва талаба сифатида проф. Шоди Каримовга имтиҳон топширган. Шоди Каримов собиқ талабаси мақоласини ўқиб хафа бўлди ва ўзбек тилида жавоб хатини ёзиб, каминадан рус тилига таржима қилиб беришни сўради. Мен уни таржима қилдим. Шоди аканинг жавоб мақоласи “Правда Востока” газетасининг 1992 йил январь-февраль сонларидан бирида чоп этилди. Рустам Усмонов ўз мақоласида фақат Шоди Каримов фамилиясини ёзиб, ўз устозини ноҳақ танқид қилди. Бу билан у куҳна Шарқнинг буюк қадриятларидан бири – ўз устозига ҳурмат анъанасига амал қилмади, қўпол хатога йўл қўйди.

Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларида асосан Ислом Каримов номзоди учун ташвиқот олиб борилиши, Рустам Усмоновдек лаганбардорларнинг ғаразли, нохолис мақолалари, сайлов куни сайлов қонунларининг қўпол равишда бузилиши туфайли 1991 йил 29 декабр кунги сайловларда Тошкентдаги рус забонли аҳоли асосан Ислом Каримов учун овоз берди. Табиийки, бундай тенг шароитлар яратилмаган сайловда Ислом Каримов ғолиб келди.

Президентлик сайловларида хушомадгўйлик, лаганбардорлик қилгани учун авторитар сиёсий режим раҳбарияти Рустам Усмоновга сайловдан кейин 1992 йилда “Рустамбанк” номли хусусий тижорат банкини очишига барча шароитларни яратиб берди. Таққослаш учун: Ўзбекистонда “Алимбанк” номли иккинчи хусусий банк 1994 йил май ойида Самарқанд вилояти Ургут туманида очилди [282, 1-ж., 238-б.]

Лекин авторитар, полициявий режим амалдорлари учун доимий дўстлар йўқ ва улар қонунларга амал қилмайди. Уларга режим учун муҳимроқ бўлган манфаатлар устивордир. Рустам Усмоновнинг кейинги тақдири, унга қарши жиноий ишнинг очилиши “Ватан Тараққиёти” партияси фаолияти билан боғлиқдир.

1992 йил бошида Президент Ислом Каримов ўз маърузаларидан бирида Ўзбекистонда ишбилармонлар партиясини тузишни таклиф қилди. Бу таклифга шоир Усмон Азим (1950) ўз хайрихоҳлигини билдириб, шу партияни тузишга киришди. Усмон Азим 1988 йил 11 ноябр куни ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан уйида “Бирлик” халқ ҳаракатига асос солган 18 кишидан биридир, 11 кишилик Ташаббус гуруҳи сафида бўлган эди.

“Ватан Тараққиёти” партияси (ВТП)ни молиявий жиҳатдан у ёки бу даражада таъминлашни “Рустамбанк” раҳбари Рустам Усмонов ўз зиммасига олди. Натижада 1992 йил 24 май куни Тошкентда ВТПнинг таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Унда Усмон Азим партия раиси, Рустам Усмонов эса партия Марказий кенгаши Президиуми аъзоси этиб сайланди. ВТП Ўзбекистон Адлия вазирлигида 1992 йил 10 июл куни рўйхатга олинди ва партия раҳбарларига 224-сонли гувоҳнома топширилди [298, 159-б.].

1993 йил март ойида ВТП Жиззах вилоят ташкилоти раиси этиб Ўзбекистон Олий Мажлисининг 1989-1994 йиллардаги депутати Мели Қобилов (1943.20.05) сайланди. У 1992 йил март ойида Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамияти Жиззах вилоят ташкилоти раиси этиб сайланди ва бу соҳада ҳам яхши фаолият олиб борди. Мели Қобилов ва унинг сафдошлари фаол ҳаракат олиб боришлари натижасида қисқа вақтда ВТПнинг Жиззах вилоят ташкилотидаги аъзолар сони 200 нафардан 5000 нафарга етди. Бу билан ВТПнинг Жиззах вилоят ташкилоти Халқ демократик партияси (ХДП) билан сайловларда бемалол рақобатлашаоладиган, Жиззах вилоят халқининг 70 фоиздан ортиқ овозларини олиши мумкин бўлган ташкилотга айланди.

Ўзбекистон кучишлатар органлари ВТП Жиззах вилоят ташкилотидаги воқеалар туфайли ВТП раҳбарларидан айримларига қарши жиноий иш очиш учун бадном қилувчи материал (копромат) тўплашга киришди. Бу билан ВТПнинг Жиззах вилоят ташкилотига ВТП раҳбарлари орқали босим қилмоқчи бўлди. Бунинг учун ВТПнинг бош молиячиси – банкчи Рустам Усмоновга қарши жиноий иш очиш керак эди. Шундай қилиб, 1993 йилда “Рустамбанк”нинг молиявий фаолияти устидан текшир-текшир бошланди ва жиноий иш очилди. [299]-мақоламда Рустам Усмоновга қарши жиноий иш 1994 йилда очилган, деб ёзган эдим. Ушбу китобни ёзиш давомида воқеалар кетма-кетлигини тиклаш орқали маълум бўлдики, унинг устидан жиноий иш 1993 йилда очилди.

Мели Қобиловнинг кейинги тақдири ҳақида қисқача маълумот. 1994 йил 25 декабр куни Ўзбекистон Олий Мажлисига сайловлар белгиланди. Мели Қобилов ва унинг сафдошларини Олий Мажлисга ва Жиззах вилоят Кенгашига депутат этиб сайланишларига йўл қўймаслик учун 1994 йил 27 октябрь куни Мели Қобиловни ўз иш кабинетида Жиззах вилоят прокуратураси ходимлари ҳибсга олди. Унга қарши Ўзбекистон Жиноят кодексининг саккизта моддаси бўйича айблов эълон қилишди.

Суд 1995 йил 1 августдан 1996 йил 12 февралгача давом этди. Оқибатда туҳмат айбловлар билан Мели Қобилов саккиз йил муддатга қамаб юборилди. У саккиз йил қамоқда ўтириб, 2002 йил 8 октябр куни озодликка чиқди. У 2008 йил февралида Жиззах шаҳри, “Кўтарма” маҳалласи, Гавҳар тор кўчаси, 5-уйда яшаётганди [299].

Рустам Усмоновнинг кейинги тақдири ҳақида икки оғиз сўз. Эслашимча, 1993 йилда Рустам Усмоновни кучишлатар орган ходимлари ҳибсга олди. Лекин бир неча кун ўтгач, ундан кетиб қолмаслик ҳақидаги тилхат олиб, озодликка чиқаришди. У яширинча Қирғизистонга кетиб, у ерда колхоз раиси бўлиб ишлади ва гектаридан 61 центнергача пахта ҳосили олиб, бизнес фаолиятини йўлга қўйди. У Қирғизистонда рус тилида «Я не уcтал боротьcя» (“Мен курашдан чарчаганим йўқ”) номли китоб ёзди. Лекин Рустам Усмонов 1998 йил февралида қўпол хатога йўл қўйди: ўз оила аъзоларини кўриш учун Тошкентга келганида кучишлатар орган ходимлари уни ҳибсга олди. Кейинроқ Андижон вилоят суди уни 14 йилга қамаш ҳақида ҳукм чиқарди. У аввал Тошкент вилояти Зангиота туманидаги қамоқхонада, 2006 йил декабридан 2008 йил февралида Қашқадарё вилояти Шайхали қўрғони яқинидаги 64/49-сонли қамоқхонада, кейин Жаслиқ қамоқхонасида ўз жазо муддатини ўтади. Мен бу ҳақда 2008 йил 12 феврал куни Рустам Усмоновнинг куёви билан телефон орқали гаплашгандим.

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов ва Олий Мажлис Сенати 1998-2007 йиллар давомида бир неча марта Авф этиш ҳақидаги қарорлар чиқарди. Лекин Рустам Усмонов 1991 йилда қўллаб-қувватлаган ва бошқа фуқароларни ҳам шунга даъват этган полициявий режим амалдорлари унинг жазо муддатини бирор марта камайтиришмади. Ҳар сафар унга “қамоқхона ички тартибини бузганлик” айбини қўйиб, Авф этиш ҳақидаги қарорни қўлламаслик йўлини қилишди.

Эътибор беринг: Рустам Усмонов ўзининг [297]-мақоласида “Эрк” демократик партияси раҳбарлари 1991 йил 29 декабрдаги Президентлик сайловларида ғалаба қозонса хорижга кетишга мажбур бўлиши ёки қамалиши мумкинлиги ҳақида башорат қилган эди. Аслидачи, у лаганбардорлик қилиб, сайловда овоз беришга чақирган Президент Ислом Каримов раҳбарлигидаги Ўзбекистон кучишлатар органлари уни шу аҳволга солишди, улар унга қарши жиноят иши очиб, уни 14 йилга қамашди. Режим ҳатто авф этишга ҳам йўл бермади. Диктатор Президент Ислом Каримов 2016 йил 2 сентябр куни вафот қилгач, Рустам Усмонов 19-йиллик қамоқдан 2017 йил 13 феврал куни озодликка чиқди [300].

Энди ҳофиз ва шоир Шерали Жўраевга қарши 1993 йилда уюштирилган миш-миш масаласига қайтсак бўлади. Мен 1991-1993 йилларда “Эрк” демократик партияси (ЭДП) Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби, Мирзо Улуғбек туман ташкилотининг биринчи котиби дим. Мирзо Улуғбек туманидаги заводлар ва қурилиш ташкилотлари ётоқхоналарида ЭДПнинг бошланғич ташкилотларини ттузиб доимий фаолият олиб бораётганди.

1993 йил ёзида мен Тошкент Бош қурилиш бошқармасига қарашли тўрт қаватли ётоқхонада кундузи қурилишда ишлаб, кечқурун Тошкент Техника университети кечки факултетида ўқиётган ЭДП аъзолари ва талабалар билан суҳбатлашаётгандим. (Ушбу ётоқхона Тошкент шаҳри, Пушкин кўчаси, -уйда жойлашганди. У бинода 2008 йил 13 февралида Тошкент шаҳар Мирза Улуғбек туманлараро Фуқаролик суди жойлашганди). Суҳбат давомида мен мавжуд режим Шерали Жўраев концерт ўтказишига рухсат қилмаётгани, телевидениеда чиқишига йўл бермаётгани ҳақида ҳам гапирдим. Шунда ишчи-талабалардан бири бундай деди: “Банкчи Рустам Усмонов устидан жиноий иш қўзғатилган экан. Шерали Жўраевнинг Рустам Усмонов билан алоқалари бор экан. Шу сабабли унинг қўшиқларини радио ва телевидениеда бериш, концертлар ўтказиш тақиқланибди” деди.

Мен у йигитдан бу гапни қаердан олгани ҳақида сўрадим. Ишчи-талаба йигит бировдан эшитганини айтди. Мен бундай дедим: “Бирорта атоқли, машҳур, улуғ шахс ёки давлат раҳбари ҳақида уни бадном этувчи, обрўсини тушурувчи, манфий гапларни қариндошлар, таниш-билишлар ёки бировлардан эшитганда албатта бу ахборот манбасини сўранг. Яъни бундай совуқ хабарни газета ёки журналда ўқидими, ё радиода эшитдими, ёки телевизор орқали кўрдими, ёинки бу ҳақда суд қарори борми? Агар бор бўлса, ўша манбани, яъни газета ёки журналнинг аниқ сонини билиб олиш, радио ёки телекўрсатув санасини аниқлаб олиш керак. Агар ёмон хабарни берган киши расмий манбани аниқ айта олмаса, бу миш-миш гап эканлиги маълум бўлади. Атоқли шахс ҳақидаги миш-миш гапни шу ернинг ўзида тўхтатиш ва буни бошқа кишиларга айтмаслик, яъни тарқатишни тўхтатиш керак”.

Мен атоқли шахслар ҳақида миш-миш гапларни эшитганда шу гапни айтаётган фуқародан нимага асосланиб айтаётганини, манбасини сўрайман. Агар у манбани айта олмаса, бу миш-миш гап эканлигини таъкидлаб, уни тарқатишни тўхтатишни илтимос қиламан. Бундай танбеҳдан кейин бирорта таниш-билишим қайтариб менга миш-миш гап айтгани йўқ.

Шундай қилиб, 1993 йил ёзида Тошкентда ҳофиз ва шоир Шерали Жўраевга қарши банкчи Рустам Усмонов билан қандайдир алоқалари, олди-бердилари борлиги ҳақидаги навбатдаги миш-миш гаплар тарқатилди. 1993 йил 25 сентябрда “Эрк” демократик партияси (ЭДП)нинг тўртинчи қурултойи Тошкентдаги Туқувчилар саройида бўлиб ўтди. Ушбу қурултойни ташкиллаштириш ва Тошкент шаҳар ташкилотининг анжуманини ўтказиб, қурултойга делегатларни сайлаш тадбирларини ўтказишда фаол қатнашдим. Лекин Қурултой нодемократик руҳда, қупол бузилишлар билан ўтди. Шу сабабли ЭДП Тошкент шаҳар ташкилотининг кўпчилик раҳбарлари унинг биринчи котиби профессор Шоди Каримов бошчилигида истъефога чиқди ва ЭДПни тарк қилишди. Мен ҳам ЭДПдан чиқиб, бир гуруҳ ҳамфикрлар билан биргаликда Ўзбекистон ёшларининг янги Республикачилар партиясини тузишга киришдим. ЎРП Устави лойиҳасини ёздим, Ватанимиздаги вилоятлардан саккизтасига бориб ЎРПнинг бошланғич ташкилотларини тузиб келдим. Алал оқибат Ўзбекистон Республикачилар партияси (ЎРП)нинг Таъсис қурултойини 1994 йил 12 ноябр куни Тошкентда Буюк Ипак йўли кўчасида жойлашган «Гулшан» номли Маданият уйида ўтказдик. Қурултой қатнашчилари мени ЎРП раиси қилиб сайлашди. Шу воқеалар сабабли Шерали Жўраевга қарши 1993 йилда тарқатилган миш-мишларга нисбатан бирорта тадбир уюштиришга вақтим ва имкониятим бўлмади.

47.6. 2004: ПРОФЕССОР ОЛИМЖОН КАРИМОВГА ҚАРШИ МИШ-МИШ


Фото 65. Профессор Олимжон Каримов (1926-2006). Олимжон аканинг уйида 2005 йилда олган суратим. Тошкент.

Мен профессор Олимжон Каримов (1926.06.06-2006.08.02) ва у амалга оширган ишлар ҳақида [301]- ва [302]-мақолаларимда ёзгандим. Проф. Олимжон Каримов ўзбеклар орасида биринчи бўлиб техника фанлари номзодлиги диссертациясини 1953 йилда Москвада ёқлади. У пахта териш машинаси бўйича докторлик диссертациясини 1963 йилда тайёрлаган бўлсада, унга диссертацияни ёқлаш учун рухсатни кўп курашлардан кейин 1967 йил октябрида беришди. Докторлик дипломини эса 1970 йил ёзида олди. 1974 йил июлида у профессорлик унвонига эга бўлди. У 30 та ихтиро муаллифи эди.

Ўзбекистон “Бирлик” Халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрида тузилгач, проф. Олимжон Каримов 1988 йил ноябр охиридан БХҲ раҳбариятида фаолият олиб бориб, кўпгина эзгу ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси ва раҳбарлиги остида 1990 йил сентябрида Тошкентда Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партияси (ОДП) таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Яъни у ОДП асосчисидир.

Ўзбекистон кучишлатар органлари 1992 йил ёзида бир гуруҳ демократларга қарши “Миллий Мажлис” номли сохта жиноий иш очиб, Олимжон акани 1993 йил 21 январдан 23 февралгача, яъни 33 кун давомида Тошкент қамоқхонасига қамашди. Бу сохта суд иши Ўзбекистон Олий судида 1993 йил 1 июлидан 6 августгача кўрилди. Бошқа демократлар қаторида проф. Олимжон Каримовга Олий суд 3 йил шартли қамоқ жазосига, яъни уй қамоғига ҳукм қилди.

Қисқароқ қилиб айтганда, проф. Олимжон Каримов ўзининг деярли 80 йиллик умри давомида ўзбек халқи манфаатларини имкони борича ҳимоя қилган зиёлилардан бири эди. У менинг ташаббусим билан 2003 йил апрелида тузилган “Демократлар давраси” нодавлат нотижорат ташкилоти аъзоси ҳам эди.

Энди проф. Олимжон Каримовга қарши 2004 йил сентябрида уюштирилган миш-миш ҳақида ёзсам бўлади.

Гавҳар Орипова (1957 йилда туғилган, проф. Олимжон Каримовнинг қизи) менга 2005 йил май ойида қуйидаги воқеани гапириб берди. Қаҳрамон Ғуломов 2004 йил сентябрида Тошкент шаҳри ва вилоятидаги демократларга телефон қилиб, “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди” деб айтган. Эслатиб ўтаман: физика-математика фанлари номзоди Қаҳрамон Ғуломов 1988 йил 11 ноябр куни ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан уйида “Бирлик” халқ ҳаракатига асос солган 11 кишилик Ташаббус гуруҳи аъзоларидан бири, у 2001-2008 йилларда “Озодлик” ва “Би-би-си” радиоларига “Камрон Алиев” тахаллуси билан интервю бериб турарди.

Бундай нохуш хабарни эшитган, Олимжон Каримовни кўп йиллардан бери биладиган кишилардан 15 нафари, жумладан Озод Деҳқонлар партиясининг асосчиларидан бири Рисқали Зиёвиддинов (1938-2006.03.08), барча ишларини ташлаб, тездан унинг уйига жанозага етиб боришган (Рисқали ака ҳақида [303]-мақолада ёзганман). Қаҳрамон Ғуломов “ўлди” деган фуқаро – Олимжон Каримовнинг ўзи дарвозани очиб келганларни кутиб олган!

Бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш ҳақида менга дастлаб Рисқали Зиёвиддинов гапириб берди. Мен бу гапнинг тўғрилигини Гавҳар Ориповадан 2005 йил май ойида аниқлаштирдим.

Мен туҳмат миш-мишни тарқатган Қаҳрамон Ғуломов билан 2005 йил июл ойида гаплашдим. У каминага: “Проф. Олимжон Каримов вафот этгани ҳақида менга Баҳодир-Чиғатой айтди. Мен бошқаларга телефон қилиб айтдим” деди.

2005 йил 19 июл куни Баҳодир-Чиғатой (Баҳодир Сағдуллаев)ни Тошкентдаги Freedom House (Озодлик уйи) ваколатхонасида учратдим. Ундан проф. Олимжон Каримов ҳақидаги миш-миш воқеасини гапириб беришни сўрадим. У бундай деди: “2004 йил сентябрида Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшовчи Шуҳрат Қораевич Каримов вафот этди. Ўша куни менинг уйимга Қаҳрамон Ғуломов ва Марат Зоҳидов меҳмон бўлиб келишмоқчи эди. Мен Шуҳрат Каримов ўлими муносабати билан уларни уйимда қабул қила олмаслигимни телефон орқали айтдим. Қаҳрамон Ғуломов эса “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди, бу гапни Баҳодир-Чиғатой айтди” деб одамларга гап тарқатган”.

Баҳодир-Чиғатой – Баҳодир Сағдуллаев ҳақида қисқача маълумот. У 1952 йил 25 феврал куни Тошкент шаҳрида туғилган. У Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшаб, катта бўлгани учун уни таниганлар Баҳодир-Чиғатой (чиғатойлик Баҳодир маъносида) деб аташарди. У 1975 йилда Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети)нинг нефт-газ факултетини “тоғ муҳандиси” мутахассислиги бўйича тугатган.

Баҳодир Сағдуллаевни Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) 1982 йилда ишга таклиф қилган. Унга катта лейтенант унвонини берган. У 1982-1984 йилларда Москвадаги Юрий Андропов номидаги ДХҚ Академияси махсус факултетида “ДХҚ шахсий таркиби малакасини ошириш” икки йиллик курсида ўқиган. У 1983-1991 йилларда Тошкентда ДХҚнинг Ўзбекистон ташкилотида штат бўйича ходим (зобит) бўлиб, 1991-2001 йилларда контракт асосида ишлаган. У ДХҚ подполковниги унвонида заҳирага чиққан. Бу маълумотларни Баҳодир Сағдуллаев каминага 2005 йил 19 август куни гапириб берди.

Ўзбекистон “Бирлик” Халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрда тузилгач, Баҳодир Сағдуллаев 1989 йил бошларидан бери БХҲ марказига келиб, “бирлик”чилар билан алоқа қилди. Шу сабабли мен уни 1989 йил бошидан бери танийман. Унинг кимлигини суҳбатлардан билгач, 1989 йилдан бери ўзимни ундан сал нарироқ тутиб алоқа қилардим. Шундай воқеани эслайман: 1990 йилда каминага зарур бўлиб, Баҳодир Сағдуллаевдан 50 рубл қарз олдим. Қаҳрамон Ғуломов раҳбар бўлган “Халқ дипломатияси клуби” йиғилишларидан бирида залда ёнма-ён ўтирган пайтда Баҳодир Сағдуллаев баланд овозда мендан 50 рубл қарзни қичаб сўрай бошлади. Мен бу пулни тез кунларда ишлаб, кейинги ҳафта бўлган клубнинг навбатдаги йиғилишида унга бердим ва қарзимдан қутилдим.

Мухолифат лидерларидан бири, Озод Деҳқонлар партияси раиси, профессор Олимжон Каримовнинг ўлими ҳақидаги ёлғон, туҳмат гапни 2004 йил сентябрида тарқатган икки киши – ДХҚнинг заҳирадаги подполковниги Баҳодир Сағдуллаев ва Қаҳрамон Ғуломов. Айтмоқчидек, аслида ДХҚнинг, унинг меросхўри бўлган Миллий хавфсизлик хизматининг собиқ ходими тушунчаси йўқ. Чунки собиқ ходимлар ДХҚ ёки МХХ раҳбарларининг ҳар қандай буйруғини бажаришга доим тайёр туришади.

Таъкидлашим лозимки, демократлар, жумладан мухолифат вакилларининг уйида тўй ёки жаноза билан боғлиқ бирорта маърака бўлса, маърака эгаси Қаҳрамон Ғуломовга айтарди. У кўпчилик мухолифат вакилларига бу яхши ёки ёмон хабарни етказарди ва таклиф этарди. Шу сабабли Қаҳрамон Ғуломовда мухолифат вакиллари кўпчилигининг уй телефонлари, манзил маълумотлари бор эди. Шу жумладан профессор Олимжон Каримовнинг ҳам уй телефони ва уй манзили бор эди. У бундай машъум хабарни эшитгач, Олимжон Каримов уйига телефон қилиши ёки ўз машинасида бориб келиши мумкин эди. Лекин у бундай қилмади. У Олимжон аканинг яқин, ҳурматли кишиларига қўнғироқ қилиб, унинг ўлгани ҳақидаги туҳмат гапни айтган. Натижада бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш қисқа вақт ичида тарқалган.

Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати билан боғлиқ кимсалар бундай миш-мишни тарқатишидан мақсад – проф. Олимжон Каримовга навбатдаги маънавий зарба бериш, уни ўз ажалидан беш кун олдинроқ бўлсада вафот этишини тезлаштириш бўлган, деб ҳисоблайман.

Аввал Совет Иттифоқи тоталитар тузуми амалдорлари тазйиқлари, 1991 йил сентябридан кейин Ўзбекистондаги полициявий режим кучишлатар орган ходимлари проф. Олимжон Каримовни тазйиқ қилишлари, асоссиз равишда 1993 йилда 33 кун қамоқда тутишлари, турли миш-мишлар тарқатишлари натижасида у 2006 йил 8 феврал куни вафот қилди…

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 44-47.2)

44. 1990-1991 ЙИЛЛАР.

“Шерали Жўраев” номли ушбу китобимнинг “1980-1989 йиллар” номли 38-параграфида қуйидагича ёзгандим.

“Шерали Жўраевга 1987 йилда Ўзбекистон халқ артисти унвони берилди. У 1990 йилгача Венгрия, Руминия, Сурия, Америка Қўшма Штатлари, Канада, Мексика, Миср ва Кубада бўлиб, концертлар берди. Шунингдек у 1989 йил декабрида 127-сонли Бобур номли сайлов округидан Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашига депутат этиб сайланди [221]. Унинг ҳаётида янги босқич бошланди”

Маълумки, буюк ўзбек шоири ва давлат арбоби Алишер Навоий 1441 йил 9 феврал куни туғилган. Шу сабабли Ўзбекистонда ҳар йили 9 феврал куни Алишер Навоий хотираси билан боғлиқ турли учрашувлар ўтказилади. 1990 йил 9 феврал куни ҳам шундай йиғилишлардан бири Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси жойлашган бинонинг (Тошкент шаҳри, Пушкин кўчаси, 1-уй) учинчи қаватдаги катта мажлислар залида бўлиб ўтди. Учрашувда кўпгина таниқли шоирлар ва ёзувчилар қаторида шоир Эркин Воҳидов ва ҳофиз Шерали Жўраев ҳам қатнашди. Йиғилишни Эркин Воҳидов олиб борди. Йиғилишда сўзга чиққанлар буюк Алишер Навоий ҳақида илиқ гапларни айтишди, шеърлар ўқиб беришди. Эркин ака навбатни Шерали Жўраевга берар экан, жумладан бундай деди: “Эътибор беринглар: Али-шер – Шер-али. Бундай ўхшашлик бежиз эмас”. Шерали Жўраев саҳнага чиқиб, торини чертиб, Алишер Навоий ғазаллари билан айтиладиган иккита қўшиқ куйлади. Залдагилар, жумладан мен ҳам, қарсаклар билан миннатдорчилик билдирдик.

Шерали Жўраев 1989 йил декабрида 127-сонли Бобур номли сайлов округидан Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашига депутат этиб сайлангани ҳақида юқорида ёзгандим. У 1990-1994 йилларда депутат бўлиб фаолият олиб борди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1991 йил 25 сентябрдаги фармонига асосан Шерали Жўраевга Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти топширилди [282, 1-ж., 5-б.].

45. 1991 ЙИЛДАГИ КОНЦЕРТ


Фото 61. Шерали Жўраев Тошкентдаги Халқлар Дўстлиги санъат саройида куйламоқда. 1991 йил кузи. [283]

1991 йил кузида Шерали Жўраев Алишер Навоийнинг 550 йиллигига бағишлаб тайёрлаган кўп кунлик концерти Тошкентдаги Халқлар Дўстлиги санъат саройида бўлди. У Шерали ака ижодидаги энг яхши концертларидан бири бўлди. Ушбу концерт ёзилган видеокассета ҳам видеокассета сотувчиларнинг дўконлари орқали мухлислар орасида кенг тарқалди. Шерали ака концертда куйлаган қўшиқлар рўйхатини келтирай.

Концертнинг 1-қисми
1. Она Туркистон. Шерали Жўраев шеъри ва мусиқаси.
2. Излангиз (Истангиз). Алишер Навоий ғазали, Шерали Жўраев мусиқаси (параграф 24).
3. Шитоб айлаб. Алишер Навоий ғазали, Шерали Жўраев мусиқаси.
4. Мустазод. “Эй, ҳуснунгга зарроти жаҳон ичра тажалло, мазҳар санга ашё ...”. Алишер Навоий мустазоди. Комилжон Отаниёзов мусиқаси.
5. Аввалгиларга ўхшамас. Алишер Навоий ғазали. Омон Матжон мухаммаси. Шерали Жўраев мусиқаси.
6. Айрилиқ. Алишер Навоий ғазалига Эркин Воҳидов мухаммаси. (“Кема”) Шерали Жўраев мусиқаси.
7. Эй дил. Алишер Навоий ғазали, Шерали Жўраев мусиқаси.
8. Сарви гулру келмади. (47:10) Алишер Навоий ғазали.

Концертнинг 2-қисми
9. Ўзбeгим. Эркин Воҳидов шеъри. Шерали Жўраев мусиқаси (параграф 6).
Ўзбeкистон – Ватаним маним. Абдулла Орипов шeъри. Шерали Жўраев мусиқаси (параграф 6).
10. Шаршара (Соч эмас). Нурали Қобул шеъри. Шерали Жўраев мусиқаси.
11. Қайга борурсан.
12. Ўхшатинг. Шерали Жўраев мусиқаси.
13. Ой юзингга. Ҳофиз Хоразмий шеъри. Шерали Жўраев мусиқаси.
14. Шириндур. Алишер Навоий ғазали.
15. Оппоқ ойим. Шерали Жўраев шеъри ва мусиқаси.
16. Оқар сувнинг. Шерали Жўраев шеъри ва мусиқаси. [283]

46. 1992: ҚОНЛИ ВОҚЕАЛАР
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ТЎХТАМА, ТОРИМ” ҚЎШИҒИ

Ҳур фикрли санъаткорнинг ижодий фаолияти, ҳатто тақдири Ватандаги ижтимоий-сиёсий аҳвол билан, жумладан дeмократиянинг ривожланиш даражаси билан чамбарчас боғлиқ эканлиги Ўзбeкистонда бўлиб ўтган кeйинги воқeалар яна бир бор кўрсатди. 1991 йил охиридан бошлаб, айниқса 1992 йил 17 январда Тошкeнтда Талабалар шаҳарчасида авторитар рeжимнинг кучишлатар органлари томонидан қуролсиз талабалар аёвсиз калтакланиши ва ўққа тутилишидан кeйин мамлакатимизда дeмократик кучларга тазйиқлар кучайиб кeтди. Ўша қонли воқeаларда икки нафар талаба ҳалок бўлди, 30 нафардан ортиқ талаба ярадор қилинди.

Ушбу параграфни Шерали ака 1992 йилда ёзган ва куйлаган «Тўхтама, торим» қўшиқ матнини келтириш билан тугатай.

Шерали ЖЎРАЕВ шеъри ва мусиқаси

ТЎХТАМА, ТОРИМ

Бу дунё бир эски соз, кeлган бир чалиб кeтар,
Кимлар оҳангин топар, кимлар тополмай ўтар.
Ҳақни билсанг дунёда, икки оламга eтар,
Амир Тeмур айтгандeк, бу кун ҳам ўтар-кeтар.
Тўхтама, торим, тўхтама! Номардларга ўхшама,
Ҳақни айтар пайтимда торинг бўшаб титрама!

Йўл йўқотган гумроҳлар йўл қидирсин Қуръондан,
Шум нафсининг йўлинда ажралмасин иймондан,
Эл ризқини қиймасин, ҳазар этсин ҳаромдан,
Тўғри йўл сўраб олсин яратган ул Раҳмондан,
Тўхтама, торим, тўхтама! Нокасларга ўхшама,
Ҳақни айтар пайтимда торинг бўшаб титрама!

Йўлда юрган йўловчи, тўрт ёнингга қараб бор,
Яратгандан ҳамиша тўғри йўлни сўраб бор,
Отанг – Одам Атони жаннатидан қувдирган
Шайтонлардан ҳушёр бўл, атрофингни ўраб бор.
Тўхтама, торим, тўхтама! Шайтонларга ўхшама,
Ҳақни айтар пайтимда торинг бўшаб титрама! [26, 21-б.], [284]

47. УЮШТИРИЛГАН МИШ-МИШ ГАПЛАР

Ғийбат ва туҳмат гаплардан иборат миш-мишлар камина бошидан ҳам ўтган. Кўп йиллардан бери махсус хизмат органлари мен ҳақимда ҳам турли миш-мишларни тарқатиш ва бошқа провокациялар билан шуғулланишмоқда. Шу сабабли мен бу муаммони кўп йиллардан бери ўрганиб келмоқдаман. Ҳофиз ва шоир Шерали Жўраев билан боғлиқ миш-мишлар ва уни тарқатганлар масаласини ушбу бандда бир оз таҳлил этай.

Мен ҳақимда ғийбат ва туҳматдан иборат турли миш-миш гапларни 1970-йиллар ўрталаридан бошлаб 1991 йилгача Совет Иттифоқи, жумладан унинг Ўзбекистондаги бўлими, 1991 йил сентябридан кейин Ўзбекистон махсус хизмат органлари ва улар билан боғлиқ кимсалар тарқатишди. Улар бугунги кунда ҳам шундай нопок ишларни давом эттирмоқдалар. “Беайб – Парвардигор” деганларидек, ҳар бир фуқаро – бу Аллоҳ бандаси бўлиб, у ёки бу даражада камчилиги, нотўкислиги бор. Махсус хизмат органлари ўзгача фикрловчи фуқародаги вақтинчалик камчилиги ёки халқдан узоқлаштирилганлигидан фойдаланиб, турли ёлғон-яшиқ гапларни қўшиб-чатиб, шу фуқаронинг қариндош-уруғлари, таниш-билишлари, ҳатто мамлакат халқи орасида тарқатаётган ярми ёлғон ярми чин ғийбат гаплар етарлича топилади. Бундан ташқари улар туҳматдан иборат миш-мишларни ҳам вақти-вақти билан тарқатиб туришади.

Буюк тарихимизга эътибор берсак, улуғ шоиримиз Бобораҳим Машраб (1640-1711) ҳақида у ҳаётлиги чоғида ҳам, уни Балх шаҳрида 1711 йилда 71 ёшида осиб ўлдиришганидан кейин ҳам, ўтган юз йилликлар давомида ҳам сиёсий режимлар малайи бўлган кучишлатар органлар у ҳақда тарқатган турли миш-миш гаплар бунга мисолдир.

47.1. ЁЛҒОН ХАБАРЛАР ВА МИШ-МИШ ГАПЛАР ТАРҚАТАДИГАН ТАШКИЛОТ

Совет Иттифоқида ҳар замонда, вақти-вақти билан давлат арбоблари, таниқли зиёлилар ҳақида халқ орасида турли миш-миш гаплар тарқатиларди. Ҳатто соппа-соғ, тирик фуқарони ўлгани ҳақида миш-мишлар оғизма-оғиз кўчарди. Ўзи тўғрисида бундай туҳмат гапни эшитган зиёлига бу қанчалар маънавий зарба эканлигини ўқувчимиз унинг ўрнига ўзини фикран қўйиб кўриб тасаввур этиши мумкин.

Ҳофиз ва шоир Шерали Жўраев ҳақида ҳам турли миш-миш гаплар Ўзбекистон халқи орасида ҳар замонда тарқатиб туриларди. Адашмасам, 1980-йиллар бошида Шерали Жўраевнинг ўлгани ҳақидаги миш-мишлар тарқатилди. Шерали ака бундай туҳмат гапларга ҳам Тўртликлар қўшиғи орқали чиройли жавоб бергани ҳақида ушбу китобимнинг 29-параграфида ёзгандим. Ўша қўшиқ сатрлари.

Эшитиб қолдим кимдир,
Ўлганлигимни айтиб шод юрганмиш.
Мен ўлгандан сўнг гўё,
Унга шуҳрат келармиш.
Ҳей ўғлон, аввало отингни чу де,
Ажал сену мени танлаб турмасмиш. [163]

Миш-миш гаплар тарқалишининг қизиқ томонларидан бири шунда эдики, бундай гаплар Ўзбекистонда, ҳатто Совет Иттифоқи ҳудудида қисқа муддат, баъзан бир ёки бир неча кун ичида тарқалиб улгурарди. Масалан, Москвада, Кремлда ишлаётган юқори мартабали раҳбарнинг ишдан олиниши ё у билан содир бўлган нохуш воқеа ёинки мамлакатда қандайдир фавқулодда ҳодиса рўй берса, турли миш-мишлар ва ёлғон хабарлар яшин тезлигида тез тарқала бошларди. Матбуотда чоп этилмаган хабарнинг Совет Иттифоқи ёки Ўзбекистон миқёсида тез тарқалишини ҳисобга олганда, бу ишни қандайдир ташкилот уюштираётганлиги ҳақида менда фикр туғиларди. Фикримча, бундай ёлғон хабарлар ва миш-мишларни Совет Иттифоқи Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) бошқармаларидан бири уюштирарди.

Тарихдан маълумки, ДХҚ 1954 йил март ойида СССР Министрлар Кенгаши таркибида аввалги Ички ишлар халқ комиссарлиги (ИИХК – НКВД (Народный комиccариат внутренних дел)) ўрнига ташкил этилди. Шу ерда СССР ДХҚ раислари ва ҳар бири раҳбар бўлган саналари ҳақида [285, 858-859-б.] дан маълумот келтириб ўтай. Чунки ДХҚ Совет Империясининг асосий таянчи, ўқ илдизи бўлиб, улардан ҳар бири ДХҚ нинг шундай даҳшатли ташкилотга айланишида ўз ҳиссасини қўшган эди.

1. Серов Иван Александрович (1905-1990) – 1954 йил мартдан 1958 йил декабригача.
2. Шелепин Александр Николаевич (1917-1994) - 1958 йил декабридан 1961 йил ноябригача.
3. Семичастний Владимир Ефимович (1924-2001) - 1961 йил ноябридан 1967 йил майигача.
4. Андропов Юрий Владимирович (1914-1984) - 1967 йил майидан 1982 йил майигача.
5. Федорчук Виталий Василевич (1918-1991) - 1982 йил майидан декабригача.
6. Чебриков Виктор Михайлович (1923-1999) – 1982 йил декабридан 1988 йил октябригача.
7. Крючков Владимир Александрович (1924.29.02) – 1988 йил октябридан 1991 йил августигача.
8. Бакатин Вадим Викторович (1937) - 1991 йил 23 августидан 28 ноябригача. [285, 858-859-б.]

1991 йил 19-21 август кунлари Москвада ГКЧП ҳарбий тўнтариш қилишга уриниб, мағлубиятга учрагач, 1991 йил 23 август куни СССР Олий Кенгаши “Давлат хавфсизлиги органларини қайта ташкил этиш ҳақида” қонун қабул қилди. Бу қонунга асосан ДХҚ расман тугатилиб, унинг ўрнига Республикалараро хавфсизлик хизмати (Бакатин) ва СССР Марказий разведка хизмати (Примаков) тузилди [285, 742-б.]

Энди ДХҚ тузилмаси (структураси) ҳақида ёзай.

“ДХҚ ташкилотининг негизини қуйидаги тўққизта Бош бошқарма ташкил этганди.
Биринчи Бош бошқарма – ташқи разведка ва контрразведка, “фаол тадбирлар”, таҳлил;
Иккинчи Бош бошқарма – ички контрразведка, давлатга қарши қўпорувчилик ҳаракатларига қарши кураш, саноат хавфсизлиги;
Учинчи Бош бошқарма – совет қуролли кучларидаги контрразведка, махсус бўлимлар;
Тўртинчи Бош бошқарма – элчихоналарни қўриқлаш ва ички хавфсизлик;
Бешинчи Бош бошқарма – диссидентлар;
Олтинчи Бош бошқарма – иқтисод, махсус транспорт;
Еттинчи Бош бошқарма – ташқи кузатув хизмати;
Саккизинчи Бош бошқарма – алоқа разведкаси, алоқа воситалари хавфсизлиги;
Тўққизинчи Бош бошқарма – давлат арбоблари ва махфий объектларни қўриқлаш, кремл полки.” [286, 292-293-б.]

Биринчи Бош бошқарма 10 та бўлим, яна РТ-бўлими, Т (технология)-бўлими ва кадрлар бўлимидан ташкил топган эди. РТ-бўлими («Разведка на территории Cоветcкого Cоюза» - Совет Иттифоқи ҳудудидаги разведка) – Совет Иттифоқи ҳудудида хорижликлар орасида олиб бориладиган разведка билан шуғулланарди. РТ- бўлими таркибида “И (информация, А.Ш.)-хизмат” ва “А-хизмат” (русча «Активная cлужба» - Фаол хизмат) бўлимлари бор эди.

“И-хизмат: разведка маълумотларини тўплаш, таҳлил этиш, билдирги (рапорт)ларни тузиш, маълумотларни тарқатиш. Бошлиғи: Николай Леонов.

А-хизмат: дезинформация тарқатиш. КПСС МҚ (Совет Иттифоқи Компартияси Марказий Қўмитаси, А.Ш.) нинг халқаро бўлими билан алоқада ишлаш. Сиёсий Бюро аъзолари учун махсус ахборотнома нашр этарди. Бошлиғи: 1970-йилларда Сергей Кондрашов, 1980-йилларда полковник Владимир П.Иванов.” [287, 214-215 б.]

“Дезинформация” сўзи маъноси ҳақида.

“ДЕЗ … (лот. деs … - - ...дан, ...дан ажратиш) – Бирор нарсани йўқ қилиш, узоқлаштириш, ёки унинг йўқлигини ифодаловчи олд қўшимча (қўшма сўзларда инкор, йўқ қилиш маъноларини билдиради (А.Ш.)” [224, Д ҳарфи, 591-б.]

“Д е з и н ф о р м а ц и я (дес + информатио – тушунтириш, баён қилиш) – ғирт нотўғри, ёлғон информация.” [288, 193-б.]

“Д е з и н ф о р м а ц и я – дезинформация, ёлғон хабарлар тарқатиш; ёлғон хабарлар (маълумотлар) билан чалғитиш; дезинформация общеcтвенного мнения – афкор оммани чалғитиш.” [196, 1-ж., 238-б.]

Умуман олганда, дезинформациядан, яъни ёлғон-яшиқ хабарлар ва миш-мишлар тарқатишдан асосий мақсад баъзан рақибларни, баъзан эса кўпчилик фуқароларни, ҳатто халқни чалғитиш ва янглиштиришдир. Бундай ниятни амалга ошириш учун мавжуд маълумотларга нисбатан айёрлик ва алдам-қалдамликни қўллайди, фактларни қасддан бузиб кўрсатади ва сохталаштиради. Бунинг оқибатида алоҳида фуқаро ёки ташкилот, шунингдек у ёки бу воқеа, ҳаракат, иш ҳақида фуқароларда нотўғри, ёлғон, бузуқ тасаввур шаклланиши мумкин.

Мен ўз ҳаётимда билиб ёки билмай шунақанги миш-миш гапларни тарқатаётганларга кўп марта дуч келганман. Сохта ахборот ёки фактни бузиб айтаётган кимсага қаерда ўқиганлигини (газета, журнал, китобда ўқиганми), эшитганлиги (воқеа жойида ўз қўлоғи биланми ёки радиодан эшитганми) ёки кўрганлиги (ўз кўзи билан кўрганмиди ёки телевидение кўрсатувларида берилдими) ҳақида сўрасангиз, кўпинча қандайдир бошқа одамдан эшитганини айтиб, аниқ асослаб бера олмай сири фош бўларди.

ДХҚнинг Бешинчи Бош бошқармаси ходимлари сиёсий, иқтисодий ва бошқа диссидентларга қарши кураш билан шуғулланарди.

“Д и с с и д е н т л а р (юнонча диссидентес – қўшилмаганлар, қаршилар) – 1) давлат дини католицизм ёки протестанцизм бўлган давлатларда ҳукмрон динга эътиқод қилмайдиган христианлар. Кўчма маънода – ўзгача фикр қилувчилар.
2) 1950-80-йилларнинг ўрталарида кўпчилик социалистик мамлакатларда мустабид тузумга қарши ҳаракат қатнашчиларининг номи. Инсон ва фуқаро ҳуқуқ ҳамда эркинликларига риоя қилиниши учун, ўзгача фикрловчилар таъқиб этилишига қарши турли шаклларда чиқишлар қилишди, совет қўшинларининг Чехословакияга (1968) ва Афғонистонга (1979) киритилишига қарши норозилик билдиришди. Диссидентлар маъмурлар томонидан қатағонларга дучор этилди, кўплари жосуслик, давлатга хиёнат қилиш каби сохта айблар билан айбланиб жазога тортилди, мажбурлаб руҳий касалликлар шифохоналарига ётқизилди (“жазолаш психиатрияси”), мамлакатдан сургун қилинди ёки муҳожир бўлиб кетишга мажбур бўлди (Владимир И.Буковский, Петр Г.Григоренко, Андрей Дмитриевич Сахаров, Александр Исаевич Солженицин ва бошқалар).” [6, Д ҳарфи, 310-б.]

Фикримча, худди мана шу ДХҚнинг Бешинчи Бош бошқармаси ходимлари Совет Иттифоқида, жумладан ДХҚнинг Ўзбекистон ташкилоти республикамизда мавжуд репрессион режим фойдасига хизмат қиладиган, халқни чалғитадиган, ўзгача фикрловчи, ҳур фикрли ҳамда яхши зиёлиларни халқ орасида бадном қиладиган ёлғон хабарлар ва миш-миш гапларни тарқатишни ташкиллаштирарди. Миш-мишлар ДХҚ ходимлари, ДХҚ билан алоқадаги амалдорлари ва айғоқчилари орқали тарқатиларди. ДХҚ билан боғлиқ кишилар сони тўғрисидаги қуйидаги маълумот ҳам диққатга сазовордир.

“1980-йилларда ДХҚда тахминан 400 000 дан ортиқ киши, жумладан 230 000 дан 250 000 гача чегарачилар ва 50 000 га яқин давлат ҳамда партия лидерлари шахсий хавфсизлигини таъминловчи қўриқлаш қўшини ҳамда алоқа хизматчилари ишларди. Шунингдек, Совет жамиятида (жумладан ҳукумат ва қуролли кучларда) бир неча юз минг айғоқчилар фаолият олиб боришарди.” [286, 293-б.]

ДХҚ таркибида бўлган кўпгина бошқармалар бугунги кунда Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ)да ҳам бор ва фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистон Давлат ҳавфсизлик хизмати (ДХХ) Совет Иттифоқи Давлат хавфсизлик қўмитаси (ДХҚ)нинг кўпгина иш услубларини ўзлари учун дастур қилиб олган. Балки шу сабабли Ўзбекистон Мустақилликка эришгач ҳам ҳур фикрли, ўзгача фикрловчи зиёлилар, давлат арбоблари ҳақида турли ёлғон хабарлар ва миш-мишларни халқ ичида тарқатиш 2016 йилгача ҳам, бугунги кунда ҳам давом этмоқда.

Масалан, Ўзбекистон Давлат ҳавфсизлик хизмати билан боғлиқ кимсалар ижтимоий тармоқлар, жумладан Фейсбук орқали ўзгача фикрловчи инсон номидан турли хил ёзишмалар олиб боришади, ёмон хатлар ёзишади ва ўзаро нифоқ чиқаришади, провокациялар уюштиришади ва ҳоказо. Шахсан менга қарши бу пасткаш усулларни бир неча йиллардан бери қўллашди ва ҳамон қўллашмоқда.

Фейсбукда юз нафарга яқин ватандошлар билан дўстлик алоқаларини ўрнатганман. 15-20 йилдан бери таниш-билиш бўлган бир неча ватандошларим, масалан, Мўътабар Тожибоева, Карим Бахриев, Давронбек Тожиалиев, Башорат Эшова Фейсбукдаги алоқаларимизни тўхтатгани бунга мисолдир. Фейсбукда саҳифангизга, масалан электрон почтангиз орқали осонгина киришади ва сизнинг номингиздан провокацион ёзишмалар олиб боришади. Бундай усулни машҳур ёзувчимиз Абдулла Қодирий ўзининг “Ўтган кунлар” романида Қора Ҳомид уюштирганини яхши тасвирлаган. ДХХдаги Қора Ҳомидлар иши бугунги кунда жуда осонлашган: ноутбук ёки компютер олдида ўтириб олиб ўзининг пасткаш фаолиятини олиб бормоқда ва шундай ҳаром йўллар билан топган пул билан ўзини ҳам, бола-чақасини ҳам боқмоқда. Улар менинг орқамдан 24 соат давомида кузатиш ўрнатишган, менинг Фейсбукдаги мақолаларимга келаётган постингларни ўчиришга чақимчиларни жалб қилишмоқда. АҚШда мобил телефонга ўхшаш махсус ускуналар билан таъминланган минг-минглаб чақимчилар фуқароларни суратга ва видеога тушириш орқали ялпи усулда ахборот тўплашмоқда, менга ўхшаган ўзгача фикрловчилар телефони ва компютерига келаётган хабар ва маълумотларни назорат қилиш билан бирга кўпгина ахборотларимни йўқ қилиш билан шуғулланишмоқда.

ДХХ нинг кўпгина зобитлари менга ўхшаган ўзгача фикрловчи ватандошларни кузатиб АҚШда мазза қилиб юришибди ва ушбу услубларни ўрганишмоқда. Улар бундай ялпи назорат услубини Ўзбекистонда ҳам қўллаш эҳтимоли катта.

Ватандошларимга расман айтай: мен ҳеч кимга ёмон хатлар, постинглар ёзмайман. Агар бирор инсонни танқид қилмоқчи бўлсам мақола ёзишим мумкин.

Шерали Жўраевга қарши 1992 ва 1993 йилда, профессор Олимжон Каримовга қарши 2004 йилда тарқатилган миш-миш гаплар ҳақида кейинги параграфларда ёзаман.

47.2. 1992: УМРА ВА ҲАЖ САФАРИ БИЛАН БОҒЛИҚ МИШ-МИШ

Шерали Жўраевга қарши 1992 йилдан бошлаб уюштирилган миш-миш Ўзбекистон давлат делегациясининг Саудия Арабистонига 1992 йил 11-14 апрел кунги сафари билан боғлиқдир.

Аввал Ислом динининг беш тамали ҳақида қисқача маълумот берай.

“Севимли пайғамбаримиз шундай буюрганлар:

“Мусулмонлик беш нарса (тамал) асосида қурилган:

Аллоҳдан бошқа бандалик қиладиган ҳеч қандай тангри йўқлигига ва Муҳаммад (алайҳиссалом) унинг қули ва расули эканлигига ишониш, намоз ўқиш, закот бериш, рамазон рўзасини тутиш, ҳаж қилиш.”

Жаноби пайғамбаримиз айтганларидек, исломият мана шу беш тамал асосига барпо этилган. Мўъминнинг комил мусулмон бўлиши Исломнинг беш тамалига риоя қилиш билан амалга ошади.

1. Оллоҳнинг борлигига, бирлигига, Ҳазрати Муҳаммад (алайҳиссалом) унинг қули ва пайғамбари эканлигига кўнгилдан ишониш ва буни тилда: (китобда қўйидаги сўзлар араб алифбосида ҳам ёзилган, А.Ш.)

“Ашҳаду ан ла илаҳа иллаъллоҳ ва ашҳаду анна Муҳаммадан абдуҳу ва пасулуҳ”, деб айтиш.

2. Диннинг таянчи бўлган беш вақт намозни ўқиш.

3. Рамазон ойида рўза тутиш.

4. Дин бўйича бой ҳисобланган кишилар йилда бир марта молининг закотини бериши.

5. Соғ бўлса ва пули етса, умрида бир марта ҳаж ибодатини амалга ошириш.” [289, 27-28-б.]

Ўзбекистон давлат делегациясининг Саудия Арабистонига 1992 йил 11-14 апрел кунги сафари ҳақида мамлакатимиз матбуотида чоп этилган айрим маълумотларни келтириб ўтай.

“1992 йил 11-14 апрел кунлари (ҳижрий қамарий 1412 йил шаввол ойининг 8-11 кунлари, А.Ш.) Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон давлат делегацияси Саудия Арабистонига расмий ташриф буюрди.

Делегация аъзолари 11 апрел куни Тошкентдан Жидда шаҳрига учиб келишди. Ислом Каримов ҳамда унинг ҳамроҳларини Саудия Арабистони подшоси Фаҳд бен Абдул Азиз ал-Сауд кутиб олди.

12 апрел куннинг иккинчи ярмида Ислом Каримов бошчилигидаги республика делегацияси аъзолари кийимларини ихромларга алмаштиришиб, Маккаи мукаррамага боришиб, Каъбатуллоҳнинг атрофини етти марта айланиб, Қора тошни тавоф қилишди, икки ракат нафл намозини ўқишди, Оби Замзам сувидан ичишди.

Улар Саудия Арабистони подшоси Фаҳд бен Абдул Азиз ал-Сауд жаноби олийларининг марҳаматига кўра Каъбатуллоҳ – Оллоҳнинг уйига кириб зиёрат қилиш ва номоз ўқишдек буюк шарафга муяссар бўлишди! Кейин Сафо ва Марва тепаликларига кўтарилишиб, дуолар ўқишди.

1992 йил 13 апрел куни делегация аъзолари Жиддадан Мадина шаҳрига боришди. Саудия Арабистони ва Ўзбекистон байроқлари билан безатилган аэропортда юксак меҳмонларни Мадина амири Абдул Мажид ибн Абдул Азиз ҳамда бошқа расмий кишилар кутиб олишди.

Делегация аъзолари жаҳондаги яна бир муқаддас шаҳар – Мадинаи Мунавварада бир неча соат давомида бўлишди ва бу ерда ҳам ўз мусулмонлик бурчини адо этишди: Пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссаломнинг қабрларини зиёрат қилишди. Ислом Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон Республикаси делегациясининг Саудия Арабистонига расмий ташрифи 14 апрел куни ниҳоясига етди.” [290]


Фото 62. Президент Ислом Каримов ва Ўзбекистон делегацияси Маккаи Мукаррамадаги муборак Каъбатуллоҳ ичига кириб намоз ўқиш учун боришмоқда. 1992 йил 12 апрел. [291]

Ислом Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон делегациясининг Саудия Арабистонига расмий ташрифи ва муборак Каъбатуллоҳ ичига кириб намоз ўқиш учун боришаётгани олинган видеолавҳа www.yotube.com сайтида [292]-манбада бор.

Ўзбекистон давлат делегацияси таркибида ўша йилларда Ўзбекистон Олий Мажлисининг депутати, ҳофиз Шерали Жўраев ҳам бўлган. У бу ҳақда 2017 йил январ ойида шундай деб эслаганди.

«— Ҳаётнинг азалий ва абадий қонуни шу! Ўтганларни Аллоҳ ўз раҳматига олган бўлсин. Чиндан ҳам, Юртбошимизнинг вафоти барчамиз учун оғир мусибат бўлди. Чунки ул зот мустақил Ўзбекистон давлатининг асосчиси эдилар. Юртимизни истибдоддан халос этиб, оёққа туришини таъминладилар. Мен у киши билан кўп маротаба ҳамсуҳбат бўлганман. Кўп сафарларга бирга чиққанмиз. Айниқса, марҳум Юртбошимиз билан Маккаи Мукаррамада, муборак Каъбатуллоҳнинг ичига кирганимиз асло эсимдан чиқмайди. Биринчи Президентимиз бутун ҳаётини шу халқ, Ватан учун бахшида қилди. У кишининг жуда кўп хислатлари, фазилатларига гувоҳ бўлганман. Инсоннинг қандайлигини бир қарашда билардилар. Ҳамиша узоқни кўзлаб, ақл-заковат билан иш тутдилар. Жойлари жаннатда бўлсин.» [293]

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов 1992 йил 11-14 апрел кунлари Саудия Арабистонига давлат ташрифи билан бориб келгач, ўз маърузаларидан бирида бу ҳақда тўхталиб ўтди. У Президент аппарати ва мутахассислар тайёрлаб берган маъруза матнини ўқишдан тўхтаб, залдагиларга қараб гапирди ва жумладан бундай мазмунда деди: “Мен оддий Президент эмас, ҳожи бўлган Президентман”. Мен буни телевизор орқали шахсан кўрган эдим.

Энди “Президент Ислом Каримов ҳожими?”деган саволга жавоб топайлик. Аввал «ҲОЖИ» сўзи маъносини англайлик.

«ҲОЖИ [арабча – ҳаж қилувчи] 1. Каъбани зиёрат этган, ҳаж қилган одам. 2. Ҳаж қилиб, Каъбани зиёрат қилиб келган кишинингфахрий унвони, лақаби.” [224]

Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратлари (1952-2015) ёзган “Ҳадис ва ҳаёт. Ҳаж китоби” дан ҳаж ва умра ибодатлари ҳақида қисқача маълумот келтирай ([293]-га қаранг).

“Аллоҳ таоло:
“Ҳаж маълум ойлардир”, (Бақара, 197) деган.

Демак, ҳажни адо этиш учун маълум вақт, маълум ойлар эътиборга олинади.

Шаввол ва зулқаъда ойлари тўлиқ, зулҳижжа ойининг биринчи ўн куни ҳаж ойлари ҳисобланади. Мана шу пайтда ҳажни ният қилиб эҳромга кирса бўлади. Албатта, зулҳижжа ойининг ўнинчи куни, яъни, Қурбон ҳайити куни бундан мустасно.” [293, 33-б.]

«“Ҳаж” сўзи луғатда “улуғ нарсани қасд қилиш” деган маънода келса, Ислом шариатида эса, ҳаж махсус амаллар билан махсус ибодатни адо этиш тушунилади.

Махсус замон.
Ҳаж фақат махсус вақтда адо қилинади. Хусусан, унинг бош рукни – Арафотда туриш зулҳижжа ойининг тўққизинчи куни бўлиши шарт. Бошқа вақтда ҳар қанча турса ҳам ҳаж ҳисобланмайди.

Махсус макон.
Ҳаж ибодатини адо этиш учун Аллоҳ томонидан ирода қилинган Масжидул Ҳаром, Арафот, Муздалифа, Мино каби жойлар махсус макон ҳисобланади. Бошқа жойларда бу ибодатларни адо этиш мумкин эмас.

Махсус амаллар.
Бунда эҳром, Каъбани айланиб тавоф қилиш, Сафо ва Марва орасида саъй қилиш, Арафотда туриш, Муздалифада тунаш, шайтонга тош отиш каби амаллар кўзда тутилган.

Бу ибодат аҳли аёлининг ҳожатидан ортиқча етарли маблағи бор, соғлом, омонликдаги хотиржам мусулмонга умрида бир марта фарз бўлади.

Умра эса, луғатда “зиёрат” ва “ободлик” маъноларини билдиради. Ислом шариатида эса, Байтуллоҳни тавоф қилиб, Сафо билан Марва ўртасида саъй қилиб бажариладиган махсус зиёратга айтилади.” [293, 182-183-б.]

Юқорида таъкидлаганимдек, Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов бошчилигидаги давлат делегацияси Саудия Арабистонига 1992 йил 11-14 апрел, яъни ҳижрий қамарий 1412 йил шаввол ойининг 8-11 кунлари ташриф буюришган.

Биринчидан, Ислом Каримов ва унинг ҳамроҳлари Сафо ва Марва тепаликларига кўтарилган бўлсаларда, ҳаж ибодатининг муҳим шарти бўлган Арафотда турган эмаслар (“Арафот Маккаи мукарраманинг шарқий тарафидаги ва ундан 12 мил узоқликдаги макон” [293, 119-б.]).

Иккинчидан, ҳажнинг бош рукни – Арафотда туриш зулҳижжа ойининг тўққизинчи куни бўлиши шарт. Бошқа вақтда, масалан, Ислом Каримов борган шаввол ойининг 8-11 кунларида, ҳар қанча турса ҳам ҳаж ҳисобланмайди.

Демак, Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов ҳам, давлат делегациясининг бошқа аъзолари ҳам, жумладан Шерали Жўраев ҳам 1992 йил 12 апрел куни эҳром кийиб, Маккаи мукаррамага боришиб, мусулмонлик бурчини адо этганларида фақат умра ибодатини қилган. Ҳаж ибодатини тўлиқ бажарган фуқароларгина ҳожи деб аталишини ҳисобга олсак, Президент Ислом Каримов ҳожи эмас, балки умра ибодатини бажарган Аллоҳнинг бир бандасидир.

Ёшлигидан намозхон бўлган ҳофиз Шерали Жўраев ҳаж ва умра фарқини тушунади. Шу сабабли у Саудия Арабистонига Ўзбекистон давлат делегацияси таркибида бориб келгач, алоҳида ҳаж сафарини амалга оширди. У ушбу ҳаж сафарига ўз онаси Баҳринисо Жўраевани олиб борган ва ҳаж ибодати талабларини тўлиқ бажариб, ҳожи бўлиб қайтган. Бу ҳақда шоир Холдор Вулқон ўзининг Шерали Жўраев ҳаётига бағишланган “Мукаммал дунё” достонида ёзган ([31]).

Эҳтимол, Шерали Жўраев ҳақиқий ҳаж сафарга боргунига қадар ёки ҳожи бўлиб қайтгач, бирорта даврада ёки телефон орқали суҳбатда ҳаж ва умранинг фарқи, 1992 йил 11-14 апрел кунги зиёрат фақат умра зиёрати бўлганлиги сабабли ҳажга алоҳида бориши ҳақида гапирган бўлиши мумкин.

Менимча, Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарлари билан боғлиқ кимсаларнинг оғзаки буйруғига кўра халқ орасида “Шерали Жўраев Ислом Каримов билан бирга Саудия Арабистонига борганидаги ибодат ҳақида у дебди, бу дебди. Шу сабабли Президент Ислом Каримов ва Шерали Жўраев ўртасида муносабатлар совуқлашиб, унга концерт бериш, унинг қўшиқларини радиода эшиттириш ва телевизорда кўрсатиш тақиқланибди” деган миш-миш гапларни 1992 йил ёзидан бошлаб тарқатишди.

Ушбу китобни ёзаётган 2008 йил феврал кунларидан бирида каминанинг таниши ушбу миш-мишни айтди. Демак, бу миш-мишни айрим фуқаролар ҳали ҳам гапириб юришибди.

Шахсий фикримча, бундай миш-миш гаплар Миллий хавфсизлик хизмати органлари ташаббуси билан тарқатилган. Мақсад: Шерали Жўраевдек эл севган ҳофиз билан Президенти Ислом Каримов ўртасида совуқчилик тушириш орқали уни халқдан узоқлаштириш, четлаштириш, иложи борича унга эркин қўшиқлар куйлашига имкон бермасликдир, унинг ҳур фикрлигини, қўшиқларини буғишдир, телевидение ва радиога яқинлаштирмасликдир.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (4-ҚИСМГА КИРИШ СЎЗИ, ПАРАГРАФ 43)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

КИТОБИМНИНГ ТЎРТИНЧИ ҚИСМИГА КИРИШ СЎЗИ

“Шерали Жўраев” номли ушбу китобимнинг 42 параграфдан иборат 1-3-қисмларини 2021 йил март ойидан 2022 йил январ ойигача сайтларда чоп қилгандим.

АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03-2022.21.01);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18.03-2022.21.01);
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1360246030749749&id=100002930964631 (www.facebook.com Фейсбукдаги “Шухрат Ахмаджонов” саҳифаси, 2021.18.03-2022.21.01).

“Шерали Жўраев” номли китобимнинг 1-3-қисмлари мундарижасни эслатай.

М У Н Д А Р И Ж А

Ш.Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ.
Ш.Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” номли шеъри.
Китобнинг 1-нашрига кириш сўзи (2008 йил март).
Китобнинг 3-нашрига кириш сўзи (2008 йил ноябр).
Китобнинг 4-нашрига кириш сўзи (2021 йил март).

1-ҚИСМ

1. Қўшиқ тушунчаси ва ўзбек қўшиқчилиги.
Шерали Жўраевнинг «Қўшиқлар» шеъри ва “Эй, жон” қўшиғи.
2. Туғилиши: Баҳринисо ҳожи она хотираларидан.
Ш.Жўраевнинг «Тeбратар» ва «Болалар» қўшиғи.
3. Болалик ва ўсмирлик йиллари.
4. Шерали Жўраев – талаба.
Чустийнинг “Жонон бўлай деб” ғазали, Шерали Жўраевнинг «Хат ёздилар-ку» қўшиғи.
5. Ижоди қандай бошланганди?
Абдулла Орипов ёзган ва Шерали Жўраев басталаган “Сен баҳорни соғинмадингми?” қўшиғи.
6. “Ўзбегим” қўшиғи тарихи.
6.1. “Ўзбегим” қўшиғининг яратилиши.
Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” шеъри.
Шерали Жўраевнинг «Ўзбегим» қўшиғи.
6.2. ДХҚ Э.Воҳидов ҳамда Ш.Жўраевга қарши.
6.3. Фахриддин Умаров ижросидаги “Ўзбегим”.
6.4. Дадахон Ҳасан “Ўзбегим”ни куйлаганми?
6.5. Бошқа шоирлар ёзган “Ўзбегим”.
Шоир Холдор Вулқоннинг “Ўзбегим” шеъри.
6.6. “Ўзбегим”нинг тарихий аҳамияти.
6.7. Шерали Жўраев ва Шароф Рашидов.
7. 1970-йиллар: Шерали Жўраев ва талабалар.
Шароф Рашидовнинг “Уялма” шеъри, Шерали Жўраевнинг “Боғбон қизи” қўшиғи.
8. 1971: Ш. Жўраев концертидаги воқеа.
Шерали Жўраевнинг «Ёр ишқида» қўшиғи.
9. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи.
9.1. Шерали Жўраев фикри.
9.2. Абдулла Орипов севгиси.
9.3. Мухлиса, Шайх Зиёвуддинхон ва улар аждоди.
9.3.1. Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957).
9.3.2. Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982).
9.3.3. Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003).
9.4. Абдулла Ориповнинг «Биринчи муҳаббатим» шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
Абдулла Ориповнинг «Ватаним» шеъри.
10. Дилбар ва «Аждарга ўхшатдим» қўшиғи.
Мулла Паноҳ Воқифнинг «Аждарга ўхшатдим» шеъри, Озарбайжон халқ қўшиғи.
11. «Турналар» қўшиғи.
11.1. Турна.
11.2. Мулла Паноҳ Воқиф.
11.3. “Турналар” шеъри озарбайжон ва рус тилларида.
11.4. Чўлпоннинг “Турналар” қўшиғи.
11.5. Қушлар ва экология муаммолари.
11.6. Булбуллар муаммоси.
Муҳаммад Юсуфнинг “Булбул” шеъри.
11.7. Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи.
Мулла Паноҳ Воқифнинг «Турналар» шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
11.8. “Турналар” қўшиғига муносабатим.
12. 1973: “Инсон” қўшиғи.
Эркин Воҳидовнинг “Инсон” қасидаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
13. 1967: “Ажаб ҳангомалар кўрдим” қўшиғи.
14. “Йигитлар” қўшиғи.
Ғафур Ғуломнинг “Йигитларга” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
15. 1975: «Ҳайкал қошида» қўшиғи.
16. 1974: “Шилдир-шилдир” қўшиғи.
Ғанижон Холматов ғазали, Шерали Жўраев қўшиғи.
17. 1976: “Кетма баҳор” қўшиғи.
Тўра Сулаймоннинг (1934-2005) “Илтижо” номли шеъри, Шерали Жўраевнинг “Кетма баҳор” қўшиғи.
18. 1969: “Онани ҳурмат қилинг” қўшиғи.
Ғанижон Холматов ва Шодмон Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.

---------------------------------------------------

2-ҚИСМ

19. “Мeни кутгил” қўшиғи тарихи.
19.1. Константин Симонов.
19.2. Танишув.
19.3. “Мeни кутгил” шeъри.
Константин Симоновнинг “Жди меня” шeъри, унинг Ҳамид Олимжон таржимасидаги “Мeни кутгил” шeъри.
19.4. Константин ва Валентинанинг кейинги тақдири.
19.5. “Мeни кутгил” қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Мeни кутгил” қўшиғи.
19.6. “Мeни кутгил” қўшиғига муносабатим.
20. “Ватандин яхши ёр бўлмас” қўшиғи.
Қозоқ шоири Жумакент Нажмиддинов ғазалига Эркин Воҳидов мухаммаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
21. 1970-1979 йиллар.
Навоийнинг “Айрилиқ” ғазалига Эркин Воҳидов мухаммаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
22. “Эй сорбон” қўшиғи тарихи.
Саъдий Шерозий ғазали, Аҳмад Зоҳир қўшиғи, Шоислом Шомуҳамедов таржимаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
22.1. Саъдий Шерозий (1203-1292).
22.2. Аҳмад Зоҳир (1946-1979).
22.3. Шоислом Шомуҳамедов (1921-2007).
22.4. Шерали Жўраевнинг “Эй сорбон” қўшиғи.
23. Расул Ҳамзатов ва «Ошиқларинг сардори менман» қўшиғи.
Расул Ҳамзатов ва Шерали Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
23.1. Расул Ҳамзатов (1923-2003).
23.2. «Ошиқларинг сардори менман» қўшиғи тарихи.
23.3. Расул Ҳамзатовнинг “Если в мире тысяча мужчин ...» шеъри.
23.4. 1981: Андижондаги концерт.
23.5. «Ошиқларинг сардори менман» қўшиғи.
24. 1967: “Истангиз” қўшиғи.
Алишер Навоий ғазали, Шерали Жўраев қўшиғи.
25. 1985: Аҳмад Яссавий мақбарасига зиёрат ва Шохжаҳоннинг туғилиши.
Шерали Жўраевнинг “Она Туркистон” қўшиғи.
26. Олтин олма дуо ол ...
Махтумқулининг “Менга бир фарзандни бер деб йиғлайман” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи
27. 2007: Шерали Жўраевнинг фарзандсиз оилага ёрдами.
Шерали Жўраевнинг “Замон-замон” қўшиғи.
28. Солижон Шарипов ва Шерали Жўраев.
Шерали Жўраевнинг “Олтин қанот” қўшиғи.
29. 1986: Ҳофизларча чиройли жавоб.
Шароф Рашидовнинг “Наргиз” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Тўртликлар” қўшиғи
30. 1989: Абдурахим Пўлатов ва Шерали Жўраев.
Шерали Жўраевнинг “Дўст бўлсанг ёнимда тур” қўшиғи
30.1. Абдурахим Пўлатовнинг таржимаи ҳоли.
30.2. Академик Восил Қобулов.
30.3. Восил Қабулов ва Абдурахим Пўлатов.
30.4. Абдурахим Пўлатов мақоласи.
31. 1989: “Шерали ва Ойбарчин” филми.
Огаҳийнинг “Бир сарв қомат кўрмишам” ғазали, Шерали Жўраевнинг “Кўрмишам” қўшиғи.
32. София Ротару, Алла Пугачева ва Шерали Жўраев.
Андрей Вознесенскийнинг “Миллион роз” шеъри, Раймонд Паулс куйи, Алла Пугачёванинг “Миллион алых роз” қўшиғи
33. 1979: Рашидов ва Жўраевга қарши провокация.
Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбекнинг “Ўзбекистон” шеъри, Шерали Жўраевнинг “Бир ўлкаки” қўшиғи.
34. 1985: Ёшлар ва талабаларнинг XII Жаҳон фестивали.
Шерали Жўраевнинг “Дунёга тинчлик бeринг!” ва “Дайте Миру мир!” қўшиғи.
35. 1981: Андижондаги тўй.
Махтумқулининг “Булбул наво қилган ҳаволи боғлар» дея бошланадиган шеъри. Туркманчадан Мирзо Кенжабек ва Шерали Жўраев таржимаси. Шерали Жўраевнинг “Даврон тўхтамас» қўшиғи.
36. “Анда жоним қолди» қўшиғи тарихи.
Латифнинг “Бобур монологи” шеъри ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур рубоийси, Шерали Жўраев қўшиғи
37. 1987: АҚШга дастлабки сафар.
Абдулла Ориповнинг «Ўзбекистон» шeъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
37.1. Шерали Жўраев сўзлари.
37.2. Нечанчи йил ва қайси шаҳар?
37.3. Шаҳарларнинг биродарлашиш тарихи.
37.4. Тошкент ва Сиэтлнинг биродарлашиши.
37.5. Тошкент-Сиэтл алоқалари.
37.6. Шаҳарлар ва маҳаллий ҳокимиятлар бирлашмаси.
37.7. Лоурел Грей хоним тақдири.
37.8. Сиэтл.
37.9. Ухлар эди Колумб ҳам ҳали ...
38. 1980-1989 йиллар.
Самад Вурғуннинг “Халқим” номли шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
39. Севги-муҳаббат сирлари.
Муҳаммад Юсуфнинг “Биринчи бўса” шеъри, Бунёдбек Саидов қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Ўн саккиз ёшлига” қўшиғи.
39.1. Жисм ва руҳ.
39.2. Инсон уйқуси.
39.3. Севги-муҳаббат инсоннинг қаерида жойлашади?
39.4. Кўз ва қулоқ.
39.5. Гуллар.
39.6. Биринчи бўса.
39.7. 1984 йилдаги воқеа.

---------------------------------------------------

3-ҚИСМ

40. Машҳур шоир бўлиш сири.
Ҳофиз Шерозий ғазали, Чустий таржимаси, Шерали Жўраевнинг “Қайси уйнинг шамъидир» қўшиғи.
40.1. Шеър тушунчаси.
40.2. Шарқ шеърияти.
40.3. Шеър жанрлари.
40.4. Машҳур шоир бўлиш йўли.
40.5. Ҳофиз Шерозий.
41. Улуғ ҳофиз бўлиш сири.
Шерали Жўраевнинг “Ўхшатинг» қўшиғи.
42. Машҳур ҳофизлар.
42.1. Шeрали Жўраев устозлари.
Ғафур Ғулом ва Шерали Жўраевнинг “Санъатим” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
42.2. Жўрахон Султонов (1903-1965).
Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқатнинг «Оҳким» ғазали, Жўрахон Султонов қўшиғи.
42.3. Маъмуржон Узоқов (1904-1963).
Маъмуржон Узоқовнинг “Жанон бўламан деб” номли қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Қайга борурсан?» қўшиғи.
42.4. Комилжон Отаниёзов (1917-1975).
Махтумқулининг “Кўринг” шеъри. Жуманиёз Шарипов таржимаси. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида.
42.4.1. Умумий маълумот.
42.4.2. 1940: Айтишув ва тор.
42.4.3. Ориф Алимахсумов хотираларидан.
42.4.4. Туркиядаги тор воқеаси.
42.4.5. Қўшиқчилик мактаби.
42.4.6. Достончилик ва қўшиқчилик кўприги.
42.4.7. Қўшиқчиликда айтишув.
42.4.8. Отаниёзов ва рақс.
42.4.9. Сахийлиги.
42.4.10. Ортиқ Отажонов хотираларидан.
42.4.11. 248 та қўшиқлари рўйхати.
42.4.12. 100 йиллиги тантаналари.
42.4.13. “Билан” ғазали.
42.4.14. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида 42.4.12. 100 йиллиги тантаналари.
42.4.13. “Билан” ғазали.
42.4.14. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида.

42.5. Фахриддин Умаров (1926-2007)
42.5.1. Умумий маълумот.
42.5.2. Болалик даври.
42.5.3. Оиласи.
42.5.4. 1933: Сургун.
42.5.5. Мусиқавий таълим.
42.5.6. 1936: Тошкентга сафар.
42.5.7. 1936: Дастлабки ашула.
42.5.8. 1936-1938: Таъна-дашномлар.
42.5.9. 1938: Украинага қайтиш.
42.5.10. 1941-1945: Уруш йиллари.
42.5.11. 1946: Ўзбекистонга қайтиш.
42.5.12. Тўйдаги қўшиқ.
42.5.13. Радиодаги фаолияти.
42.5.14. Пскентдаги фаолияти.
42.5.15. 1951: Эстрададаги фаолияти.
42.5.16. 1954: «Сабо етсанг» қўшиғи.
42.5.17. 1955: «Жамолинг васфини ...» қўшиғи.
42.5.18. 1959: “Қалбимни қайтар” қўшиғи.
42.5.19. 1960: Ўғил тўйи ва фелетон.
42.5.20. 1962: “Онам дерман” қўшиғи.
42.5.21. 1962: Ҳабиб Абдуллаев илтимоси.
42.5.22. 1964: Унвон.
42.5.23. Дастлабки шогирдлар.
42.5.24. 1963: Жўрабек Муродовга ёрдами.
42.5.25. 1964: Шерали Жўраев ҳақида.
42.5.26. Бошқа шогирдлари.
42.5.27. 1966: “Дўстлар” қўшиғи.
42.5.28. 1966: “Эй муҳаббат” қўшиғи.
42.5.29. 1966: Унвоннинг бекор қилиниши.
42.5.30. 1967: Тожикистонга кўчиш таклифи.
42.5.31. 1972: “Ёр этасанму” қўшиғи.
42.5.32. 1972: «Малаксан» қўшиғи.
42.5.33. 1975: “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғи.
42.5.34. 1983: “Умр ўтмоқдадур» қўшиғи.
42.5.35. 1985: “Илтимос» қўшиғи
42.5.36. 1990: Унвоннинг тикланиши.
42.5.37. 2002: «Ўзбекистон халқ ҳофизи» унвони.
42.5.38. 2017: 41 та қўшиқлари рўйхати.
42.5.39. 1970: “Бўлмасин” қўшиғи. Шерали Жўраев ижросида.

42.6. Таваккал Қодиров (1926-1996).
42.7. Барно Исоқова (1927-2001).
42.8. Камолиддин Рахимов (1943-2015).
42.9. Муҳиддинқори Ёқубов (1896-1957).
42.9.1. Умумий маълумот.
42.9.2. 1942: Муҳиддин Қориёқубов, Карим Зокиров ва Сора Эшонтураева.
42.9.3. “Яша Турон” қўшиғи.
42.9.4. Ҳайитметовнинг “Яша Турон” ҳикояси.
42.9.5. Ҳофизнинг сўнгги йиллари.
42.9.6. “Жанонга бордим бир кеча” қўшиғи Шeрали Жўраев ижросида.
42.10. Комилжон Отаниёзов ва Шeрали Жўраев.

-----------------------------------------------

Кейин айрим объектив-субъектив сабаблар билан, жумладан тазйиқлар сабабли “Шeрали Жўраев” номли китобимнинг 4-8-қисмларини ёзиш иложим бўлмади.

2023 йил 4 сентябр куни Тошкентдан “Буюк ҳофиз Шерали Жўраев 4 сентябр куни вафот қилди” деган қайғули хабар келди.

“Шерали Жўраев” номли китобимнинг 2008 йилда ёзган учинчи қисмида қолган параграфларини сал-сал тузатиб ва айрим қўшимча маълумотлар ҳамда параграфларни ёзиб охирги тўртинчи қисм сифатида чоп қилишни ўринли деб ҳисобладим. Тўртинчи қисм мундарижасини ёзиб чиқдим.

4-ҚИСМ

Китобимнинг тўртинчи қисмига кириш.
43. 1990: «Карвон» қўшиғи.
Усмон Азим шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
44. 1990-1991 йиллар.
45. 1991 йилдаги концерт.
46. 1992: Қонли воқеалар.
Шерали Жўраевнинг “Тўхтама, торим” қўшиғи.
47. Уюштирилган миш-миш гаплар.
47.1. Ёлғон хабарлар ва миш-миш гаплар тарқатадиган ташкилот.
47.2. 1992: Умра ва ҳаж сафари билан боғлиқ миш-миш.
47.3. 1992: Шерали Жўраев ҳимоясига уюштирган тадбиримиз.
47.4. 1992 йилдаги концерт.
Шeрали Жўраeвнинг “Дамларим ўтди” қўшиғи.
47.5. 1993: Рустам Усмонов билан боғлиқ миш-миш.
47.6. 2004: Профессор Олимжон Каримовга қарши миш-миш.
47.7. 2007-2008: Бошқа ўғли ҳақидаги миш-миш.
47.8. Миш-миш тарқатувчиларга муносабати.
Шeрали Жўраeвнинг “Оппоқ ойим” қўшиғи.

48. 1996: “Ўзбекистон - Ватаним маним”даги ғалаба ва адолатсизлик.
49. 1992-1999 йиллардаги воқеалар.

50. 2001: “Халқ – кучдир” қўшиғи.
Абдулҳамид Чўлпоннинг “Халқ”, “Кўнгил” шеърлари. Шерали Жўраевнинг “Халқ – кучдир” қўшиғи.
52. 2004: Туғилган куни бўлган концерт.
53. 2005: Шерали Жўраев ва Дадахон Ҳасан ҳуқуқи ҳимояси учун пикет.
53.1. Талабнома ва пикетга тайёргарлик.
53.2. Талабнома матни.
53.3. Пикет ва орган ходимлари.
53.4. Милиция раҳбарлари ва Бош психиатр саволлари.
53.5. Милиция ва махсус хизмат органлари тазйиқлари.
54. Дадахон Хасаннинг катта камчилиги.
55. 2006: «Ватан» қўшиғи. Холдор Вулқон шеъри. Шeрали Жўраев қўшиғи.

56. Битта фотосурат тарихи.
56.1. 1975: Фотосурат.
56.2. 2006: Рангли фотосурат қилдиришим.
56.3. Ахборотларим ва шахсий ҳаётимга яширин аралашувчиларга дуои бадим.
57. 2000-2009 йиллардаги воқеалар.

58. 2010: Шерали Жўраев – пайғамбар ёшида.
59. 200 : Шерали Жўраев қўшиқларини ўғирлашмоқда.
60. 2016 йилги концерт.
61. 2017: Кутубхонадаги концерт.
62. 2017: Шерали Жўраев 70 ёшда.
63. 2018: «Ўзбегим» номли концерти.
64. 2018: АҚШдаги концерти.

65. Оиласи.
66. Шогирдлари.
67. Китоблари, филми, мақолалар ва “Наво сози Шерали” дўкони.
68. Демократлар ҳамда мухолифатнинг муносабати.
69. Ягона қўшиғи бўлмаган халқлар.
70. Шерали Жўраев ҳамда мухлислар ҳуқуқи.
71. Шерали Жўраев ижро этган қўшиқлар рўйхати.
72. Шерали Жўраев ҳақидаги дил сўзлари.
73. Шерали Жўраевга бағишланган шеърлар ва қўшиқлар.
74. Шералингни асрагил, халқим!
Сўнгги сўз ўрнида.
Иловалар.
Илова 1. Шоир Эркин Воҳидовга муносабатим.
Илова 2. Танқидий фикрга жавоб.

Уни ёзиб тугатишимга Аллоҳнинг ўзи имкон берсин, омин!

43. 1990: “КАРВОН” ҚЎШИҒИ
УСМОН АЗИМ ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Фото 60. Усмон Азим (1950). [279]

“Карвон” шеърини Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азим ёзган. Унинг таржимаи ҳолини Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“УСМОН АЗИМ (тахаллуси; асл исм-шарифи Азимов Усмон) (1950.13.8, Бойсун тумани) — Ўзбекистон халқ шоири (2000), драматург. Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1972). Республика радиосида муҳаррир, катта муҳаррир ва бош муҳаррир ўринбосари (1976—89), Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Тошкент вилоят бўлимида масъул котиб (1989— 90). Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида сектор мудири, етакчи консультант, Президентнинг Давлат маслаҳатчиси (1991 —94). 2003 йилдан Ўзбек миллий академик драма театрида адабий эмакдош.

Илк китоби — «Инсонни тушуниш» (1979). Шундан сўнг шоирнинг «Ҳолат» (1979), «Оқибат» (1980), «Кўзгу» (1983), «Сурат парчалари» (1985), «Дарё» (1985), «Иккинчи апрель» (1987), «Бахшиёна» (1989), «Faройиб аждарҳо» (1990), «Уйғониш азоби» (1991), «Fycca» (1994), «Узун тун» (1994), «Бор эканда, йўқ
экан» (1995), «Сайланма» (1995), «Куз» (2001) каби шеърий ва «Жоду» (2003) насрий тўпламлари нашр этилган.

Усмон Азим ўзбек шеъриятининг уфқини кенгайтириб, насрий шеърлардан бармоқ вазнигача бўлган турли вазнларда ижод қилади. Дастлабки шеърларида инсоннинг давр ва жамият ҳаётидаги ўрнини тушунишга, даврнинг оғриқли масалаларига эътибор қаратди ва шу жараёнда минбар шеърияти унсурларидан фойдаланди. Кейинчалик, шоир ижодида воқеликни фалсафийистиоравий образлар орқали идрок ва тасвир этиш махорати кучайиб борди. 80-йиллар ижодида кўзга ташланган бахшиёна руҳ шеъриятда янги бир йўналиш яратилишига туртки бўлди.

90-йилларга келиб, унинг ижодида кескин ўзгариш юз берди ва шеърларида суфиёна кайфият акс этди. Усмон Азим «Бахтли бўлайлик», «Ҳужжатли фильм учун сюжет», «Баҳодир ва Малика» сингари радиопьесалар ёзган. У ана шу тажрибадан фойдаланиб, 90-йилларда драматургия билан жиддий шуғулланди ва «Бир кадам йўл», «Кундузсиз кечалар», «Бозор» (1997), «Алпомишнинг қайтиши» (1998), «Жазава» (2000), «Бахт қуши» (2002), «Ўтган замон ҳангомалари» (2003) пьесаларини ёзди. Бу пьесаларнинг аксари Ўзбек миллий академик драма театрида саҳналаштирилган. Усмон Азим бу пьесаларда саҳна қонуниятларини яхши ҳис этувчи, драматург сифатида намоён бўлди. Айни пайтда у ҳам тарихий, ҳам психологик драмалар, ҳам оғзаки ва ёзма адабиёт намуналари асосида замонавий саҳна асарларини ярата олиш истеъдодини намойиш этди. Усмон Азим, шунингдек, кинодраматургияда ҳам қалам тебратиб, «Алишер Навоий» киноқиссаси (1990), «Алпомиш» кинодостони (1997), «Севги» (1998, шу номли ҳикоя асосида) ва 2 серияли «Алпомиш» (2000) фильмларининг сценарийсига муаллифлик қилган.

Поль Элюар, В. Вациетис, Ҳ. Доғларжа, А. Вознесенский, Ю. Марцинкявичюс ва бошқа шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Шеърлари инглиз, француз, немис, поляк, македон, турк,
рус, грузин, эстон, литва, тожик, қозоқ ва қирғиз тилларида нашр этилган. Кўплаб шеърларига мусиқа басталанган.

Усмон Азим халқлар дўстлиги ва ватанпарварлик ғоялари билан йўғрилган шеърлари учун Грузиянинг Маяковский номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган (1982). «Дўстлик» ордени (1998) билан мукофотланган» [6, У ҳарфи жилди, 171-172-б.]

Шерали Жўраев “Карвон” қўшиғида куйлаган Элбек исмли бахши йигит воқеасини Усмон Азим ўзининг “Бахшиёна. Драматик балладалар» номли [280]-китобида қуйидагича тасвирлаган.

“Элбек бахши бир камбағалнинг тўйини гуриллатиб, неча кампир, қизларнинг юрагини дириллатиб овулига қайтиб келаётган эди, бир карвонга дуч келди. Карвоннинг атрофида неча отлиқлар чопишиб келишаяпти. Осмонга мушаклар отилган, туяларга атлас кимхоблар ёпилган, ёш-яланглар бўза ичиб бўкиришган, бир-бирига дўқ уришган, туя устидаги қизлар уларга лаб буришган, карвонбошининг пешонаси тиришган – олдинда келяпти.

Элбек бахши: “Хўв, карвонбоши, йўл бўлсин?” – деб сўради, карвонбошининг олдини ўради.

“Йўлдан қоч, баччағар, келин олиб кетяпмиз”, деди карвонбоши.

Элбек бахшининг қулоғига йиғи товуши урилди. Сезди – уйи куйган. Бу – Ойтуманнинг товуши. Шунда: “Эй, камбағаллик қурсин! Орзум очилмай сўладиган бўлди, ўзим ҳасратда ўладиган бўлдим”, деб бир сўз айтиб турган экан:

Карвон кўрдим туялари бўзлаб борар,
Нортуяда менинг ёрим музлаб борар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни излаб борар.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Ойтуман ёр кетиб борар карвон билан,
Оғринма дил, мард қолади армон билан.
Мол-дунёнинг измин тутиб кетаверсин,
Мен қолайин юрак деган сарбон билан.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ атсам қайрилма ёр!

Ойтуман ёр, тумандайин сузиб кетдинг,
Юрагимнинг қалъасини бузиб кетдинг.
Парчалансам мени қўшиқ йиғиштирар,
Сен қўшиқсиз қолдинг, гулим – тўзиб кетдинг.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Карвон йўли кетгунича қизғалдоқзор,
Йиғламагин, йиғлагандан дунё безор.
Кулиб-кулиб, қувнаб-қувнаб кетавергин,
Ғамга ўзим харидорман, ўзим бозор.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Қорли тоғдан наридадир ўзга диёр,
Ўзга юртда келин бўлиб қолишинг бор.
Ўзга юртда ўз юртингни эслаб тургин,
Менга эмас, тўпроғингга бўл интизор.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Мен-чи? Менга гоҳ шодлик, алам тўлар,
Ҳар сатримга кулгум тўлар, нолам тўлар.
Бу олам-ку, маним дилим ярим этди,
Ярми билан куйласам ҳам олам тўлар.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!” [280, 27-29-б.]

Ҳофиз Шерали Жўраев айтган “Карвон” қўшиғи ва унга кириш сўзи матнини келтирай. Шерали ака қўшиқ матнида алмаштирган сўзларни ёзма ҳарфларда ёздим.

“Бир замонлар кишиларни тўйларини ўтказиб юрадиган, достонлар айтадиган бир бахши йигит бўлган экан. Ўша йигит тоғни у томонига ўтиб, бир одамни тўйини ўтказиб, ўз юртига қайтиб келаётса, тоғни бу томонида чўлдан келаётган бир карвонга кўзи тушибди.

Карвонбошини тўхтатиб сўрай бошлабди: “Бу туяларни устида қизлар доира чалиб, ашула айтишиб, йигитлар от ўйнатишиб келишаяпти. Қаёққа кетаяпсизлар?” деб сўрабди.

Шунда карвонбоши йигитга жавоб қилибди: “Биз фалон қишлоқдан фалончини қизини келин қилиб тоғнинг бу томонига олиб кетаяпмиз” дебди.

Шу пайт йигит билибдики, ўзи аҳду-паймон қилган қизни ўша карвонда келин қилиб олиб кетишаётган экан. Йигит ва карвонбоши савол-жавобини эшитиб, туяни устида йиғлаб турган қизга қараб йигит шундай дебди.

«Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар - қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!» [281]

Усмон АЗИМ шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

КАРВОН

Карвон кўрдим туялари бўзлаб келар,
Нортуяда менинг ёрим излаб келар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни кўзлаб келар.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар - қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Карвон йўли кетгунича қизғалдоқзор,
Йиғламагин, йиғлагандан дунё безор.
Ўйнаб-ўйнаб, кулиб-кулиб кетавергин,
Ғамга ўзим харидорман, ўзим бозор.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Қорли тоғдан наридадир ўзга диёр,
Ўзга юртда келин бўлиб қолишинг бор.
Ўзга юртда ўз юртингни эслаб тургин,
Менга эмас, ўз юртингга бўл интизор.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Мен-чи? Менга гоҳи шодлик, ғам тўлар,
Ҳар сатримга гоҳида ғам, нолам тўлар.
Бу дунё-ку, маним дилим ярим етди,
Ярми билан куйласам ҳам олам тўлар.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Карвон кўрдим туялари бўзлаб келар,
Нортуяда менинг ёрим излаб келар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни кўзлаб келар.» [281]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

279. Би-би-си меҳмони- бетакрор қалам соҳиби Усмон Азим. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2009/06/090608_talking_point_usmonazim.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2009.08.06).

280. (51) АЗИМОВ У. Бахшиёна. Драматик балладалар. – Т.: “Ёш гвардия”, 1990. – 80 б.

281. ЗАРФИШОН TV. Шерали Джураев. Karvon.
- Шерали Джураев karvon - YouTube (www.youtube.com April 16, 2019. 6 дақиқа 55 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch/?v=dgxeZ_cr5yM (www.youtube.com April 16, 2019. 6 дақиқа 55 сониялик видеолавҳа).

E-mail: jiz54@mail.ru

АҚШ, Вашингтон шаҳри

2022 йил 21 январ

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.6-42.10)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.6. ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ (1926-1996)

Фото 56. Таваккал Қодиров (1926-1996). [268]

Ўзбeк Миллий Энциклопeдиясида Таваккал Қодиров ҳақида ёзилган маълумот.

“ҚОДИРОВ Таваккал (1926.24.4, Қува тумани - 1996.13.4, Фарғона) - хонанда (лирик тенор), Ўзбекистон халқ артисти (1989). Фарғона мусиқа билим юрти (1961) ва Фарғона педагогика институти (1990) ни тугатган. Дастлаб қувалик Турсунбой Каримовдан доира ва ғижжак (скрипка) чалишни, «Дугоҳ», «Сегоҳ» каби мумтоз чолғу куйларини, Ғ. ва Е.Ҳошимовлардан ашула йўллари, («Ёлғиз», Тўхтасин Жалилов; «Ўлтирғуси», Жўрахон Султонов ва бошқа)ни ўрганган. Кейинчалик Комилжон Отаниёзов, Жўрахон Султоновдан ўзбек мумтоз ва замонавий бастакорлар ашулаларини ўзлаштирган. Қува тумани маданият уйида бадиий раҳбар (1951-59), Фарғона театри (1959-78), Фарғона вилоятлараро филармониясида яккахон хонанда (1978-91), директор (1978-83), Фарғона университетида профессор (1991 йилдан).

Бетакрор, ширали, жарангдор ва тиниқ, ниҳоятда кенг ва юқори диапазонли овоз соҳиби. 1955 йилдан Ж. Охунов билан ҳамнафаслик қилган. Репертуаридан Фарғона-Тошкент мусиқа услуби намуналари («Қўқон Ушшоғи», «Тошкент Ироғи», «Танавор», «Насруллойи» ва бошқа), Хоразм йўллари («Сувора», «Феруз», «Сегоҳ»), замонавий бастакорлар («Тўй муборак», Фахриддин Содиқов; «Бизни ташлаб», «Фарғона тонг отгунча», М.Муртазоев; «Доғман», Комилжон Отаниёзов; «Ўлмасин», Жўрахон Султонов ва бошқа) ҳамда мумтоз ва замонавий шоирлар ғазалларига ўзи яратган («Ўхшайдику», Ҳамза шеъри; «Шунчамиди», О.Ҳакимов; «Жамолларингдан», Нақший; «Кеча ойдин», Миртемир; «Ўйнасин», Ҳабибий ва бошқа) ашула ва яллалар кенг ўрин олган. Ижро услуби баланд авжларни кенг ишлатилиши, равонлик, кенг нафас, ҳар бир сўзини дона-дона қилиб айтиши билан ажралибди.

Ижодига бағишланган 2 телефильм (1963, 1992) ва видеофильм (1991) суратга олинган. Ижролари бир неча грампластинка ва Ўзтелерадиокомпанияси фонотекасига ёзилган. Нуриддин Ҳамроқулов, Нуриддин Ҳайдаров, Султонали Маннопов, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист А.Каримов ва бошқага устозлик қилган. Фарғонада санъат коллежи ҳамда кўчалардан бирига Қодиров номи берилган.
Ад.: Маннопов С, Таваккал Қодиров, Фарғона, 1994.” [6, Қ ҳарфи жилди, 200-б.]

Қуйидаги маълумотларни Ўзбекистон халқ артисти Султонали Маннопов ёзган [268]-китобдан келтирмоқдаман.

“ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ (1926-1996). Таваккал Қодиров деганда, бутун умрини халқ хизматига бағишлаган, миллионлаб қўшиқ шинавандаларининг қалбларига қувонч олиб кирган, такрорланмас овоз соҳиби, камтар инсон кўз олдимизга келади.

Таваккал Қодиров 1926 йил 10 июнда Қува туманининг Султонобод қишлоғида деҳқон оиласида таваллуд топди. Улуғ инсонларнинг туғилиши ҳам ўзига хос тарихий бўлар экан. Ҳофизнинг оналари Тўтибуви саккиз фарзанд кўриб, биронтаси ҳам турмаганлиги сабабли, тўққизинчи фарзандини удумга кўра ҳовлида, ер бағрида туғиб, «Таваккал ё ерники бўлар, ё меники» деган умидда фарзандининг исмини «Таваккал» деб қўйган эканлар. Шундай тафсилотлар билан туғилган бола улуғ ҳофиз даражасига етди.

Таваккал ака сермашаққат ҳаёт ва ижод йўлини босиб ўтди. Дастлабки мусиқий сабоқни қувалик устозлари Ғофиржон ғижжакчи ва Давронбек ҳофизлардан олади. Ҳофизнинг қўшиқчилик оламига назар ташласак, 50-йилларда янги овоз, янги соз билан бу нурли оламга кириб келганини кўрамиз. Анъанавий қўшиқчилигимизни бир дарё деб фараз қилсак, ҳофиз ўз услуби, овози билан бу дарёнинг катта ирмоғи бўлиб ажраб чиқди. Жўрахон Султонов, Маҳмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов сингари улуғ ҳофизлар яратиб кетган мактабнинг давомчиси сифатида ўзига хос услуб яратди.

Ҳофиз ижоди давомида юзлаб қўшиқлар ижро этди. Қатор халқ қўшиқ ва яллаларини алоҳида услуб билан ижро этиб, уларга иккинчи умр бахш этди. У ижро этган «Бизни ташлаб», «Шунчамиди», «Ўхшайдику», «Кеча ойдин», «Тошкент ироқи», «Сувора», «Найларам», «Қўқон ушшоқи», «Фарғона тонг отгунча», «Тановар», «Сайёра», «Ўзбекистоним», «Жоним Фарғона», «Феруз I-II» сингари қўшиқлар унутилмас ижролардир.

Ушбу сатрлар муаллифига Таваккал Кодировга шогирд бўлиб юриш, хизматини қилиш, устозга бағишлаб ҳаётлигида «Таваккал Кодиров» номли рисола ёзиш насиб этди. Устоз қўшиқ куйлаганда, ҳар бир ижро этган қўшиғи гўё ўзи учун яратгандай туюларди. Биз бир қўшиқни ҳар куни уч-тўрт марта эшитсак ҳам, доим ўзининг янги бир қирраси билан намоён бўлаверар эди. Ҳофиз ижодида икки воҳа йўли, Фарғона ва Хоразм қўшиқчилик мактабининг уйғунлашган ижроларини кузатамиз. Бунинг сабаби, устозлари Жўрахон Султонов ва Комилжон Отаниёзовларнинг ижодларидан самарали фойдаланганлигидандир. Иккала буюк ҳофиз севимли шогирдига «Феруз» ҳамда «Қўқон ушшоқи» ни айтдириб, завқланиб шинавандалик билан эшитишиб ўтирганларининг гувоҳи бўлганман.

Таваккал Кодиров узоқ йиллар Фарғона вилояти ўзбек мусиқали драма театрида меҳнат қилди. 1978 йилда вилоят филармониясини ташкил этиб, бир неча йил раҳбар бўлиб ишлади. Ҳофиз ижодини ёритувчи қатор телефилмлар, видеофилмлар, грампластинка ёзувлари, республика радиосида элликдан ортиқ қўшиқлари мавжуд бўлиб, унинг ижоди баракали, сермаҳсул бўлганлигидан далолат беради.

Устозга 1964 йилда «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист», 1989 йилда эса «Ўзбекистон халқ артисти» деган юксак унвонларнинг берилиши, Фарғона давлат университетининг профессори деб тан олиниши ўзбек санъати олдидаги ҳизматларининг далолатидир. Устоз етмиш йил умр кўриб, умрларининг сўнгги кунларида ҳам ажойиб бир покизалик, руҳан тетиклик билан 1996 йил 13 апрел куни вафот этди.

Фарғона шаҳар Сирпўш ота қабристонига дафн қилинган. Ҳа, инсон умрининг сарҳадлари бепоён, айниқса қўшиқ оламининг бепоён кенгликларида санъаткор қалбининг торлари жаранглаб акс-садо бериб турувчи ҳилқатдир. Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф (Оллоҳ раҳмат қилсин) устозга атаб ёзган шеъридаги қуйидаги мисралар фикримизнинг далилидир:

Мен кетарман қолмагай тилла тахту кўшкларим
Менга бу дунёда чин келтирди бахт қўшиқларим
Ўзбегим уйида янграр ҳамма вақт хонишларим
Гул ўпиб, гул ёпиниб ҳар дилда мозорим қолур
Мен кетарман бир куни наволарим, зорим қолур...

Ушбу мисралар устознинг қабр тошига ёзилган бўлиб, мангуликка дахлдордир.” [269]

42.7. БАРНО ИСОҚОВА (1927-2001)


Фото 57. Барно Исҳоқова (1927-2001) [270]

Ҳофиз Шерали Жўраев 50 йилдан ортиқ ўз ижоди давомида тожик тилида ҳам кўпгина қўшиқларни маромига етказиб куйлади. Ҳатто 2018 йилда Тожикистон Президенти Имомали Раҳмон буйруғи билан Тожикистон халқ артисти унвони берилди.

Бу муваффақиятларга эришишида тожик қўшиқчилиги соҳасида Шерали акага устозлик маслаҳатларини берган Тожикистон халқ артисти Барно Исхоқова (1927-2001)нинг алоҳида ўрни бор. У ҳақдаги маълумотни википедиядаги “Исхакова, Барно Бераховна» номли мақоладан келтираман. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Барно Бераховна Исҳоқова (тожикча: Бахмал Бераҳовна Исҳоқова; ўзбекча: Baxmal Berahonova Ishoqova; 1927 йил 12 май, Тошкент – 2001 йил 7 сентябр, Иерусалим) – совет ва исроил хонандаси ҳамда педагоги. Тожикистон ССР халқ артисти.

Барно Исҳоқова Тошкентда, Ўзбекистон ССРда 1927 йил 12 май куни анъанавий бухоро яҳудийлари Берах ва Рахил Исҳоқов оиласида туғилди. У кейинчалик Тожикистон ССР пойтахти Сталинобод (Душанба) шаҳрига кўчиб ўтди ва хонандалик йўлини танлади. Барно Исҳоқова Марказий Осиё ва Тожикистон тарихида анаънавий мумтоз қўшиқ бўлмиш шашмақом куйлайдиган қўшиқчи деб саналарди. Қўшиқчи репертуарида тожик, ўзбек ва рус, шунингдек унинг қадрдон яҳудий-тожик тилларида қўшиқлар бор эди. У Совет Иттифоқи давридаги Нерийо Аминов, Рафаэл Толмасов, Шоиста Муллажонова, Ханифа Мавлонова, Рена Ғолибова, Аҳмад Бобоқулов кабилар қаторида Тожикистон ССР радио ва телевидениеси қошида анъанавий мумтоз қўшиқларни куйлади. У 1970-1980-йилларда ижодкорлик фаолиятини Мирзо Турсунзода номли Тожикистон Давлат Санъат институтининг Шарқ мусиқаси бўлимида ўқитувчилик қилиш билан бирга олиб борди.

Тожикистонда фуқаролар уруши бошлангач 1992 йилда ўз оиласи билан бирга Исроилга кўчиб ўтди ва Иерусалимда 2001 йил 7 сентябр куни вафот қилди. Қўшиқчи ўша ердаги Гар а-Менухот қабристонига дафн қилинди.

У олган мукофотлар:
Рудакий номли Тожикистон ССР Давлат мукофоти совриндори;
Меҳнат Қизил Байроқ ордени билан мукофотланган;
Тожикистон ССРда хизмат кўрсатган артист;
Ҳурмат Белгиси ордени билан мукофотланган;
Тожикистон ССР халқ артисти.” [270]

42.8. КАМОЛИДДИН РАҲИМОВ (1943-2015)


Фото 58. Камолиддин Раҳимов (1943-2015) [271]

Ўзбeк Миллий Энциклопeдиясида Камолиддин Раҳимов ҳақида ёзилган маълумот.

“РАҲИМОВ Камолиддин (1943.12.1, Наманган – 2015.25.02) — хонанда, Ўзбекистон халқ артисти (1983). Жарангдор ва кучли овоз соҳиби. Ашула йўлларини дастлаб Ваҳобжон Абдуллаевдан ўрганган. Тошкент маданият институтини тугатган (1987).

Наманганда маданият уйи қошидаги Уста Рўзиматхон номидаги ашула ва рақс ансамблида хонанда, мусиқа раҳбари ва бадиий раҳбар (1960-71), Алишер Навоий номидаги вилоят театрида яккахон хонанда (1972—98). Репертуаридан мумтоз ва замонавий бастакорлар ашулалари («Баёт», «Ушшоқ», «Гиря», «Кўча боғи», «Қаландарий», «Куйгай» каби) ҳамда куйларини ўзи яратган асарлари («Кул, азизим», «Менга раҳм айла», «Ҳаргиз», «Келмаганингда», «Мастона-мастона», «Парвона қилсангиз», «Она мадҳи» ва бошқа) ўрин олган. Ижро услубига лирик талқин, сўз билан оҳангдаги уйғунлик хос.

Ўзбектелефильм студиясида унинг ижодига бағишланган «Дил таронаси» фильми суратга олинган (1982). Раҳимов ижросидаги ашулалар бир нечта граммпластинка («Камолиддин Раҳимов куйлайди», 1966-1972; «Наргиз», 1980; «Булбул», 1983; «Ул ёр қўлида кўза», 1987) ҳамда компакт диск («Қайдасан» 2002) га ёзилган. Раҳимов Навоий, Бобур, Машраб, Маҳтумқули ва бошқа мумтоз шоирлар асарларига ашулалар туркумларини 20 дан зиёд аудиокассетага тўплаб ёздирган. Осиё, Европа, Америка мамлакатларида гастролда бўлган. «Эл-юрт ҳурмати» ордени билан мукофотланган (1998).» [6, Р ҳарфи жилди, 96-б.]

42.9. МУҲИДДИН ҚОРИ ЁҚУБОВ (1896-1957)


Фото 59. (Чапдан ўнгга) Тамарахонимнинг синглиси Гавҳар Раҳимова (1911-2003), Муҳитдин Қори Ёқубов (1896-1957) ва Тамарахоним (1906-1991). 1930-йиллар боши. [272]

Муҳитдин Қори Ёқубов «Йўл бўлсин», «Ғайра-ғайра», «Олмача анор», «Кўча боғи» ва ҳоказо халқ қўшиқларини 1916 йилдан бошлаб ижро этган. Фахриддин Умаров уни ўзининг ғойибона устози деб билган. Шерали Жўраев Фахриддин Умаровнинг шогирди эканлигини ҳисобга олсак, Шерали ака Муҳитдин Қори Ёқубовнинг невара шогирдидир. Шерали Жўраев ижросидаги “Жанонга бордим бир кеча” («Ғайра-ғайра») қўшиғи мухлислар орасида машҳурдир. Қолаверса, унинг ҳаёт йўлидаги муваффақиятлари ва хатоларидан кўпчилик хонандалар ўрнак ва сабоқ олса арзийди.

42.9.1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

Ўзбeк Миллий Энциклопeдиясида Муҳиддин Қориёқубов ҳақида ёзилган маълумот.

“ҚОРИЁҚУБОВ Муҳитдин (1896.1.5, ҳозирги Фарғона - 1957.22.2, Тошкент) - ашулачи, опера хонандаси (баритон), актёр, ўзбек мусиқали театри асосчиларидан. Туркистон Республикасининг биринчи халқ ҳофизи (1923), Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1930), Ўзбекистон халқ артисти (1936).

Дастлаб эски мактаб, 1912-14 йилларда мадрасада таҳсил кўриб, қироатни яхши эгаллаган, қори сифатида ҳам танилган. Ёшлигидан халқ ашулачилик анъаналарини ўзлаштирган Қориёқубов, айни пайтда янги санъат шаклларига қизиқиб, Фарғонада маҳаллий созандалардан иборат илк пуфлама созлар оркестрларида иштирок этган, оркестрни ташкил этган (1916). Концертларда фаол қатнашиб, халқ ва мумтоз ашулалар («Йўл бўлсин», «Ғайра-ғайра», «Олмача анор», «Кўча боғи» ва ҳоказо)ни ижро этган.

Фарғона ўлка мусулмон сиёсий драматик труппасида актёр, режиссер (1918-20) ва раҳбар (1921) бўлиб, Фарғона ва Закаспий фронтлари ва ҳудудларида маданий хизмат қилган. Тошкентда К.Шорштейн театр-студияси (1919), Москвада театр санъати институти (1922-24) да таҳсил кўрган. Тамарахоним билан «Шарқ кечалари» (Москва), Жаҳон амалий санъат кўргазмаси (1925, Париж), шунингдек Берлин концерт саҳналарида ўзбек қўшиқ, ялла ва лапарларини янгича талқин этиб, замонавий ўзбек санъатини илк бор Европада тарғиб этган.

1926 йилда Самарқандда Ўзбек давлат сайёр концерт этнографик труппасини ташкил қилган, у билан Россия, Татаристон, Грузия ва бошқа жойларда гастролда бўлган. Қориёқубов Қўқон ва Андижон мусиқали театрлари шаклланишида ҳам фаол иштирок этган. 1927-28 йилларда бу театрларда бадиий раҳбар, режиссер (М.Мироқилов билан) сифатида қатнашиб, театр жамоаларини қайта тузган, ўзи спектаклларда бош ролларни ўйнаган: Неъмат («Ҳалима», Ғ.Зафарий), Фарҳод («Фарҳод ва Ширин»; Хуршид пьесаси, Ш.Шоумаров, Тўйчи ҳофиз ва Юнус Ражабийлар мусиқалаштирган), Султонбек («Аршин мол олон», У. Ҳожибеков) ва бошқа. Концерт-этнографик труппаси заминида Ўзбек давлат мусиқали театринн ташкил қилган, унинг актёри, директори ва бадиий раҳбари бўлган (1929—33).

Ўзбек опера санъатининг шаклланиши ва ривож топишида ҳам Қориёқубовнинг хизматлари салмоқли. Москва ўзбек опера студиясини ташкилотчиси ва раҳбари бўлган, ўзи ҳам шу студияда таълим олган (1934—36). Ўзбек давлат опера ва балет театри очилгач, унинг етакчи яккахон хонандаси (1939-47). Миллий операларда Хусрав («Фарҳод ва Ширин», В. Успенский ва Г. Мушель), генерал-губернатор («Бўрон», С.Василенко, М.Ашрафий), Новфал («Лайли ва Мажнун», Т.Содиқов, Р.Глиэр), Улуғбек («Улуғбек», А.Козловский), Маҳмуд Торобий («Маҳмуд Торобий», О.Чишко), Эр Тарғин («Эр Тарғин», Е.Брусиловский) ва бошқа бош партияларни маҳорат билан талқин қилган, ўзбек опера ижрочилик санъати шаклланишига катта ҳисса қўшган.

Ўзбек давлат филармонияси ташкил этилишида ҳам Қориёқубовнинг хизмати катта. У 1936 ва 1946—50 йилларда филармониянинг директори ва бадиий раҳбари бўлиб, ўзбек халқ, мумтоз ва янги жанрларни тарғиб этувчи ижодий жамоалар (ашула ва рақс ансамбли, хор капелласи, халқ чолғулари оркестри ва ҳоказо)ни юзага келтирган. Ўзбек филармонияси (ҳозирги Халқ бадиий жамоалар дирекцияси)га Қориёқубов номи берилган. Унинг ҳаёти ва ижодига бағишланган фильм ишланган. Вафотидан сўнг Қориёқубов «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланган (2000).

Ад.: Кориёқубова Э., Муҳитдин Қориёкубов, Т., 1968; Мухитдин Кари-Якубов (документальная монография, автор-составитель Л.Авдеева), Т., 1984; Юлдашбаева Т., Мастера узбекской оперной сцены, Т, 1985.
Баҳриддин Насриддинов” [6, Қ ҳарфи жилди, 309-310-б.]

42.9.2. 1942: МУҲИДДИН ҚОРИ ЁҚУБОВ, КАРИМ ЗОКИРОВ ВА СОРА ЭШОНТУРАЕВА

Ҳофиз Муҳиддин Қори Ёқубов куйлаган қўшиқлар видеоси бизгача кам етиб келган. 1942 йилда олинган ноёб видеолавҳалардан бири www.youtube.com да бор ([273]-га қаранг).

42.9.3. “ЯША ТУРОН” ҚЎШИҒИ

Машҳур шоиримиз Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929) 1916 йилда “Яша Турон” шеърини ёзди. Ҳофиз Муҳиддин Қори Ёқубов 1916 йилда шу қўшиқни умумхалқ намойишлари пайтида намойишчилар билан биргаликда олдинги сафларда баралла овоз билан куйлаб борган. Бу ҳақда [274]-мақолада ёзилган.

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий

ЯША ТУРОН

Қўзғол, Турон! Қўзғол, Турон!
Келди сенга ҳам замон,
Зулм аҳлини айла вайрон!
Тур уйқудан, тур бу он!

Яша Турон, яша Турон!
Сен эзилганларга ёр.
Барча ўлка ишчисига
Сен суянчиқ, сен мадор.

Ушбу саккиз қаторлик қўшиқда жадидчи ота-боболаримизнинг буюк мақсадларидан бири бўлган Туронни бирлаштириш ғояси ўз ифодасини топган.

Орадан беш-олти йил ўтгандан кейин (1921-1922 йилларда) бир куни Республика миқёсидаги катта йиғин охирида бўлган концертда Муҳиддин Қори Ёқубов ўзича «донолик» қилиб бу ашуланинг бошланишини озгина ўзгартириб:
«Яша, Турон! Яша, Турон!» —
деб эмас, балки:
«Яша, Шўро! Яша, Шўро!” — деб айтган. Катталарга бу ўзгартириш маъқул келиб, роса чапак чалишган. Унга 1923 йилда Туркистон Республикасининг биринчи халқ ҳофизи унвонини беришган.

1950 йил қишида Тошкентда янги бир концерт гуруҳи тузилди. Унда Муҳиддин Қори Ёқубов ҳам бор эди. У шу имкониятдан фойдаланиб, Ҳамзанинг «Яша Турон!» қўшиғини аслидагидек куйлаган. Мажлисда ғала-ғовур бўлиб кетди, мумтоз шоир, инқилобчи шоирнинг сўзларини ўзгартиришга кимнинг ҳаққи бор, деб. Уни концертда қатнашувчилар рўйхатидан ўчириб ташлашди. Бу масалага НКВД номли нозик идоралар ҳам аралашди. Уни концертлардан четлатишди ва бироз вақт ўтгач бир неча йилга қамаб юборишди. Муҳиддин Қори Ёқубов қамоқдан қайтиб келиб Қибрай туманидаги чекка қишлоқда яшади ва ўша ерда 1957 йилда вафот қилди.

Қиссадан-ҳисса: қўшиқ сўзларини тузатишда жуда эҳтиёт бўлмоқ керак. Машҳур ҳофиз Муҳиддин Қори Ёқубов Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг «Яша, Турон!” шеъридаги “Турон” сўзини “Шўро” сўзига алмаштириб куйлаб катта амалдорларнинг олқишини олди. Бир неча йил ўтгач «Яша, Турон!” шеъри асосида аслини куйлаганда НКВД раҳбарияти уни ишдан ҳайдаб, туҳмат билан қамаб юборди.

42.9.4. ҲАЙИТМЕТОВНИНГ “ЯША ТУРОН” ҲИКОЯСИ

Филология фанлари доктори Абдуқодир Ҳайитметов (1926-2005) 1950-йиллар бошида ҳофиз Муҳиддин Қори Ёқубов билан «Яша, Турон!” қўшиғи тарихига доир суҳбатлашган. У ҳақда қисқача маълумот.

“Абдуқодир Ҳайитметов 1926 йилнинг 27 майида Фарғона вилоятининг Данғара туманидаги Қиёлиқум қишлоғида туғилди. 1949 йилда Ўрта Осиё давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети)нинг Шарқ факултетини битиргач, 1949-1952 йилларда Шарқ қўлёзмалари институти аспирантурасида таҳсил олди. У академик Ойбек тавсияси асосида «Алишер Навоийнинг адабий-танқидий қарашлари» мавзуида номзодлик ва «Навоийнинг ижодий методи» мавзуида докторлик диссертацияларини ҳимоя қилди.

Атоқли олим 1953 йилнинг мартидан умрининг охиригача Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида кичик илмий ходим, катта илмий ходим, мумтоз ўзбек адабиёти тарихи бўлими мудири, илмий ишлар бўйича директор ўринбосари лавозимларида самарали меҳнат қилди. Абдуқодир Ҳайитметов мамлакатимиздаги йирик адабиётшунос олим сифатида халқимизнинг улуғ шоири Алишер Навоий ижодий фаолиятини ўрганишга салмоқли ҳисса қўшди. Унинг «Алишер Навоийнинг адабий-танқидий қарашлари», «Навоий лирикаси», «Шарқ адабиётининг ижодий методи тарихидан», «Навоийхонлик суҳбатлари» каби китоблари Навоий ижодининг серқирра жиҳатларини тадқиқ этишга бағишланган.У 500га яқин илмий мақолалар, монография ва рисолалар эълон қилди, «Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи»нинг академик нашрини тайёрлашда раҳбар ва ҳаммуаллиф сифатида жонбозлик кўрсатди, улуғ аждодларимиз ҳақидаги «Алишер Навоий», «Абу Райҳон Беруний» каби ҳужжатли филмларни яратишда фаол иштирок этди.

Абдуқодир Ҳайитметовнинг раҳбарлигида 30га яқин докторлик ва номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинган.Абдуқодир Ҳайитметов «Ўзбекистон Республикаси фан арбоби» фахрий унвони, Давлат мукофоти ва «Буюк хизматлари учун» ордени билан тақдирланган. У 2005 йили вафот этган.” [275]

Абдуқодир Ҳайитметовнинг “Яша Турон” ҳикоясидан муҳим қисмини келтираман.

“Уч-тўрт кун ўтгандан кейин ўша арава, ўша одамни яна кўрдим, — бир қўлида отнинг жилови, иккинчи қўлида узун қамчи. Уни ўша — машҳур артист Қориёқубовга ўхшатдим. Аммо ичимда: «Одам одамга ўхшаши мумкин-ку!» — деб қўя қолдим.

Бир-икки ҳафта ўтгач, кунлар қизий бошлаб, меҳнат таътилига чиқдик. Узоқроқда бориб дам олишнинг иложи бўлмай, Қорасув маҳалла чойхонаси доимий манзилимга айланди.

Бир куни пешинга қолмай чиқсам, чойхонанинг ташқари қисмида улфатлар ҳаммаси жам, жўрабошимиз — урушни Югославияда тамомлаган собиқ жангчи, қўшни — электроаппарат заводида цех бошлиғи Исмоил ака ҳаммадан бурун бозор қилиб келган, доимий ошпазимиз Миртилла қуролдош дўсти билан қозон тепасида — ош ҳаракатида. Бир қўли йўқ дўстимиз — Ҳожим соғ қўли билан гурунч тозалар, кимдир сабзи, кимдир пиёз тўғраган. Мен ҳам гўшт тўғраётган жўрабоши ёнига ўтириб, уларга қараша бошладим.

Сал нарида шахмат, шашка, домино ўйинлари авжида. Сўрининг тагидан шилдираб оқиб турган сув кекса тут соясида дам олаётган барча ёшу қарига ажиб бир кайфият бағишлаётган эди.

Таги марғилонлик бўлган чойхоначимиз Қурбонали ака қўли қўлига тегмас, барчага хизматда, чой деганга чой, нон деганга нонни оғзидан чиқиши билан етказиш пайида.

Қурбонали ака одатдаги ишлари андак камайгач, чойнак ва пиёлаларни арта бошлади. Шу пайт йўлнинг нарёғида кўк беда ортилган бричка арава тўхтади. Устидан Марғилон дўппи кийган, барваста бир киши ерга сакраб, отини ариқ ёқасидаги толга бойлаб, кўйлак ва шимидаги чанг-чунгни қўли билан қоқиб, қўлида қамчин, чойхона томон юрди.

У катта йўлни, сўнг трамвай изини кесиб ўтиб, чойхонага яқинлашар экан, уни бу вақтда шахматга ўтган жўрабошимиз ва Қурбонали ака кутиб олишди. Жўрабоши меҳмоннинг қўлини сиқиб:
— Келинг, Қора-ка! Қандай шамоллар учирди сизни биз томонга? — деди.
— Одам бор жойга одам келади. Кўпдан бери шу сўлим масканда бир пиёла чой ичсам, дейман, — имкони бўлмайди. Вақти-соати бугун экан-да! — деди самимият билан.

Қурбонали ака эса у билан:
— Келинг, ҳамшаҳар! Қадамларига ҳасанот? — деб кўришар экан, унинг меҳмонни олдин ҳам озми-кўпми билгани, танигани англашилди. Бу ўша «Қора-ка» номи билан танилган машҳур Муҳиддин Қориёқубов эди.

Қурбонали ака чаққонлик билан ичкаридан янги бир атлас кўрпача олиб чиқиб ёзди. Меҳмон оёғида этиги бўлгани учун сўрининг чиқаверишдаги ўнг бурчагига жойлашди ва фотиҳа ўқилгач, Исмоил акага:
— Мен шу ердан ўтган аҳли мўминларнинг руҳларига кичгина бир тиловат қилиб юборсам майлими? — деди.

У ва бошқалар ҳам бош ирғаб:
— «Бош устига!» — дегандек бўлдилар. Меҳмон бир неча лаҳзага чордона қуриб ўлтирди-да, кўзини юмиб, баланд овоз билан «Валлайл» сурасини шундай қироат билан ўқидики, бутун борлиқ нурга тўлгандек, шу маҳалладан ўтган Жўрабек додхо, асли ҳастимомлик, шу чойхона орқасидан жой қилган Саидолим Эшон, кимсан Азиз ота кабиларнинг руҳлари шод бўлган бўлса, ажаб эмас. Унинг қироатига қойил қолган Исмоил ака менга: — «Бу киши санъатга қориликдан ўтганлар!» — деганлари тўғрига ўхшайди! — деб қўйди.

Меҳмон учун жонини ҳам аямайдиган Қурбонали ака унинг олдига янги дастурхон ёзиб, патносда тўртта нон, қанд-қурс, ликопчада қора майиз олиб келиб қўйди.

Қора-ка серқатнов кўча, атрофдаги обод, сердарахт ҳовлиларни кўздан кечирар экан:
— Бурунгилар ҳар манзилнинг ўз файз-таровати, ўз меҳргиёси бор, деб бекорга айтмаганлар! — деб қўйди ва яна деди:
— Бу — эски Қўқон йўли. Бу ердан кимлар ўтмаган! Бобур Мирзо! Худоёрхон!.. Биз — санъаткорлар ҳам гоҳ аравада, гоҳ машинада — кўп ўтганмиз…
— Яхши гапларингиз учун раҳмат, Қора-ка! Турган жойимиздан нолимаймиз. Экамиз десак, ер ҳам кўп бу ерда, ичамиз десак сув ҳам! — деди Исмоил ака. — Атрофга қаранг. Бу ерда мевали дарахт экилмаган ҳовли йўқ.

Бошқалар ҳам унинг гапларини маъқуллашди. У яна сўзида давом этади:
— Бу ерда сизни танимайдиган одам йўқ. Томошаларингизни кўришган. Ашулаларингизни эшитишган. Лекин кейинги вақтда шу ердан аравада ўтиб юрганингизни кўриб, ҳаммалари ҳайрон. Бирлари: “Ишқибозликка бир нарса деб бўлмайди. От-аравага ишқлари тушиб қолган бўлиши мумкин!” дейишса, баъзилари: «Буни, ўнг келиб қолса, — ўзларидан сўраймиз!» дейишади. «Театрда у киши билан галма-гал бир ролни ўйнайдиган, ўзига ўхшаган шерикларидан бири бўлиши мумкин!» — деганлар ҳам бўлди.
— Демак, мен билгандай тўхтабман-да! Баракалла! — деди кулиб Қора-ка.

Шу дамда Қурбонали ака дастурхонга бир лаган чиллаки узум, тандирда ёпилган учбурчак сомса қўйиб кетди. Унинг орқасидан қозонга уринаётган Миртилла бир тарелка иссиқ жиззани дастурхоннинг меҳмонга яқинроқ ерига жойлаштира бошлади. Буни кўриб Қора-ка:
— Қозонда жиз-биз. Тўрда сиз-биз, экан-да! — деди жилмайиб.

Қора-ка кўк чойдан ичиб, дастурхондаги ноз-неъматлардан тамадди қилар экан, кайфияти чоғ, ҳамма чарчоғи тарқаётгандек эди.

— Менинг ҳам жўраларим бор, — деди Қора-ка, бўлиб ўтган гапларга ўз муносабатини билдиришни хоҳлагандек. — Улфатчиликда директоримизнинг ўзи ҳам бор. Бироқ бу йил қишда директор билан ўртамизда гап қочиб қолди. Шу-шу гоҳ ишга бораман, гоҳ бормайман. У ўзимнинг шогирдим. Лекин гап иш ҳақида борганда, икковимиз ҳам устоз-шогирдликни унутиб қўямиз, чоғимда. Бундан бир ойча бурун ишга борсам, унинг ёш артист йигитларимиз билан ғижиллашиб тургани устидан чиқиб қолдим. Умрида от минмаган, арава ҳайдамаган, қўлига ўроқ тутмаган йигитларни хўжалигимизга тегишли ерга бориб, ёрдам беринглар, бедалар гуллаб кетди — ўриб, аравада ташиб келинглар, деяпти. Мен унга:
— Умрида отнинг ёнидан ўтмаган, юганини ушламаган болалардан нимани талаб қиласиз! Бунақа ишни биздақаларга буюринг, — қойил қиламиз. Отни кўкрагида ёли бор одам минади! Деҳқончилик, аравакашлик ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди! — дедим.

У эса устозим мени масхара қиляпти, деб уйлаб:
— Мени калака қилманг. Далада беда кўрпа бўлиб кетган, ўрилмасдан. Боғ қаровсиз. Бу ердаги жонворларимиз оч, егани на ўт бор, на ем, — деди куюниб, қўли билан шу ердаги артистларни концертга олиб боришда хизмат қиладиган от-араваларни кўрсатиб. — Сизни далага юборсак, одамлар айтмайдими, домласини қувғин қила бошлабди, деб.

— Буёғини менга қўйиб беринг! — дедим кескин. Чиндан ҳам ёшлигимда аравакаш тоғам билан кўп бирга бўлиб, от, аравага кўникма ҳосил қилган эдим. Шу билан бирга, ўзимнинг ҳам икки-уч ҳафта шаҳарни тарк этиб, далада бўлгим, тоза ҳаво олгим, бу ердаги ишларни, диққатчиликларни унутгим бор эди. Мана, бир ойдан ҳам ошаяпти, — бир оёғим Чирчиқнинг нариёғида, бир оёғим шаҳарда. Эрталабдан аканг қарағай деб далага ҳайдайман аравани. Тўйиб-тўйиб тоза ҳаво оламан. Югураман. Беда ўраётганларга қарашаман ҳам. Чирчиқ шундоқ кўриниб туради. Бориб ҳовитаман. Овозимни синаш учун ашула ҳам айтаман. Ҳозир илгаригидан ҳам анча яхшиман. Баъзида болаларни ҳам олиб бораман.

Қора-ка олдидаги ноз-неъматлардан еб, гоҳо чойдан ҳам хўплаб ўтирар экан, маҳалладаги таниқли тунукасоз, улфатларнинг ёши каттаси Абдулазиз ака Қора-кага мурожаат қилиб:
— Қора-ка, беадабликка ҳисобламасангиз, бир илтимосимиз бор. Бугун дам олиш куни. Ёшлар «Қора-кам битта хиргойи қилиб берсалар!» дейишяпти, — деди.
Унинг гапини, қўлида махорка папироси, Уста Азим ака ҳам табассум билан маъқуллаб турар эди.

Қора-ка кулиб:
— Айтишга айтавераман-ку! Лекин бунинг учун аввало музика бўлиши керак. Қолаверса, ўзим ҳам озгина тайёргарлик кўрган бўлишим керак! — деди камтарона.
— Сизга тайёргарликнинг нима кераги бор, Қора-ка! — деди қўшни сўрида чойхўрлардан бири. — Сиз ўзингиз артист бўлиб, ҳофиз бўлиб туғилгансиз.

Бу гап Қора-кага ёкди. У дастурхондаги майиз солинган ликопчани — майизини патносга тўкиб — қўлига олди ва урушдан олдин ўйналган «Фарҳод ва Ширин» операсидан ўз вақтида машҳур бўлган, «Тошкент ироқи» куйида айтилувчи, «Ҳижрон туни” деган Фарҳод ариясини шошмай ижро эта бошлади. Ҳаммаёқ сув қуйгандек бўлиб, тингловчилар ҳам уни диққат билан, кўплари кўзларини юмиб эшитишди. Бу ашулани мен ҳам кўпдан буён эшитмаган эдим. Дард билан тўла бу қўшиқ барчанинг юрак-юрагига етиб борди. Қўшиқ тугагач, ҳамма бир ухлаб тургандек, ўзини енгил тортгандек бўлди. Мен ҳам. Қўшиқчига миннатдорчилик билдираётганларнинг саноғига етиб бўлмасди.

Қора-ка бу оғир ашулани айтиб бўлгунча дастурхонни иссиқ патир, айниқса, эртаги ўрик ва шафтоли билан ҳам тўлдиришга ҳаракат қилди. Қора-ка бу насибалардан яхшироқ татинишга ҳам улгурмай, унинг олдига Миртилла келиб:
—Қора-ка, одамни маст қиладиган, ухлатиб қўядиган ашулаларингиз яхши. Лекин биз урушда, ўрмонзорларда юрганимизда, юртимизни соғинганимизда «Ғайра-ғайра» ашулангизни айтар эдик! — деди унга эркалангандек.

Қора-ка эса унга:
— Отангизга раҳмат! Қиссадан ҳисса, «Ғайра-ғайра»ни айтиб беринг, демоқчисиз-да! — деди ва бу ашулани у сўридан тушиб, пастда, қўлида тарелка, бармоқларини ҳам ишга солган ҳолда завқ билан айта бошлади. Бу фурсатда тингловчилар яна-да кўпайган, кимлардир ўз уйларининг деразаларини очиб қўйиб, кимлардир болахонада туриб, бу қўшиқни мароқ билан эшитарди. Ашуланинг қуйидаги банди ижро этилаётганда эса, у шундай паст товушда, назокат билан айтдики, гўё игнанинг кўзидан ип ўтказаётгандай бўлди:

Уч кун деганда келмадинг;
Ёлғизлигимни билмадинг.
Ёки назарга илмадинг.
Ёр, мунча зор этдинг мени?
Кимларга хор этдинг мени?
Ғайра-ғайра, дам-бадам;
Ороми жонимсан менинг.

Исмоил ака меҳрибончилигини бўшаштирмас, меваларнинг пишган-пишганларидан меҳмоннинг олдига суриб қўяр, кўп айттириб уни чарчатиб қўйиш фикридан ҳам у узоқ эди. Бироқ ичкаридан яна бир илтимос тушди «Қора-кам «Омон ёр»ни айтиб берсинлар», деб. Қора-ка аслида олижаноб, сахийқалб одам эди. «Йўқ!» демади, йигитнинг сўзи қайтгунча шайтоннинг бўйни узилсин, деганларидек.
У завқ-шавқ билан қайнаб куйлар экан, айни авжга чиқаётганда, тарақа-туруқ ичи тўла одам билан трамвай ўтиб қолди. Қора-ка эса бунга парво қилмасдан айтаверди. Трамвайдаги йўловчилар ҳайрон — бу ерда нима бўлаяпти, дегандек. Шунда бир неча қўшиқ шинавандалари баланд товуш билан «Қойилман!», «Офарин!» деб қўйишди, хонандага эшиттириб.

«Чиллаки чиллакини кўриб чумак уради!» — деганларидек, шу аснода менинг ҳам у кишига эркалик қилиб, бир нарса дегим келиб қолди:
— Ҳамма ашулаларингизни эшитдим. Раҳмат! Яна биттаси қолди. «Яша Шўро»ни ҳам эшитайлик!

Аммо нимагадир менинг бу таклифим унга ёқмади. У дарҳол кайфияти ўзгариб:
— Келинг, ука, шуни мен айтмай, сиз эшитмай қўяқолинг! — деди шартта, гапимни кесиб.

Мен хижолат тортиб, ҳайрон бўлиб қолдим. Озгина вақт ўтгач, у яна ўзига келиб, гапирган гапига изоҳ бера бошлади:
— Маълумки, бу қўшиқни Ҳамзахон ёзганлар. Ашулани биринчи мен айтганман. Унинг оҳангини эса иккаламиз яратганмиз. Кейин ҳам анча йил айтиб юрганман. Орадан беш-олти йил ўтгандан кейин, бир куни Республика миқёсидаги катта йиғин охирида бўлган концертда мен ўзимча «донолик» қилибми, ёки шумлик қилибми, бу ашуланинг бошланишини озгина ўзгартириб:

«Яша, Турон! Яша, Турон!» —
деб эмас, балки:
«Яша, Шўро! Яша, Шўро!” — деб айтганман. Катталарга бу ўзгартиришим маъқул келиб, роса чапак чалишган. Кейинчалик воқеани Ҳамзахонга айтиб берсам, у киши:

— Ҳе, нодон! Шеърнинг қофиясини еб қўйибсан, «Замон»га «Шўро» қофия бўлолмайди-ку! — дедилар. Анча ўсал бўлдим. Лекин қизиқ жойи шундаки, ўшандан кейин бу қўшиқ ҳамма ерда мен айтгандақа қилиб айтиладиган бўлди. Кўчаларда ҳам. Катта концертларда ҳам. Кейин билсам, менинг бу «ихтиром» шоир асарларининг илмий нашрларига ҳам ўтиб кетган экан.

У гапидан озгина тўхтаб, бироз тин олди ва сўнг яна давом этди:
— Энди, гапнинг буёғини эшитинг. Шу йил қишда янги бир концерт гуруҳи тузилди. Унда мен ҳам бор эдим. Мен шу имкониятдан фойдаланиб, Ҳамзанинг «Яша Шўро»сини айтмоқчи бўлдим, лекин энди «Яша Шўро!» деб эмас, «Яша Турон!» деб. Мажлисда ғала-ғовур бўлиб кетди, мумтоз шоир, инқилобчи шоирнинг сўзларини ўзгартиришга кимнинг ҳаққи бор, деб. Мени концертда қатнашувчилар рўйхатидан ўчириб ташлашди. Бу масалага, чамамда, нозик идоралар ҳам аралашди. Директор мени ҳимоя қилмоқчи бўлди. Қўлидан келмади. Бу гап чувалашиб ҳозиргача давом этиб келяпти. Мен эса, мана, оёғимда этик, қўлимда қамчи — шаҳар билан Чирчиқ орасида беда ташиб, хиргойи қилиб юрибман. Бундан чиқдики, «Турон» деган сўзнинг кимларнидир қўрқитадиган маъноси бор экан — «Она-Ватан», «Озодлик», «Мустақиллик» деганларидек.

У бир пас дам олгач, ўз ҳаяжонларини босиб яна деди:
— Лекин мен ишонаман. Бир кун келиб, албатта, бу қўшиқни
Яша, Турон! Яша, Турон!
Сен яшайдирган замон. —
деб айтаман.

Ҳамма бир неча дақиқа жим бўлиб қолди. Миртилла билан Ҳомид эса шу паллада, қўлларида ош тўла иккита лаган, тепамизга келиб: «Ошга жой бўшатинглар!» деб қолишди. Апил-тапил қўллар ювилиб, ошга қўл урдик.

Улфатлар иштаҳа билан ошдан олишар экан, Қора-ка уч-тўрт ошам олгач, узр сўраб, қўлини арта бошлади.
— Директор билан бугун учрашувимиз бор эди, муҳим бир масала бўйича. Шунинг учун мени маъзур тутасизлар. Сизлар билан кўришганимдан беҳад мамнунман! — деди, илиқ табассум билан.

Шунда Исмоил ака:
— Бўлмаса, ошатаман! — деб қолди. Қора-ка эса хандон отиб кулиб:
— Ошамаган номард! — деди.
Исмоил ака кафтини тўлатиб, унга ош ошатар экан, у бир дона гуручни ҳам тўкмасдан ошаб юборди.

Қурбонали ака ичкаридан янги бир банорас тўнни олиб чиқиб унинг елкасига ёпди ва:
— Ўтган-кетганингизда кириб туринг, ҳамшаҳар! Хурсанд бўламиз! — деди.

Исмоил ака ва Миртилла азиз меҳмонни аравагача кузатиб қўйишди. Қори-ака отни бойлаган еридан ечиб, эпчиллик билан, ўз юки оғирлигини билдирмасдан, беда ғарами устига чиқиб, тик туриб, қўл силкиб биз билан хайрлашар экан, менинг назаримда у бир вақтлар ўзи ролини ўйнаган хушқомат ва паҳлавон Фарҳодга ўхшаб кетди.» [276]

42.9.5. МУҲИДДИН ҚОРИ ЁҚУБОВНИНГ СЎНГГИ ЙИЛЛАРИ

Фахриддин Умаров 1950-йилларнинг иккинчи ярмида Қибрай туманидаги қишлоқ клубида колхозчи-деҳқонларга концерт берди. Оқшом чоғи ўзига тўқ бир киши тўйга таклиф қилди. У шу тўйда ҳофиз Муҳиддин Қори Ёқубов билан учрашган. Муҳиддин ака оёғида эски чориқ-маҳси, эгнида увадаси кўриниб турган пахталик чопон, бошида оҳори тўкилган Марғилон дўпписи бор бўлиб, соқол-мўйловлари ўсиб кетган, ориқлаб, мадорсизланиб қолган ҳолда эди. Шу учрашув тафсилотлари баёнига ўтаман.

«Бир кун чекка бир қишлоқ клубида колхозчи-деҳқонларга концерт бердик. Оқшом чоғи ўзига тўқ бир киши тўйга таклиф қилди. Бордик. У пайтлардаги тўй-томошалар ҳам ўзига яраша бўларди, ортиқча дабдаба қаёқда дейсиз. Кун ботар-ботмас тўй бошланди. Уч-тўртта қўшиқ айтилди. Халқ яхши қабул қиляпти. Серпул одамлар ўша вақтлар ҳам бор эди; улар дам-бадам созандалар олдида очиқ турган чолғу асбобларимизнинг ғилофига чангал-чангал пул ташлаб кетишяпти. “Пул бўлса, чангалда шўрва” деган мақол ўша пайтларда пайдо бўлган, шекилли. Чунки, у пайтларда одамлар пулни дасталаб эмас, негадир чангаллаб юрардилар. Хуллас, базм ниҳоятда қизиб, авж паллага етган чоғда давранинг этак тарафида норғул гавдасини букиб, салобатини билдирмасликка тиришиб ўтирган инсонга кўзим тушиб қолди. Дарҳол танидим: бу киши шак-шубҳасиз Муҳиддинқори акамлар эди! Муҳиддинқори акам ниҳоятда барваста, бақувват киши эди. Лекин ҳозирги аҳволи аянчли бўлиб, оёғида эски чориқ-маҳси, эгнида увадаси кўриниб турган пахталик чопон, бошида оҳори тўкилган Марғилон дўпписи бор эди. Соқол-мўйловлари ўсиб кетган, юз чаноқларининг суяклари бўртиб чиққанди. Ориқлаб, мадорсизланиб қолган эдилар.

Кўнглим ағдар-тўнтар бўлиб, айтаётган қўшиғимни аранг ниҳоясига етказдим. Икки кўзим давранинг этак томонида, колхозчилар орасида ўтирган Муҳиддинқори акамда эди.

– Халойиқ, бизга кўрсатилаётган эҳтиром учун минг бора ташаккур! Лекин бизнинг даврамизда ушбу эҳтиромларга минг бора муносиб бўлган улуғ устозимиз ўтирибдилар! Биз у кишини ўзимизга ғойибона бўлса ҳам устоз деб биламиз. Ижозат берсангиз, мен навбатни устозимиз Муҳиддинқори акам Ёқубовга бераман! – деб эълон қилдим.

Одамлар орасидан ўтиб Муҳиддинқори акамни қўлтиқлаб даврага олиб чиқдим. У киши бундай бўлишини сира ҳам кутмаган эканлар: одамларга қараб жавдираб кулмоқчи бўлади-ю, кўзларидан шашқатор ёшлар оқиб кетяпти. Лаблари титраяпти, елкалари силкиняпти – расмана йиғлаяптилар. Эвоҳ, буюк санъаткорни хор-зор қилиб қўйган тузумга ўшанда лаънат деганман, дўстларим! Ўшанда бу жамиятнинг охирати йўқлигига имон келтирганман, дўстларим!..

Мен тор чалиб турдим. Муҳиддинкори акам бир-икки пиёла чой ичдилар, ўпкаларини хийла босиб олдилар. Сўнг бошладилар. Мана сизга овоз! Мана сизга қўшиқ! Мана сизга дард-ситам!

Ҳижрон ўтиға бағрим сўзона, тонг отгунча,
Ўртаб юрагим-жисмим бирёна, тонг отгунча.

Мен Вомиқу сен Узро, васлингга етолмасмен,
Ҳар кеча қароргоҳим – остона, тонг отгунча.

Раҳм айла бу ҳолимга, эй, кўзлари хуморим,
Ҳажрингда бу кўнгуллар вайрона, тонг отгунча.

Ҳеч кимга деёлмасман бу арз ила ҳолимни,
Қонга жигарим тўлди паймона, тонг отгунча.

Хилватда агар кўрсам сирримни баён айлай,
Сен бирла бўлай анда ҳамхона, тонг отгунча.

Оқшомда жамолингни шамъидек мунаввар қил,
Айтар сенга ҳолимни парвона, тонг отгунча.

Найлайки, иложим йўқ, ҳар гўшада йиғларман,
Тор ўлди Ҳазинийга Фарғона, тонг отгунча.

Кетидан айтдилар: “Айбим шулки, мардуми Фарғонаман...”

Хуллас, Муҳиддинқори акам ўша оқшом кўнгилларини бўшатиб олдилар; зардобга тўлган кўнгилларини одамларга очдилар. Дастлаб, битта ўзлари йиғладилар, ҳамма ҳайрон бўлиб турди. Сўнгра, ҳаммани йиғлатдилар, битта ўзи ҳайрон бўлиб турди. Охирида ҳофиз билан халқ қўшилишиб, қучоқлашиб йиғладилар, айтиб-айтиб, жўровоз бўлишиб йиғладилар...

Халқ ва ҳофиз тақдири туташ эканлигини ўшанда кўрдим. Халқ ва ҳофиз бир тану бир жон эканлигини ўшанда кўрдим, дўстлар!

Иккови ҳам юпун эди, оч-наҳор эди, ҳақиқатга ташна эди, адолатга ташна эди. Икковининг ҳам кўзи тўй эди, назари тўй эди, дўстлар...

Яна нима дейишим мумкин?..

Топган-тутганимизни Муҳиддинқори акамнинг пастқам кулбасига элтиб бердик. У кишининг ҳолидан хабар олиб туришларини қишлоқнинг катталаридан илтимос қилдик. Имкон топсак, тез-тез келиб туришга ваъда бердик. Афсуски, Муҳиддинқори акам қамоқдан қайтганларидан сўнг кўп яшамадилар. 1957 йили вафот этдилар. Бор-йўғи 61 йил умр кўрдилар.

Айтмоқчи, китобларда, вақтли матбуотда Муҳиддинқори акамнинг номлари хатга тушса, негадир “Қориёқубов” деб ёзадилар. Шу йўсинда “қори” сифати отасига алоқадор деб писанда қилмоқчи бўладилар. Аслида, Муҳиддин акамнинг ўзлари “қори” бўлганлар. У киши Иккинчи жаҳон урушидан илгари, 1925 йилда Тамарахоним билан бирга Францияга гастролга борган пайтларида саҳнада, Париждаги мусулмонлар мачитида Қуръони Каримни ёдаки тиловат этиб, аҳли муслимни лол қолдирган эдилар. Нафақат аҳли муслим, балки ояти карималар қудратига тан берган жамики тингловчилар қойил қолади.

Шогирдларим, энг оғир дамларда ҳам ўзингиз ихлос қўйган улуғлардан юз ўгирмангиз. Доимо виждон амрига бўйсунингиз. Шунда ёшингиз бир жойга бориб қолгандан кейин пешонангизга муштлаб пушаймон қилмайсиз”. [254, 79-82-б.]

42.9.6. “ЖОНОНГА БОРДИМ БИР КЕЧА” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Муҳитдин Қори Ёқубов «Йўл бўлсин», «Ғайра-ғайра», «Олмача анор», «Кўча боғи» ва ҳоказо халқ қўшиқларини 1916 йилдан бошлаб ижро этгани ҳақида 42.9-параграфда ёзгандим. «Ғайра-ғайра» қўшиғи айнан Муҳитдин Қори Ёқубов ижросида куйланиб бизнинг давргача етиб келган.

Ҳофиз Шерали Жўраев “Жанонга бордим бир кеча” ва «Ғайра-ғайра» ўзбек халқ қўшиқлари асосида «Жанонга бордим бир кеча» қўшиғини куйлаган. Шу иккала қўшиқ матнини келтирай.

Ўзбек халқ қўшиғи

ЖОНОНГА БОРДИМ БИР КЕЧА

Жанонга бордим бир кеча,
Бир-бир босиб астогина.
Жонон ётур ноз уйқусида,
Солдим қўлим астогина.

Сесканди-ю: “Кимсан?” - деди,
“Оғам ётур мунда” - деди.
“Билса, сени ҳам ўлдирур,
Қўймас мени мунда”, - деди.

Дедим: “Садоғанг бўлайин,
Бир бўса бер жон учун”.
“Берсам-берайин жон учун,
Қилма товуш аммогина”.

Дедим: “Яна бир бўса бер”.
Деди: “Уётинг йўқ экан,
Қайдин келибсан - шунда кет,
Кетгин туриб астогина”. [277, 42-б.]

Ўзбек халқ қўшиғи

ҒАЙРА-ҒАЙРА

Қош агар пайваста бўлса,
Ўсмани гардон қилур.
Ёр агар нодон бўлса,
Ошиқни саргардон қилур.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сен менинг,
Ширинзабоним сен менинг.

Қоралар, қо-қоралар,
Ошиққа маъшуқ мўралар.
Ёр билан ўйнай десам,
Қўймайди бахти қоралар.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сен менинг,
Ширинзабоним сен менинг.

Боққа кирсам - боқасан,
Имлаб, қошингни қоқасан.
Қоқма, десам, қоқасан,
Бир балога тоқасан.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сен менинг,
Ширинзабоним сен менинг. [277, 43-б.]

Гавҳар Раҳимова (1911-2003) 1968 йилда “Лазги” ансамблини ташкил қилган ва унга 1968-1982 йилларда раҳбари бўлган [6, Р ҳарфи жилди, 100-101-б.]. “Лазги” ансамблининг 1970-йиллардаги концертларидан бирига ҳофиз Шерали Жўраев ҳам таклиф қилинган. У шу коцертда кириш сўзини сўзлаб Муҳиддин Қори Ёқубовнинг “Жанонга бордим бир кеча” қўшиғини дастлаб куйлаган.

“Бизни мана шу ерга эъзозлаб, мана шу саҳнада бизни кўриш учун келган азиз дўстлар, азиз шинавандалар. Бугун мен сизлар билан биргаликда бизнинг Ўзбекистонни, фақат Ўзбекистонни эмас, бутун Ўрта Осиёни фахри бўлиб турган “Лазги” ансамблини табриклаш учун етиб келдим.

Мана шу “Лазги” ансамбли раҳбари Гавҳархон опага узоқ умр тилайман. Ҳеч қачон шу санъат йўлида ҳориб чарчаб қолмасинлар. Доимо элимизнинг дилини хушнуд қилиб, мана шундай қиз ва йигитларни ўстириб, мана шу саҳналарда, фақатгина бизни саҳнамиздамас, бошқа давлатларнинг саҳнасида ҳам ўзбек санъатини намойиш қилиб, бошқа халқларга, дўстларимизга кўрсатиб юришларини тилайман.

Шу билан биргаликда бугунги (залдан кимдир нимадир деб Шерали акага мурожаат қилди. Шерали ака луқмага жавоб бериб деди: “Отангизга ташлаб келганман”. Залда кулгу, қийқириқлар). Бугунги мана шу йиғилишда буларни мана шу саҳнада неча маротаба қўшиқлар ижро этган, ўзбек санъатини бутун дунёга машҳур қилган марҳум хонанда Муҳиддин Қори Ёқубовнинг бир қўшиғини олиб келганман. Шу кишининг хотираси билан шу қўшиқни эшитгандан кейин сизлар ўша кишини, яъни мана шу саҳнани, сизлар ўтириб турган жойни, мана шу сизлар ҳозир бизни томоша қилиб турган жойни қурилишини, шу ансамблларни пайдо бўлишига сабабчи бўлган, биринчилар қаторида ўзининг умрини сарф қилган инсон Муҳиддин Қори Ёқубовни эъзозлаб ўша киши номидан сизларга биринчи қўшиғимни, шуларни табриклаш билан биргаликда айтиб бермоқчиман.” [278]

Қўшиқ охиридаги “Мискин Навоий шом эди, Ёр уйидан кетди ҳижил” байтини Алишер Навоий асарларида топмадим.

Халқ қўшиғи, Шерали Жўраев ижросида

ЖОНОНГА БОРДИМ БИР КЕЧА

Жанонга бордим бир кеча,
Бир-бир босиб астогина.
Жанон ётур ноз уйқусида,
Чертдим эшик астогина.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сан менинг.
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним сан менинг.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним қайдасан?
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним қайдасан?

Сесканди-ю: “Кимсан? - деди,
Оғам ётур бунда” деди.
“Билса сени ҳам ўлдирур,
Қўймас мани бундоқгина”.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сан менинг.
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним сан менинг.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним қайдасан?
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним қайдасан?

Дедим: “Садоғанг бўлайин,
Бир бўса бергил жон учун”.
“Берсам берайин жон учун,
Қилма товуш астогина”.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сан менинг.
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним сан менинг.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним қайдасан?
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним қайдасан?

Дедим: “Яна бир бўса бер”.
“Қоч, уётинг йўқ экан.
Қайдин келибсан шунда кет,
Кетгил яна астогина.”

Мискин Навоий шом эди,
Ёр уйидан кетди ҳижил.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним сан менинг.
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним сан менинг.

Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Оромижоним қайдасан?
Ғайра-ғайра, дам-бадам,
Ширин забоним қайдасан? [278]

42.10. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВ ВА ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ

Шерали Жўраев ўз устози ҳофиз Комилжон Отаниёзов ҳақида айтган гапларига қулоқ солайлик.

“Республикамизда бирон санъаткор йўқки, Комилжон Отаниёзовнинг ижрочилик санъатидан ўрганмаган бўлсин, унинг мактабидан озиқ олмаган бўлсин. Мен ҳам етук ҳофизимизнинг ижрочилик маҳоратидан бебаҳра қолмаганман. Комилжон Отаниёзов ижросидаги менга ёқадиган томонларидан бири – қўшиқларни чертиб-чертиб, сўзларини жойига қўйиб, оптимистик руҳ, ёлқин эҳтирос билан айтишларидир.

Комилжон Отаниёзов сиймосида, унинг санъаткорлик фаолиятида қадрулабад фазилатлар кўп бўлган. У кишининг халқчил, элини, юртини ўйлаб куйлаган қўшиқлари инсонларга бўлган муҳаббати, она-Ватанга бўлган юксак меҳридир. У кишининг рўзномаларда чиқмаган, китобларда босилмаган хайрли ишлари жуда кўп. Комилжон ака жуда талабчан, санъатга бутун вужуди билан берилган бир сиймо эди. Ўзи тинимсиз меҳнат қилар ва бу ишидан айрича бир завқ ҳам оларди.” [255, 78-б.]

Буюк ҳофиз бўлиш учун бир неча талаблар бор. Шуларни қисқача санаб ўтай.

1. Ҳофиз ўз қўшиқ мактабини ярата олмоғи, яъни бошқа қўшиқчилик мактабларидан кескин ажралиб турмоғи ва бу мактабда юзлаб, минглаб шогирдлар, хонандалар қўшиқлар яратиб куйламоғи керак.

2. Ҳофиз ўз ижоди давомида юзлаб, ҳатто мингдан ортиқ қўшиқ ярата билмоғи лозим. Улар ичида ўтмишдаги машҳур шоирларнинг ғазалларига басталанган мумтоз (классик) қўшиқлар бўлмоғи керак.

3. Ўзбек қўшиқчилигига янги услублар, анъаналар олиб кирмоғи даркор.

4. Ҳофиз бир вақтнинг ўзида ҳам ҳофиз, ҳам шоир, ҳам бастакор бўлмоғи лозим. Шундагина у ўз қарашларини, ҳаётдаги позициясини қўшиқларида тўлиқроқ баён эта олиши мумкин.

5. Ҳофиз қўшиқлари мавзуларининг кенглиги, яъни севги-муҳаббат, ота-онага ҳурмат, панд-насиҳат қўшиқлари билан чегараланиб қолмаслиги ва халқ дарду алами, машаққатлари қўшиқларда у ёки бу даражада акс этмоғи керак.

6. Имон, эътиқод талаблари яхши баён этилган ислом дини, тасаввуф ғоялари ҳофиз қўшиқларида аниқ акс этган бўлмоғи керак.

Китобимнинг 42.2-42.9-параграфларида Шерали Жўраев ўзига устоз ҳисоблайдиган машҳур ҳофизлар Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов, Фахриддин Умаров, Таваккал Қодиров, Барно Исоқова, Камолиддин Рахимов ва Муҳиддин Қориёқубов, шунингдек китобим давомида Шерали Жўраев ҳақида маълумотлар келтирдим. Санаб ўтилган олтита талабга 20-21-асрда яшаган ва яшаётган санъаткорлар орасида Комилжон Отаниёзов ва Шерали Жўраев тўлиқ жавоб беради. Шу сабабли мен қўшиқ мухлиси сифатида ўзбек қўшиқчилиги тарихида Комилжон Отаниёзовни биринчи ўринга, Шерали Жўраевни иккинчи ўринга қўяман.

Айрим ўқувчиларимиз бунга эътироз билдиришлари ва бошқа машҳур ҳофизларни Шерали Жўраевдан олдинги сафга қўйишлари мумкин. Таъкидлашим ўринлики, ўзбек қўшиқчилиги ривожланишига қўшган ҳисса ҳофизнинг баланд овоз пардаларида қўшиқ айта билиши билангина ўлчанмайди. Агар овоз пардаларининг баландлиги билан ўлчайдиган бўлсак, албатта Шерали Жўраевдан олдинга ўтиб кетадиган ўнлаб ҳофизлар топилади. Лекин юқорида санаб ўтилган олтита талабга жавоб бера оладими, йўқми, шунга эътибор берайлик.

Бошқа таниқли, машҳур ҳофизларни ўзаро таққослаш учун улар ижодини ва ҳаёт йўлини чуқурроқ ўрганиш керак бўлади. Афсуски, бирорта машҳур ҳофизнинг айтган қўшиқларининг тўлиқ рўйхати тузилиб матбуотда чоп этилган эмас. Ҳар бир машҳур ҳофизнинг ашаддий мухлиси олдида турган бош вазифалардан бири – ҳофиз айтган қўшиқлар номи, дастлаб ижро этган йили тўлиқ рўйхатини тузишдир. Агар рўйхат тузаётган мухлис шу қўшиқлар матнини аудиокассета ёки дискдан ёзиб олса ва матбуотда ёки Интернет сайтларда чоп эттирса, у қўшиқчилигимиз тарихига ҳам, шу қўшиқнинг кейинги авлод хонандалари томонидан ижро этилиши учун ҳам катта савобли иш қилган бўларди. Шу ҳолда ҳар бир ҳофизнинг қўшиқлар сони, мавзулари, ўзи ёзган шеър матнлари ва ҳоказолар орқали баҳолаш, ҳофизлар ижодини ўзаро таққослаш имкони пайдо бўларди.

Комилжон Отаниёзов ва Шерали Жўраевнинг ўзбек қўшиқчилиги ривожланишидаги ўрни масаласида мисол тариқасида мен яқиндан танийдиган, биладиган ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан ижоди билан қисқача таққослай. Дадахон ака ва унинг ижоди ҳақида қисқача маълумотни «Дадахон Хасаннинг катта камчилиги» номли параграфда ёзаман, иншааллоҳ.

Дадахон Ҳасан ушбу бандда баён қилинган олтита талабдан бештасига жавоб берадиган таниқли ҳофиз ва шоирдир. Дадахон Ҳасан ижоди фақат битта талабга мос келмайди: у ўзининг қўшиқчилик мактабини ярата олган эмас. Яъни унинг каби ижтимоий-сиёсий қўшиқлар яратиб, куйлаётган юзлаб, минглаб хонандалар йўқ. Албатта, унинг қўшиқларини айтаётган хонандалар бор, масалан, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Илҳом Фармонов унинг «Лайло» қўшиғини айтмоқда. Лекин Дадахон ака йўлида ижод қилиб, ўнлаб янги-янги қўшиқлар яратаётган шогирдлари жуда кам. Муаллифга бундай шогирдлардан бири ҳақида 2008 йил 18 август куни Тошкентдаги Қўйлиқ бозоридаги мусиқа дискларини сотувчи йигит ДВД-плейерда Исоқжон Жўрахонов дискини қўйиб эшиттираётганида маълум бўлди. Унинг товуши Дадахон Ҳасаннинг ёшликдаги товушига жуда ўхшашдир. Мен 1973 йилда Самарқанддаги Опера ва балет театри биносида Дадахон ака концертига кирганман ва қўшиқларини тинглаганман.

Хуллас калом, ўзимнинг 68 йиллик ҳаёт тажрибам ва ушбу китобда келтирилган кўплаб фактлар асосида, қўшиқ мухлиси сифатида ўзбек қўшиқчилиги тарихида Комилжон Отаниёзовни биринчи ўринга, Шерали Жўраевни иккинчи ўринга қўяман.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

254. НАБИЖОН БОҚИЙ, ҲОЖИАКБАР ҲАМИДОВ. Мени ёд эт. – Т., 2017. – 172 б.

255. (53) Комилжон Отаниёзов замондошлари хотирасида: Хотиралар //Масъул муҳаррир: Б.М.Шариф/. – Т.: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 1998. – 88 б.

268. NIBAX. ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ - ЎХШАЙДИКУ, TAVAKKAL QODIROV - O'XSHAYDIKU.
- ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ - ЎХШАЙДИКУ, TAVAKKAL QODIROV - O'XSHAYDIKU - YouTube (www.youtube.com May 9, 2021. 3 дақиқа 55 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=WiTqo2KgQTc (www.youtube.com May 9, 2021. 3 дақиқа 55 сониялик видеолавҳа).

269. СУЛТОНАЛИ МАННОПОВ. Ўзбек халқ мусиқа маданияти. Ўқув қўлланмаси. – Т., “Янги аср авлоди” нашриёти, 2004. – 98 б. (79-81-б.)

270. Исхакова, Барно Бераховна. - Исхакова, Барно Бераховна — Википедия (wikipedia.org)
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Исхакова,_Барно_Бераховна (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

271. АБДУЖАББОР ВАХОБОВ. К Рахимов Санъатимиз дурдонаси Кутаман.
- К Рахимов Санъатимиз дурдонаси Кутаман - YouTube (www.youtube.com September 14, 2019. 4 дақиқа 52 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=btByYu3Ib0 (www.youtube.com September 14, 2019. 4 дақиқа 52 сониялик видеолавҳа).

272. ТАТЬЯНА КУЛЕВАС. Очерк жизни и творчества Мухитдина Кары-Якубова.
- Очерк жизни и творчества Мухитдина Кары-Якубова — Письма о Ташкенте (mytashkent.uz) (www.mytashkent.uz 10.02.2013);
- www.mytashkent.uz/2013/02/10/ocherk-zhizni-tvorchesyva-muxitdina-kari-yakubova/ (www.mytashkent.uz 10.02.2013).

273. IKBOL DUSMUKHAMEDOVA. Ikbol Dusmukhamedova сейчас с Равшаном Закировым и Надирой Хидоятовой. - https://www.facebook.com/groups/1661467017400870/user/100007441025812 (www.facebook.com/groups/ Ikbol Dusmukemedova нинг Фейсбукдаги саҳифаси, December 2, 2021).
(1942 йилда Тошкентдаги концертдан лавҳа. Муҳиддин Қориёқубов, Карим Зокиров ва Сора Эшонтураева)

274. НАСРИДДИНОВ Б. “Яша Турон” дея куйларди ... – “Халқ сўзи” газетаси, 1996.23.11.

275. Абдуқодир Ҳайитметов (1926-2005). - Абдуқодир Ҳайитметов (1926-2005) | www.ziyouz.uz
- www.ziyouz.uz/uzbek-nasri/abduqodir-hayitmetov/ (www.ziyouz.uz ).

276. ҲАЙИТМЕТОВ А. «Яша Турон» (ҳикоя). - Абдуқодир Ҳайитметов. «Яша Турон» (ҳикоя) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2013.29.05):
- www.ziyouz.uz/uzbek-nasri/abduqodir-hayitmetov/I-r-7/ (www.ziyouz.uz 2013.29.05).

277. Шода-шода марварид: Ўзбек халқ қўшиқлари. Тўплаб нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Эркин Очилов. - Т., “Шарқ”, 2006. – 416 б. (42-43-б.)
- Shoda-shoda marvardi (o'zbek xalq qo'shiqlari).pdf (ziyouz.com) (www.n.ziyouz.com );
- www.n.ziyouz.com/books/uzbek-xalq-ogzaki-ijodi/Shoda-shoda%20marvardi%20(o’zbek%20xalq%20qo’shiqlari).pdf (www.n.ziyouz.com ).
278. ABDUMUTALIB MIRZA. ГАЙРА-ГАЙРА.. Шерали Жўраев.
- ГАЙРА-ГАЙРА.. Шерали Жўраев - YouTube (www.youtube.com January 31, 2020. 6 дақиқа 44 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch/?v=GZREKzSJZUs (www.youtube.com January 31, 2020. 6 дақиқа 44 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2022 йил 19 январ

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.5 ДАВОМИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.5. ФАХРИДДИН УМАРОВ (1926-2007)
ФАХРИДДИН УМАРОВНИНГ “БЎЛМАСИН” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

42.5.21. 1962: ҲАБИБ АБДУЛЛАЕВ ИЛТИМОСИ

«Тошкентга қайтганларидан сўнг оилавий доирада зиёфат уюштирилади. Оқшом пайти пўрим кийинган, ўттиз-ўттиз беш ѐшлардаги келишган бир йигит Ҳабиб Абдуллаев (1912-1962) хонадонига кириб боради. Уни дастурхон тузалган меҳмонхонага таклиф қиладилар. Мезбон тўрда, чап ёнида рафиқаси ўтирарди. Обрў-эътиборли меҳмонлар ўзларининг ёшларига, мавқеига муносиб равишда дастурхон атрофидан жой олган эдилар. Бунда бир-бирини яхши биладиган, бир-бирини самимий ҳурмат қиладиган инсонлар ўтиргани суҳбат маромидан яққол билиниб турарди. Хонадон соҳибаси шаънига илиқ гаплар айтилади, эзгу тилаклар билдирилади. Кейин пойгаҳдан жой олиб, кимтинибгина ўтирган ҳофизни хонадон соҳибига – Ҳабиб Абдуллаевга таништирадилар. Шу пайтгача бирмунча ҳорғин қиёфада ўтирган аллома сергак тортиб қолади. Ҳофиз ғилофидан торини олиб, қўшиқ бошлайди. Ҳабиб Абдуллаев эса бирдан ҳофизнинг қўшиғини тўхтатиб:
– Сен бу ерга ўтиб ўтир, – деб ўнг ёнидан жой кўрсатади.

Ҳофиз мезбон кўрсатган жойга ўтиб ўтиради.
– Мана бу ўртоқлар менинг шогирдларим, ҳаммаси геология соҳасида ишлайдилар. Улар орасида вазири ҳам, йирик идораларнинг раҳбарлари ҳам бор. Мен сен айтган “Сабо етсанг” деган қўшиқни ёдлаб олиб, ўзимча хиргойи қилиб юраман. Отангга балли, ука! Ичимдагини топиб айтгансан, Навоийнинг руҳини шод қилгансан... Ҳозир ўша қўшиғингни яна айтасан, айтаверасан. Мана, келинойинг ҳам ўша қўшиқни яхши кўради, бошқалар ҳам эшитади. Хуллас, мен “бўлди” деб елкангга қўлимни қўймагунимча қўшиғингни қайта-қайта айтаверасан. Майлими, хафа бўлмайсанми?

– Агар эшитаман десангиз, эрталабгача ҳам айтавераман, – деб ҳофиз қўшиғини бошлайди.

Қўшиқ етти марта такрор-такрор айтилгандан сўнг Ҳабиб Абдуллаев ҳофизнинг елкасига қўлини қўйиб:
– Раҳмат, ўғлим, – дейди. Олимнинг хаёллари паришондек кўринарди, у қўшиқдан ниҳоятда таъсирланган эди.

Давра ҳам сув сепгандек жимжит бўлиб қолади. Ҳар ким ўз хаёли билан банд эди. Ҳар ким қўшиқ оламининг тенг ҳуқуқли фуқаросига айланиб қолганди гўё. Сиртдан қаралса, Навоий ғазали билан айтиладиган қўшиқ, ишқ-муҳаббат мавзусида бўлса-да, лекин аслида абадият мадҳияси, ҳаётга чин муҳаббат ифодаси эди. Ҳабиб Абдулла каби буюк шахслар дорулфано тўғрисида, ВАТАНнинг истиқболи ва истиқлоли тўғрисида мисоли жондан кечиб қайғурарди, ВАТАН учун жонларини фидо қилишга рози эдилар. Бундай теран ва сирли ҳис-туйғаларни фақат диллари пайваста бўлган инсонларгина тўкис англар эдилар, англаб, юрак-бағрилари қон бўлиб кетарди. Оилавий давраларда мунгли нигоҳлари билан юрак дардларини ифода этардилар.

Ҳазрат Навоий сўзлари билан айтиладиган қўшиқнинг матни аслиятда бундай эди:

САБО ЕТСАНГ

Йўлунда туфроғ ўлдум, эй сабо, етсанг ғуборимға,
Қуюн бўл, доғи элтиб садқа қилғил гулузоримға.

Гар ўлсам ул малак сиймо парий ҳажридин, айланғай
Парий бирла малак парвонадек шамъи мозоримға...

Қуёш янглиғ юзунг ҳижринда эрмас ёрумоқ мумкин,
Гар ўлса юз қуёш толиъ қорайған рўзғоримга.

Йигитлар ишқини гар ихтиёр этмам десам, қўймас
Йигитлик бирла ошиқ шевалик ўз ихтиёримға...

Сени, эй муғбача, маҳрумликдин асрасун тенгри,
Агар бир жоми май бирла илож этсанг хуморимға.

Фано майхонасининг майфурушиға фидо жоним
Ки, май эҳсон қилур ҳолатда боқмас йўқу боримға.

Вафо ўтиға мен қуйдум, вале топқай Навоийдек
Муҳаббат риштасин таққан киши ҳар бир шароримға.

Қўшиқнинг сўзлари киши оламини ағдар-тўнтар қилиб юборади. Айниқса, “йўлунда туфроқ ўлдум” жумласи бир умр қидирув ишлари билан машғул бўлган геолог олимнинг хаёлларини Амир Низомиддин Алишербек яшаган замонларга олиб кетади: у пайтлари юрт мустақил эди, юрт мусулмонобод эди, лекин темурийлар салтанатида подшоҳдан кейинги иккинчи шахс бўлган, муҳрдор бўлган мутафаккир ҳам “ғубор” ичра яшайди... Инчунун, Ватанда беватан бўлган академик Ҳабиб Абдуллаев ўзининг аҳволи ҳазрат Навоийнинг “йўқу бори”га ўхшаш эканини жуда яхши биларди. У Ватанда, ажабки, Ватан васлидан йироқда – фироқда яшар эди. Эҳтимол, ҳофизнинг нолаю афғон тўла қўшиғини тинглаётиб Бобур Мирзонинг ушбу рубоийсини эслаган бўлса ҳам ажаб эмас:

Андиин бериким қасдим учун турли фироқ,
Юз дарду аламни манга еткурди фироқ,
Мани эшигингдин, нетай, сурди фироқ,
Қил чора, йўқ эса мани ўлтурди фироқ.

Ҳабиб Абдуллаев ҳазрат Навоий ғазали билан айтиладиган “Сабо етсанг” қўшиғини етти қатла, эшитади, узоқ ўйга толади, ҳеч ким у кишининг хаёлини бўлмайди. Ниҳоят, қаттиқ уйқудан уйғонган одамдек сесканиб атрофига қарайди, маъюс жилмаяди. Сўнг ўктам товушда:
– Фахриддинжон, ўғлим, сенга айтадиган қиёматли гапим бор, – дейди дона-дона қилиб. – Мен ўлган кунда мана шу қўшиғингни айтиб турасан. Тобутда ҳам, мозорда ҳам сенинг қўшиғингни эшитиб ётаман. Сенга айтадиган васиятим ҳам, илтимосим ҳам шу...

Меҳмонлар хийла тараддудланиб қоладилар, лекин биров эътироз билдиришга ботинмайди. Алломанинг сўзлари ҳофизнинг юрагини сирқиратиб юборади. Озурда қалбнинг туб-тубига ушалмас армон дафн этилган эди...
– Хўп бўлади, – дейди ҳофиз қулт этиб ютиниб. Бўғзига муштдек бир нарса тиқилиб қолгандай бўлади. – Хўп бўлади, – дейди такроран қўлларини кўксига қўйиб.

– Раҳмат, ўғлим! Ваъда бердинг, мана, шунча одам гувоҳ бўлди, – деб Ҳабиб Абдуллаев меҳмонларни кўрсатади.
Вақт алламаҳал бўлган пайтда меҳмонлар бирин-кетин тарқаладилар, ҳофизга ҳам рухсат берилади.

1962 йилда Фахриддин Умаров Душанбе шаҳрига гастролга жўнайди. Тожикистон пойтахтидаги муҳташам санъат саройида бир неча кун давомида сурункали концерт берилади. Бир куни концерт бошланишидан олдин меҳмонхонда ҳордиқ чиқариб ўтирса, радиодан нохуш хабарни эълон қиладилар:
“Ленин мукофоти лауреати, СССР Олий Советининг депутати, академик Ҳабиб Абдуллаев тўсатдан вафот этди...”

Афсуски, дафн маросими ҳам худди шу кунга белгиланган эди.
Ҳофизнинг оёқ-қўллари шалвираб, худди танасидан жони чиқиб кетгандай бўлади. Беш-олти ой муқаддам соппа-соғ юрган инсон, наҳотки, умри тугаб қолганини билган бўлса?.. Албатта, билган эди. Билмаса, кўпчиликнинг ўртасида ҳофиздан “мен ўлган кунда” фалон қўшиқни айтасан деб, илтимос қилмасди.

Ҳофиз энди қиёмат қарзини узиш учун нима қилмоқ кераклиги тўғрисида бир тўхтамга келиб улгурмасдан... бирдан Ўзбекистон радиоасидан Навоий ғазали билан айтиладиган ўша қўшиқ, яъни “Сабо етсанг” янграйди. Ҳофиз енгил тин олади: “Хайрият, марҳумнинг руҳи олдида юзим ёруғ бўлди”, деб Яратганга шукрона айтади. Сўнг орадан маълум вақт ўтгач, ўша қўшиқни яна уч марта такроран эшиттирадилар. Чамаси, Ҳабиб Абдуллаевнинг ўша васиятига гувоҳ бўлган одамлардан бирови радио ходимларидан Фахриддин Умаров ижро этган қўшиқни эфирга қўйишни илтимос қилган эди.

Мана шундай қайғули ҳам ибратли воқеадан кейин СЎЗнинг илоҳийлигига, КУЙнинг илоҳийлигига шак келтириш мумкинми?! Санъат даргоҳи ҳам саждагоҳ каби покиза бўлиши лозимлиги ҳақиқат эмасми, дўстлар?!

Санъат ва санъаткор мижғов гаплардан юксак бўлиши керак. Таассуфки, қалб воситасида англаш лозим бўлган бундай ҳақиқатларни мижғов кимсалар ҳеч қачон тушуниб етмайдилар. Майли, садқаи сар, санъат ҳеч қачон уларга малайлик қилмайди, санъат – гўзал инсонларнинг озурда қалбига доимо йўл топади, уларнинг қалбида муқим – абадий яшайди.” [264, 146-150-б.]

42.5.22. 1964: УНВОН

“1964 йили ҳукуматимиз томонидан менга “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” унвони берилди. Худога шукр, энди бемалол ижод қилишим мумкин... Афсуски, чучварани хом санаган эканман, ҳеч нарса ўзгармади – ҳаммаси қайтадан бошланди.» [264, 63-б.]

42.5.23. ДАСТЛАБКИ ШОГИРДЛАРИ

“Шогирд шуки, ўзи Сизни устоз деб тан олса. Устоз шуки, бировни шогирдим деб тан олса. Ҳозир мени устоз деб тан олган айрим шогирдларим тўғрисида гапирмоқчиман. Аслида, менинг йўлимда юриб санъаткор бўлган кишилар жуда кўп.

Тўнғич шогирдларимдан бири Абдулҳамид Султонов 1957 йили уйимга келди. Хийла суҳбатлашдик, бир-биримизнинг юрагимизга йўл топдик. Сўнг бир қанча қўшиқларни биргаликда пластинкаларга айтдик. Мен у кишига қўлимдан келганча ёрдам бердим, йўл-йўриқ кўрсатдим. Ҳозир Абдулҳамид техника фанлари номзоди.

Тожикистонлик яна бир хушовоз хонанда Жўрабек Набиев (1941) анчадан бери менинг кўпгина қўшиқларимни айтиб келади. Тошкентда ёки Хўжандда учрашиб қолсак, доимо ўзини менга яқин олади. Янги қўшиқларимни ўрганишга ҳаракат қилади, йўл-йўриқлар сўрайди. Қўлимдан келганча унга ҳам ёрдам бераман. Кичик Жўрабек ҳам юксак уфқларни кўзлаб ижод қиляпти.» [264, 77-78-б.]

42.5.24. 1963: ЖЎРАБЕК МУРОДОВГА ЁРДАМИ

“1963 йили ҳозирги Хўжанд шаҳрида (у пайтлари Ленинобод деб аталарди) ўн кун концерт бердик. Ўн биринчи куни Душанбада (бу шаҳар 1929 йилдан 1961 йилгача “Сталинобод” деб номланганди) концертимиз бор эди. Уёққа учиб кетишдан олдин аэропортнинг чойхонасига бордик; қўлбола палов пишириб, ҳамкасблар ўзаро суҳбатлашиб ўтирдик. Бир маҳал Муҳаммаджон Мирзаев ташқарига чиқиб айланиб келдилар-да: “Анави ерда битта тожик йигити “Онам дерман”ингни ҳаживотти!” деб кулдилар, аския қилдилар (ғажимоқ – кўчма тилка-пора қилиб юбормоқ, абжағини чиқармоқ; абгор қилмоқ. А.Ш.) “Ростданми?” деб ташқарига чиқдим. Бу қўшиқни кўпчилик айтиб берганини орқаваротдан эшитган эдим-у, лекин тожик халқи орасида ҳам машҳур бўлиб кетганини билмасдим. Шу жиҳатдан менга қизиқ туюлди.

Ҳақиқатан ҳам, бамаънигина зиёлилар даврасида бир йигит ширингина товуш билан ўзининг шевасида “Онам дерман”ни айтди. Секин бордим. Хонанда мени кўриб, ирғиб ўрнидан туриб келди. “Ассалому алайкум, муаллим!” деб сўрашди. Ўзбек тилини яхши билмасди, аммо қўшиқ сўзларини ёдлаб олган экан. Танишдик. Исми Жўрабек экан. “Бу ерда нима қиляпсан?” дедим. У ҳамроҳларини таништирди. “Булар билан мактабда бирга ишлаймиз – муаллимлар. Анави киши мактабимиз директори бўладилар; Москвага кетяптилар, биз муаллимлар кузатгани чиқдик”, деди ийманибгина. “Ука, тузуккина овозинг бор экан, соз чалар экансан. Қачонгача овозингни хор қилиб чойхоналарда ашула айтиб юрасан?!” дедим ачиниб. “Ўзим ҳам мактабда муаллим бўлиб ишлайман”, деб ўзини оқлади Жўрабек. “Мактабингни қўйгин, ука. Мен ҳозир Душанбега кетяпман. Эртага сен ҳам ўша ерга етиб боргин. Мен сени филармонияга жойлаштириб қўяман, ишлагин”, дедим. “Хўп”, деди. Дарҳақиқат, эртаси куни изимиздан Жўрабек ҳам Душанбега етиб борди. Биз қўноқ бўлган меҳмонхонани излаб топди. Суҳбатлашдик. Кейин Тожикистон Давлат филармониясига уни ишга жойлаб қўйдим.

Шундан кейин Жўрабек филармонияда ишлаб қолди. Дастлаб, Тожикистонда хизмат кўрсатган артист бўлди, сўнгра: “Халқ артисти” унвонига сазовор бўлди. Кимсан – Жўрабек Муродов (1942) бўлиб кетди. Биз Жўрабекнинг камолини кўриб қувониб юрамиз. Худога шукр, ҳамон устоз-шогирдлик ришталари узилган эмас. Тўғри, имкон бўлган чоғда у мендан хабар олади, гоҳида мен уни йўқлаб тураман.» [264, 127-128-б.]

42.5.25. 1964: ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҲАҚИДА

“Менинг қўшиқларимга ихлос қўйган яна бир хонанда – Шерали Жўраев билан илк бора, янглишмасам, 1964 йили учрашганмиз. Ўшанда мен филармонияда ишлардим. Уни студияга олиб кирдим. Кўп нарсаларни ўргатдим. Кейин уйимга олиб бордим, уйимда ҳам қўшиқчилик сирлари тўғрисида суҳбатлашдик, қўлимдан келганча ёрдам бердим. Шерали ниҳоятда зийрак, нозиктаъб ҳофиз. Унда мумтоз ҳофизларга хос бўлган донишмандлик ва ёшликка хос жўшқинлик бор. Мен унинг ишлари ҳамиша бароридан келишини, омон бўлишини тилайман.» [264, 78-б.]

42.5.26. БОШҚА ШОГИРДЛАРИ

«Ғуломжон Ёқубовнинг менга ихлоси баланд экан, кўпдан бери шогирд бўлишни орзу қилиб юрар экан. 1967 йили мактабда мусиқадан сабоқ берадиган домласи Ғулом Қўчқоров менга мурожаат қилиб: “Илтимос, шу болани бир кўринг, сизга иштиёқи зўр”, дедилар. Рози бўлдим. Қарасам, овози ҳам, ўзи ҳам яхши йигит экан. Қўлимдан келганча ёрдам бердим.

Номларини айтаверсам, рўйхат чўзилиб кетади. Ҳозир фақат дафъатан эсимга тушиб қолганларини зикр этяпман, холос.

Мана, Тошметир Тойиров. Ҳозир Термиздаги театрда ишлаяпти. У ҳам кўп нарсаларни уйимда туриб ўрганди. Имтиҳон қилиб кўрсам, овози тузук, аммо мусиқадан, йўл-йўриқлардан жуда йироқ экан. Унга эринмасдан ёрдам бердим. Бир кун эмас-бир куни шундан ҳам етук санъаткор чиқиб қолса, эслаб юрар, деб қўлимдан келганча яхшилик қилдим.

Адашмасам, 1969 йили ўзини шогирд тутиб Ҳожиакбар Ҳамидов (1949) келди. Овозида менинг овозимга яқинлик бор эди. Дидли-фаросатли йигит экан. Зийрак, хотираси ўткир. Боз устига, ҳазил-мутойибани ҳам тушунади. Ишқилиб, бировда ҳақини қолдирмайдиган инсон экан. Шуларнинг ҳаммасини инобатга олиб, қўлимдан келганча ёрдам бердим. Овозининг диапазонига қараб, сўзга муносиб мусиқа танлашни ўргатдим...” [264, 77-78-б.]

«Яна битта шогирдимиз, Ҳайруллажон Лутфуллаевдир (1945). Ўзбекистон халқ артисти. Ўзи шундай дейди: “Фахриддин ака, сизнинг бирорта концертингизни қолдирмасдан кирардим. Ҳатто эшик тагида турадиган паттачилар мени қувиб юборишаркан: “Ҳай, бола, жуда жонга тегдинг-ку, йўқол!” дейишарди. Лекин бир иложини топиб ичкарига кириб олардим, қўшиқларингизни эшитардим. Мен сизни албатта устоз дейман”. У ниҳоятда камсуқум, камтар, халқона санъаткор. Илойим, кам бўлмасин.

Яна битта шогирдимиз бор – Камолиддин Раҳимов (1943-2015). Ўзбекистон халқ артисти. Ўзим унинг қўлига созимни берганман. Созимни чалиб, менинг созимни ушлаганидан ниҳоятда хурсанд бўларди. Танишган пайтларимизда ёшгина бола эди. Тошкентда Маданий оқартув техникумида ўқирди. Камолиддин сабр-тоқатли, оғир-вазмин, зиёли санъаткор, ўз овозига эга.

Ғуломжон Ёқубов (1950) билан 1967 йили илк бора учрашганим тўғрисида илгари айтиб ўтдим. Ҳозир Ўзбекистон халқ артисти. Ўзимнинг ўғлимдек бўлиб қолган. Ҳаммавақт – байрам кунлари, туғилган кунимизда доимо ҳолимиздан хабардор бўлиб туради. Ғуломжон латиф санъаткорлар сирасига киради, ҳамма жойда мухлислари бор.

Андижондан Нуриддин Ҳамроқулов (1946) бор. Нуриддинжон СЎЗ қадрини, санъатнинг қадрини билади, доимо мухлислари қалбида ўчмас из қолдирадиган қўшиқлар айтади.

Қаршидан Эгамберди Тўраев. Унинг ҳам ўзига яраша мухлислари, ихлосмандлари бор. Эгамберди – санъат фидойиси.

Фарғонадан Тиловолди Жўраев (1946-2011). Инглиз тили бўйича мутахассис. Таржимонлик билан шуғулланади. “Доктор Моро ороли” деган китобни инглизчадан ўгирибди. Филология фани бўйича номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Уч-тўртта китоб чиқарди. Ҳозир “Фарғона” нашриётининг директори. Лекин созини қўлдан қўйгани йўқ.

Сурхондарёдан Тоштемир Тоиров.

Ҳожиакбар Ҳамидов. Кўзга кўринган, ажойиб номдор ҳофизлар қаторида келаётир, қўшиқлари халқимизга ўттиз йилдан ошдики манзур бўлиб қолган. Одамгарчилик, устозга содиқлик масалаларида у кўпчиликка ибрат бўла оладиган содиқ шогирд. Қолаверса, мендан олган таҳсиллари асосида ўзи ҳам ўнлаб янги қўшиқлар яратган ва ўзига хос йўлини, услубини топган. Боз устига, Ҳожиакбар тарихчи олим, профессор, моҳир педагог. Илм билан санъатни уйғунлаштириб олиб бориш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди.

Абдулҳамид Султонов, техника фанлари номзоди.

Сўфихоновлар авлодидан Собиржон Расулов. У киши Сўфихоновларнинг набираси бўлади.

Ҳамма шогирдларим меҳр-шафқатли, инсофли, диёнатли инсонлар. Менинг йўлим улар учун ибрат бўлган, шуни яхши кўришган. Издошларимни номма-ном айтаверсам, улар жуда кўп. Мен фақат ашулаларимни айтиб, эл-юртга манзур бўлган санъаткорларни кўрсатиб ўтдим, холос. Ўшалар қаторида Комилжон Норматов ҳам бор. У қадрдон бир ўртоғимнинг ўғли. Унга ўзим чалиб турган созимни берганман.” [264, 128-129-б.]

42.5.27. 1966: “ДЎСТЛАР» ҚЎШИҒИ

“Ниҳоятда камтарин, хокисор шоир Жуманиёз Жабборов билан ҳамкорликда яратилган “Дўстлар” қўшиғи ҳам мухлислар томонидан қизғин қарши олинади. Ҳозиргача бу қўшиқ ҳофиз репертуаридан мустаҳкам ўрин олганлиги бежиз эмас, чунки бунда сўз билан куй, шоир билан ҳофиз гўё бир тану бир жон бўлиб яралган.

ДЎСТЛАР

Айтайин ишқ достонини, тингланг, дўстлар,
Бу кўнгул асрорини кўнгулдан англанг, дўстлар.

Ишқ тўлдирди ҳаётим мазмунин ёғду билан
Ҳам умр гулзорига бахш этди ишқ ранг, дўстлар.

Ёрнинг меҳрини сиз офтоб ила айланг қиёс,
Яшнаган қалбимни шўх гулшанга тенгланг, дўстлар.

Бахту иқболим садоқат ҳам вафодан барқ урар,
Шул сабаб кўнгулни кўзгусида йўқ занг, дўстлар.

Севги инсоний саодат ҳам гўзаллик олами,
Сиз уни нохуш, совуқ еллардан асранг, дўстлар.

Бахтлидир ишқ имтиҳонидин йиқилмай ўтса ким,
Бўлмағай ҳамроҳ надомат, оҳ-аттанг, дўстлар.» [264, 83-б.]

42.5.28. 1966: “ЭЙ МУҲАББАТ» ҚЎШИҒИ

«Эй муҳаббат» Фахриддин Умаровнинг машҳур қўшиқларидан биридир. Пўлат Мўмин шеъри.

«Эй муҳаббат, мунчалар фусункорсан,
Эй муҳаббат, оромбахш беғуборсан,
Эй муҳаббат, гоҳида дилозорсан,
Эй муҳаббат, қалбимда мудом борсан.

Муштоқдурман доимо меҳрингга мен,
Ҳар юракка туширган муҳрингга мен,
Лол қолганман кўрсатган сеҳрингга мен,
Эй муҳаббат, ёки сен сеҳргарсан.

Ўйламаган юракни ўйлатасан,
Ўйнамаган юракни ўйнатасан,
Йиғламаган дилларни йиғлатасан,
Эй муҳаббат, гоҳи сен ҳукмдорсан.

Йўл қўясан гоҳида хатога ҳам,
Баробарсан сени шоҳу гадога ҳам,
Не кулфатлар солмадинг Лайлога ҳам,
Эй муҳаббат, гоҳи сен жафокорсан.

Истардим мен дилларни куйдирмасанг,
Ҳижронларга асло йўл қўйдирмасанг,
Ошиқни ҳам жонидан тўйдирмасанг,
Эй муҳаббат, малҳаму шифокорсан.
Эй муҳаббат, Мўминга мададкорсан.» [264, 151-б.]

42.5.29. 1966: УНВОННИНГ БЕКОР ҚИЛИНИШИ

Фахриддин Умаровга 1964 йилда берилган “Ўзбекистон ССР да хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони 1966 йилда қандайдир баҳона билан бекор қилинди. [264]

[264]-китобнинг “Фалокат оёқ остида” номли параграфида “Ўзбекистон ССР да хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони олиб ташланиши сабаби қилиб бир катта амалдор Фахриддин Умаровни тўйига чақиргани, у ерда бир соат қўшиқ куйлаб дўстининг тўйига кетиши ҳақида келишгани, лекин уни 2,5 соатдан кейин ҳам жавоб бермагач ва дўсти уни қидириб шу тўйга келгач у дўсти билан жўнаб кетгани, кейин уни Марказқўмга чақиришгани, Марказқўм амалдори унга ёмон муомала қилгани ва алал-оқибат ундан унвон олиб ташлангани ҳақида ёзган. Мен юқорида ёзганимдек, ДХҚ олдин зиёли ҳақида керагича бадном қилувчи материал тўплайди ва шу материални рўкач қилиб ўз измига юришга мажбур қилмоқчи бўлади. Кейин мана шундай адолатсизликдан иборат тўқнашув-провокация уюштиради ва шу баҳона билан унвонни олиб ташлаттиради. Шу йўл билан ўзбек зиёлисини қора рўйхатга киритиб унга радио-телевидение орқали куйлаш ва бошқа муҳим имкониятлардан маҳрум қилади.

Ўша йилларда менгача етиб келган миш-мишлар ва каттароқ ёшдаги яқинларим муҳокамасида
эшитган гапларга кўра Фахриддин Умаров қимор ўйнаган ва шу баҳонада унинг “Ўзбекистон ССРда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони бекор қилинган. Агар қимор сабаб бўлганда ҳам Фахриддин Умаровни дастлаб огоҳлантириш билан чегараланишса адолатли бўларди.

Эътибор беринг: Фахриддин Умаров 1966 йилда “Ўзбекистон ССРда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони адолатсиз олиб ташланганига доир шикоят билан Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидов олдига бормаган ва учрашмаган. Ахир у 1960 йилда фелетон масаласида Шароф акага учрашган эдику...

Ўзбекистон 1991 йил 1 сентябрда мустақилликка эришгач кўпгина зиёлилар, жумладан Фахриддин Умаров ҳақида ҳужжатли филм суратга олинди ([266]). Фахриддин Умаров ҳақида ёки бошқа ҳужжатли филм суратга олинаётганида танаффус пайтида шу жараёнда қатнашаётган ходимлардан бири Фахриддин акага қимор ўйнаган-ўйнамагани ҳақида савол бергани, у қимор ўйнаганини тан олгани ҳақида 2007 йилда Фахриддин ака вафоти муносабати билан чоп қилинган мақолалардан бирида ўқигандим.

Умуман олганда, Совет Иттифоқи йилларида Қуръон тақиқланган эди ва кўпчилигимиз қимор ўйинлари исломда тақиқлангани ҳақида билмасдик. Шу сабабли ҳам турли хил қимор ўйинлари жамиятда авж олганди. Масалан, мен Самарқанд Давлат университетида ўқиган 1970-1975 йилларда кузда колхоз-совхозларга пахта йиғим-теримига ойлаб борганимизда биз – талабалар кечалари қарта ўйини ёрдамида қимор ўйнардик.

Ҳофиз Шерали Жўраевга ҳам қарши шундай “қимор ўйнаган” деган айб қўйишга ДХҚ зобитлари орқаваротдан ҳаракат қилишгани ҳақида китобимнинг 21-парагарафида ёзгандим. Ўша жойини келтирай.

“(Шерали Жўраев) Обкомнинг биринчи котиби ҳар гал йиғинларда қўшиқ айтганимдан сўнг мeни чeтга тортади-да, ўзича койиб қўяди. Бир гал аччиқланиб, ҳам ёлвориб: “Барака топгур, ташла шу ҳунарингни”, дeди. Мeн ҳайрон бўлиб: “Қайси ҳунаримни?” дeб сўрадим.

- Қимор ўйнармишсан-ку?! – дeса бўладими.
- Бўлмаган гап, - дeдим қатъий.

Ҳалиги киши ёнимизда турганди, гапга аралашди:
- Кап-катта одам ёлғон гапирадими? Раҳбар бир нарсани билмаса, танбeҳ бeрмайди. Гап қайтарманг, хўп, дeнг.

Биринчи котиб содда, олижаноб, дангалчиликни ёқтирадиган киши. Уни ишонтирадиган бирон гап тополмадим ва чапаничасига:
- Қимор ўйнаган бўлсам йигит эмасман, - дeдим.

У киши кулиб юборди, иккимиз қўл ташлашдик.» [7, 34-б.]

42.5.30. 1967: ТОЖИКИСТОНГА КЎЧИШ ТАКЛИФИ

“1967 йили Душанбе шаҳрига гастролга бордик. Абдураҳмон Жомий номида муҳташам санъат саройи бор эди. Унда кино қўйилади, концерт қўйилади. Уч мингта томошабин сиғади. Лекин биз боргандан кейин шу саройга ҳам томошабинларни сиғдириб бўлмади. Қаторасига ўн икки марта концерт қўйдик.

Ниҳоятда чиройли ўтган ушбу концертда яқинда куй басталанган “Эй муҳаббат” қўшиғимни (Пўлат Мўмин шеъри) алоҳида бир завқ билан айтдим. Томошабинларга жуда маъқул бўлди. Улар қўшиғим тугаши билан ўринларидан туриб беш-олти дақиқа тинмасдан қарсак чалиб: “Офарин! Кам бўлманг! Яшанг!” деб олқишладилар. Томошабинларнинг талабларига мувофиқ “Эй муҳаббат!” қўшиғимнинг авжини яна бир марта такрорладим:

Эй муҳаббат, мунчалар фусункорсан,
Эй муҳаббат, оромбахш беғуборсан,
Эй муҳаббат, гоҳида дилозорсан,
Эй муҳаббат, қалбимда мудом борсан.

Муштоқдурман доимо меҳрингга мен,
Ҳар юракка туширган муҳрингга мен,
Лол қолганман кўрсатган сеҳрингга мен,
Эй муҳаббат, ёки сен сеҳргарсан.

Ўйламаган юракни ўйлатасан,
Ўйнамаган юракни ўйнатасан,
Йиғламаган дилларни йиғлатасан,
Эй муҳаббат, гоҳи сен ҳукмдорсан.

Йўл қўясан гоҳида хатога ҳам,
Баробарсан сени шоҳу гадога ҳам,
Не кулфатлар солмадинг Лайлога ҳам,
Эй муҳаббат, гоҳи сен жафокорсан.

Истардим мен дилларни куйдирмасанг,
Ҳижронларга асло йўл қўйдирмасанг,
Ошиқни ҳам жонидан тўйдирмасанг,
Эй муҳаббат, малҳаму шифокорсан.
Эй муҳаббат, Мўминга мададкорсан.

Концерт тамом бўлгандан сўнг томошабинлар тарқалгунча бир оз вақт ўтказиб ташқарига чиқдим. Не кўз билан кўрайликки, етмиш-саксон нафар Душанбенинг лобар қизлари устларидаги палтоларини ечиб, қор устига тўшаб қўйишибди. Ўзлари совуқда юзлари лолақизғалдоқ бўлиб, турналардек тизилишиб туришибди. Уларни кўриб ҳайрон бўлдим. Шунда: “Ҳофиз, сиз шуларнинг устидан юриб ўтасиз. Булар сизга пояндоз, то машинангизга боргунча босиб ўтасиз”, деб илтимос қилди қизларнинг сардори. Босмайман, десам улар хафа бўлишди.

Хуллас, ҳис-туйғуларим ғалаёнга келиб, меҳмонхонага қандай етиб келганимизни ҳам билмайман. Меҳмонхонада яна иззат-ҳурмат кўрсатишди. Зиёфат авжига чиққан пайтда маданият арбобларидан бир киши секин ёнимга ўтириб: “Фахриддин, кўриб турибсизки, Тожикистон халқи сизни жонидан ҳам ортиқ яхши кўради. Агар мумкин бўлса, бизда қолиб ишланг, барча шароитларни яратиб берамиз. Унвон десангиз, унвон берамиз. Уй-жой десангиз, уни ҳам бирпасда тўғрилаймиз. Бизда Сизнинг йўлингизни танлаган шогирдларингиз анча бор, биттаси – Жўрабек Муродов. Уларга ўзингиз устозлик қиласиз; хоҳласангиз филармонияга раҳбарлик қиласиз. Фақат бизда қолиб ишласангиз бас”, деди. Мен узр-маъзур айтдим. У киши бояги таклифини ҳаммага эшиттириб такрорлади. Шунда мен ўрнимдан туриб, меҳмондўстлик учун миннатдорлик изҳор этдим-да, сўнг: “Таклиф масаласига келсак, кечирасизлар, мен ўзбек санъаткориман, Ўзбекистон фарзандиман. Агар фарзанд айб иш қилиб қўйса, ҳар қандай ота-она унинг қулоғини бураб қўяди, беозоргина шаппатилайди. Энди қулоғимни бурагани, беозор шаппатилагани учун ота-онамдан воз кечиб кетолмайман-ку! Ота-боболаримнинг ҳоки ётган муқаддас юртимдан, Ўзбекистонимдан юз ўгириб кетолмайман!” дедим.

Мен тожикистонлик биродарларимга юракдаги сўзларимни рўй-рост айтдим. Худога шукр, улар тўғри тушунишди, ишларимга муваффақият тиладилар. “Қачон келсангиз, сиз учун эшигимиз ҳамиша очиқ, уйимизнинг тўри сизники!” дейишиб, кўнглимни кўтардилар.» [264, 155-157-б.]

42.5.31. 1972: “ЁР ЭТАСАНМУ» ҚЎШИҒИ

“Устоз Фахриддин Умаров билан узоқ йиллар ҳамкорлик қилган, диллари пайваста яна бир шоир – Ўткир Рашид эди (худо раҳмат қилсин). У кишининг шеърларидан беозорлик яққол сезилиб, мунис бир оҳанг таралиб туради гўё. Масалан, “Ёр этасанму” қўшиғининг сўзлари ҳам фикримизга ёрқин далил бўла олади:

ЁР ЭТАСАНМУ

Эй севгилим, айт, мен хастани ёр этасанму,
Ё хаста бу деб, ишқ йўлида зор этасанму?

Диллар туташиб қилган эди аҳл ила паймон,
Айт, энди дилинг ҳукмини бекор этасанму?

Мен дардлиманму, ишқим мени сенга етаклар,
Майли, мени қўй, севгини инкор этасанму?

Ишқ малҳамидан ташна юрак топса шифосин,
Сен бўлсанг, фироқ дардига дучор этасанму?

Жўр бўл, гўзалим, хаста бу дил ёринг куйига,
Ё қилмай вафо, чин севгини хор этасанму?» [264, 83-84-б.]

42.5.32. 1972: “МАЛАКСАН» ҚЎШИҒИ

“Одамзод қанчалик сирли бўлса, уни қуршаб олган муҳит ҳам шу қадар сирлидир.

Бир ҳисобда мана шу сир-асрор тўла оламда инсон бўлиб яшаб юрганимиз учун ҳам шукр қилишимиз лозим. Чунки бу фоний дунёнинг сирлари биздан олдин ўтган қанча-қанча алломаларни ҳам лол қолдирган. Мен ҳайрат бармоғини тишлаган пайтларим улуғларимиздан мадад сўрайман, уларнинг мумтоз ижодига мурожаат қиламан. Натижада ҳайратларим самарасиз кетмайди – битта гўзал қўшиқ пайдо бўлади. Масалан, мана бундай (Машраб ғазали, А.Ш.):

МАЛАКСАН

Малаксан ё башар, ё ҳуру ғилмонсан, билиб бўлмас,
Бу лутфу бу назокат бирла сендин айрилиб бўлмас.

Ажаб бераҳм дилбарсан, ажаб шўхи ситамгарсан,
Чароғи ҳусни рўйингдин кўнгулни ҳам узиб бўлмас.

Юзунгни офтобини кўруб ҳайрон бўлуб қолдим,
Фалакка қўл узотиб шамси анварни олиб бўлмас.

Юзунг мисли қизил гулдур, кўнгул чун булбули шайдо,
Бу гулнинг ишқидин булбул чамандин айрилиб бўлмас.

Кел, эй Машраб, агар ошиқ бўлибсан, бўлмағил ғофил,
Бу ғафлат уйқусидин, эй ёронлар, уйғониб бўлмас...” [264, 126-127-б.]

42.5.33. 1975: “ҚАҲРАМОНЛАР ХОТИРАСИ» ҚЎШИҒИ

“Бундан чорак аср муқаддам уруш мавзусида битта қўшиқ яратдик. Биламан, уруш мавзусида куйлаш оғир. Чунки уруш нима эканини озми-кўпми ўзим ҳам кўрганман. Қўлимга қурол олиб, бевосита душманга қарши жанг қилмаган бўлсам-да, аммо халқимизнинг жасоратини, фидокорлигини яхши биламан. Тенгсиз жанглардан қайтмаган зотларнинг хотирасини дилимда муқаддас сақлайман. Шу боис бу мавзуда эҳтиром билан қўшиқ куйлашга ҳаракат қиламан. Ўшандай қўшиқларимдан бири шоир Ҳайдар Муҳаммад билан ҳамкорликда яратилган бўлиб, “Қаҳрамонлар хотираси” деб аталади.

ҚАҲРАМОНЛАР ХОТИРАСИ

Тош қабрлар ичра ётмиш жон фидойи жангчилар,
Кўкдаги лочинлару ҳам ўтда куйган танкчилар.

Ёд этсак айём куни номингизни бирма-бир,
Тилга олсак дил эзилгай, кўздан ёшлар томчилар.

Оналар кутгай ҳамон тарк этмайин умидини,
Тош қабрни кўрганида қалби қанча янчилар,

Сирли одам тўлғониб, сизларни бир дам тикласа,
Сиз кўриб бу ҳур диёрни шод бўлардиз қанчалар.

Кул бўлиб, тупроқ бўлиб, соғинч бўлиб, кўклам бўлиб,
Сиз қучарсиз она-Ерни, оҳ, фидолик шунчалар.

Бу қўшиқни 1975 йили – Ғалаба куни ижро этдим. Рости, бу қўшиқни айтиш мен учун ниҳоятда оғир бўлганди. Унинг сўзларини такрорласам, юракларим эзилиб кетарди. Айниқса, ўғли ёки отаси жанггоҳлардан қайтмаган, ногирон бўлиб қайтган уруш қатнашчиларини кўз олдимга келтирсам, кўнглим бузилиб кетарди. Боз устига, ўзимнинг кўрган-кечирганларим, олис Украина тупроқларида қолиб кетган онажоним ва бошқа жигарбандларимнинг мунғайиб турган қабрлари бир-бир кўз ўнгимдан ўтаверарди.

Қўшиқни мухлисларим жуда яхши қабул қилишди. Уни қаерда ижро этишимдан қатъи назар, томошабинларнинг олқишларига сазовор бўлардим.

Хотира ва Қадрлаш айёми арафасида республикамиз вилоятларидан бирига гастролга бордик. Концертлардан бирида “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғимни ижро этдим. Шунда ҳеч кутилмаган воқеа рўй берди. Саҳнага чиққан пайтимда олдинги қаторда кўкрагига орден ва медалларини тақиб олган уруш ногирони ўтирганига кўзим тушиб қолди. Беихтиѐр шу инсонга қараб қўшиқ бошладим; қўшиқнинг иккинчи мисрасини, яъни “Кўкдаги лочинлару ҳам ўтда куйган танкчилар”, деганимни биламан, шу заҳоти бояги отахон қўлтиқ-таёғига таяниб ўрнидан турди-да, кўкрагига муштлаб: “Ўша танкда ёнган аскар мен бўламан! Мана, мен тирикман, ҳа, тирикман!” деб қичқириб юборди.

Бутун зал қалқиб кетди. Ўзим ҳам ниҳоятда таъсирланиб, кўзда ёш билан қўшиқни давом эттирдим. Томошабинларнинг кўзларидан ҳам маржон-маржон ёшлар оқарди... Кейин базўр танкчи отахонни тинчлантирдик. Лекин унга ўхшаган танкда ёнган жангчилар кўп бўлганини, баъзилари тириклайин ёниб кетганини ва бу қўшиқ ўшаларнинг хотирасига бағишланганини тушунтиргунча она сутимиз оғзимизга келди! Қўшиқнинг қудратини, ноланинг қудратини ўшанда кўрганман!” [264, 163-164-б.]

42.5.34. 1983: “УМР ЎТМОҚДАДУР» ҚЎШИҒИ

“Қўшиқларим – менинг умрим. Умр эса ўтмоқда. Шоир Тўра Сулаймон ибораси билан айтганда: “Умр ўтмоқдадир дарѐ мисоли”. Оқиб ўтган сувни қайтариб бўлмаганидек, ўтган умрни ҳам қайтариб бўлмайди. Шунинг учун инсон азиз умрининг ҳар дамини кўнгли тўлиб яшаши керак, тўлақонли ҳаѐт кечириши лозим. Инсон ҳалол яшаши керак, мардона яшаши керак. Зотан, Яссавий бобомиз: “Мардона бўл, ғариб бош”, деб бежиз айтмаганлар. Ҳар қандай оғир кунларда ҳам ҳақиқат барибир қарор топишига қатъий ишонч билан яшаш даркор.

УМР ЎТМОҚДАДУР

Эсиз, болаликни қолдириб ортда
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.
Қолдириб, қолдирмай из бу ҳаётда
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Оппоқ тонгни улаб тийраи шомга,
Бирда шак келтириб сирли оламга,
Гоҳо таъзим қилиб бадкор, бадномга
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Дарёдек мавж уриб, қирғоқдин тошиб,
Юрар йўлимиздан бирда адашиб,
Ким биландир зимдан мансаб талашиб
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Эрта билан боғлиқ не дамларимиз,
Билиб, билмай босган қадамларимиз.
Хайрли иш карам, аламларимиз
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Кексалик мўралаб эшик қоқмоқда,
Болалик бошқатдан қайтарилмоқда,
Биздан эрта кунга нелар қолмоқда,
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.” [264, 165-166-б.]

42.5.35. 1985: “ИЛТИМОС» ҚЎШИҒИ

“Қўшиқ тингловчининг ҳис-туйғуларига кучли таъсир қилади. Демак, инсонни тарбиялайди. Кейинги пайтларда оташнафас шоир Абдуллажон Ориповнинг ажойиб шеъри асосида яратганим “Илтимос” номли қўшиғим ҳам тингловчилар томонидан илиқ кутиб олинди. Менимча, бу қўшиқ ҳам жуда кучли тарбиявий аҳамиятга эга:

Балки сенга аѐн, балки ноаѐн,
Бир ҳаѐт ҳадисин айлайин баѐн.
Майли, сувлар кечгин, майли, ўтда ѐн,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Саргардон йўллардан қолсанг ҳамки оч,
Сабру қаноатни қилгил бошга тож,
Нотанти инсонга бўлма ҳеч муҳтож,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Таънадир дунѐда ѐмондан-ѐмон,
Нон бериб рангингни этгайдир сомон.
Ақлинг бутун бўлса, тўрт мучанг омон,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Саховат аҳлига гарчи юз бурдим,
Гоҳи дам ҳайратда лол қотиб турдим,
Норнинг ит олдида чўкканин кўрдим,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Эй, дўстим, демагил қайдан бу туйғу,
Шеърим сен учун ҳам бўлолсин кўзгу.
Менинг бир жайдари фалсафамдир шу:
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.” [264, 164-165-б.]

42.5.36. 1990: УНВОННИНГ ТИКЛАНИШИ

Фахриддин Умаровнинг “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони 1990 йилда қайтадан тикланди.

“Қўшиқларим – менинг умрим. Умр эса ўтмоқда. Шоир Тўра Сулаймон ибораси билан айтганда: “Умр ўтмоқдадир дарё мисоли”. Оқиб ўтган сувни қайтариб бўлмаганидек, ўтган умрни ҳам қайтариб бўлмайди. Шунинг учун инсон азиз умрининг ҳар дамини кўнгли тўлиб яшаши керак, тўлақонли ҳаёт кечириши лозим. Инсон ҳалол яшаши керак, мардона яшаши керак. Зотан, Яссавий бобомиз: “Мардона бўл, ғариб бош”, деб бежиз айтмаганлар. Ҳар қандай оғир кунларда ҳам ҳақиқат барибир қарор топишига қатъий ишонч билан яшаш даркор. Мен ўз ҳаётим мисолида ҳақиқат барибир тантана қилишига ишонч ҳосил қилдим. Хусусан, 1966 йилда “баъзи ўртоқлар”нинг жонбозлик кўрсатиб қилган саъй-ҳаракатлари туфайли камина “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” унвонимдан маҳрум этилган бўлсам, 1990 йилда, орадан деярли чорак аср ўтгандан сўнг ҳурматли Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг махсус фармонига кўра ўша унвон қайтадан тикланди.” [264, 165-б.]

42.5.37. 2002: “ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ҲОФИЗИ” УНВОНИ

Фахриддин Умаровга 2002 йилда “Ўзбекистон халқ ҳофизи” фахрий унвони берилди.

42.5.38. 2017: 41 ТА ҚЎШИҚЛАРИ РЎЙХАТИ

Маълумки, улуғ ҳофиз Фахриддин Умаров юзлаб қўшиқлар басталаган ва куйлаган. Афсуски, бугунги кун – 2021 йил 21 сентябрга қадар уларнинг тўлиқ рўйхати тузилмаган. Фахриддин аканинг севимли шогирди ва тарихчи олим бўлмиш Ҳожиакбар Ҳамидов шу савобли ишни амалга оширса бўларди.

[264]-китоб охирида Фахриддин Умаров басталаган ва куйлаган 41 та қўшиқнинг номи, шеър муаллифи ва басталанган йили ёзилган.

“ҚЎШИҚЛАРДАН НАМУНАЛАР

«1. “Сабо етсанг...”, Алишер Навоий, 1954 йил.
2. “Жамолинг васфини...”, Бобур, 1955 й.
3. “Ўзбекистон қизлари”, Камтар, 1955 й.
4. “Кам бўлмасун...”, Бобур, 1958 й.
5. “Учиб ўтган қалдирғоч”, Ёнғин Мирзо, 1958 й.
6. “Хаёлимда дилоромим...”, Машраб, 1958 й.
7. “Сени севдим”, Шуҳрат, 1958 й.
8. “Қалбимни қайтар”, Шуҳрат, 1959 й.
9. “Ҳилол эмасму”, Ёнғин Мирзо, 1961 й.
10. “Азиз Ватаним”, Пўлат Мўмин, 1962 й.
11. “Она дерман”, Ёнғин Мирзо, 1962 й.
12. “Муаллим устозга”, Ёнғин Мирзо, 1963 й.
13. “Фарзанд ҳақида”, Ёнғин Мирзо, 1963 й.
14. “Дилда меҳринг”, Зоҳиджон Обидов, 1964 й.
15. “Сўроқ бўлармиди...”, Шукрулло, 1964 й.
16. “Дард сўранг...”, Машраб, 1964 й.
17. “Эй фалак...”, Машраб, 1965 й.
18. “Мени ёд эт”, Миртемир, 1965 й.
19. “Эй муҳаббат”, Пўлат Мўмин, 1966 й.
20. “Дўстлар”, Жуманиѐз Жабборов, 1966 й.
21. “Сочнинг савдоси тушди...”, Бобур, 1967 й.
22. “Ё ҳаётан набий...”, Хазиний ва Камий, 1967 й.
23. “Ўзбегим”, Эркин Воҳидов, 1968 й.
24. “Хаёл”, Эркин Воҳидов, 1969 й.
25. “Дўстлар саломат бўлса бас”, Чустий, 1970 й.» [254, 155-157-б.]
26. “Дерлар, одам боши...”, Ёдгор бахши, 1970 й.
27. “Бахт тиларман”, Эркин Воҳидов, 1970 й.
28. “Ёр этасанму...”, Ўткир Рашид, 1972 й.
29. “Айрилса”, Ёдгор Бахши, 1972 й.
30. “Енгади”, Чустий, 1972 й.
31. “Яхши бўлинг”, Ёдгор Бахши, 1973 й.
32. “Халқим”, Ғайратий, 1973 й.
33. “Қаҳрамонлар хотираси”, Ҳайдар Муҳаммад, 1975 й.
34. “Бисмиллоҳир Раҳмонур раҳимдандур”, Мухлис, 1980 й.
35. “Назардан қолмасин”, Чустий, 1981 й.
36. “Умр ўтмоқдадур...”, Тўра Сулаймон, 1983 й.
37. “Илтимос”, Абдулла Орипов, 1985 й.
38. “Ҳайрон ўтдик биз”, Абдулла Орипов, 1985 й.
39. “Сенга болажон...”, Тўра Сулаймон, 1997 й.
40. “Эрка оҳу”, Муҳаммад Юсуф, 1997 й.
41. “Ағёр тушмасин...”, Абдулла Орипов, 1998 й.» [264, 170-171-б.]

42.5.39. 1970: “БЎЛМАСИН» ҚЎШИҒИ. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

“Ёшлигимда дўмбира чертиб, халқ оғзаки ижодидан термалар айтадиган бахшиларнинг қўшиқларини берилиб тинглар эдим. Уларнинг бетакрор санъатига қойил қолиб, уларга эргашишга ҳаракат қилардим. Бахшилар созни шу қадар маҳорат билан чертишардики, чолғу асбоби бамисоли уларнинг қўлида рақсга тушарди. Сознинг нолиши бутун оламни сеҳрлаб, тингловчини бир ерга михлаб қўярди. Дўмбиранинг овози янграган заҳоти тингловчининг бутун вужуди қулоққа айланарди. Бахши оҳанглар ёрдамида инсоннинг ақл-идрокини бошқара оларди. Мен кейинчалик халқ йўлида бир неча қўшиқ яратдим. Жумладан, Ёдгор бахши ижодидан илҳомланиб “Бўлмасин” деган қўшиқ яратдим:

Ёдгор бахши Исҳоқов шеъри, Фахриддин Умаров қўшиғи

БЎЛМАСИН

Дерлар, одам боши қаттиқдир тошдан,
Ҳаётда нималар кечмайди бошдан,
Яшашга тобланинг темирдек ёшдан,
Қайталанмас умр увол бўлмасин.

Асл фарзанд чиқар асил хонадан,
Бошланади ҳурмат ота-онадан,
Юз ўгирар ҳамма кибру ҳаводан,
Атворингиз совуқ шамол бўлмасин.

Кўзи қўчқор пешонаси дўнг бўлар,
Мард йигитнинг доим иши ўнг бўлар,
Ишинг тушиб борсанг, номард гунг бўлар,
Номардларга асло кунинг қолмасин.

Дўстсиз одам ўхшар беқанот қушга,
Кечган умр ўхшар даҳшатли тушга,
Жон дўстинг бошқаю, нон дўстинг бошқа,
Дўстим деб юрганинг душман бўлмасин.

Кечиринг, яхшилар, Ёдгор бахшини,
Сизга айтган бўлса ёмон-яхшини,
Яхши ошин ейди, ёмон бошини,
Боғда тикон бўлманг, боғбон юлмасин.» [264, 161-162-б.], [267]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

263. NAVO TV. Faxriddin Umarov - Mohitobon kelsa deb | Фахриддин Умаров - Мохитобон келса деб. -
Фахриддин Умаров - Google Search (www.youtube.com March 19, 2021. 4 дақиқа 46 сониялик видеолавҳадан сурат);
www.youtube.com/watch?v=Фахриддин%20Умаров&tbm=isc...=_LRSQktyH8T7Qy-_0iP9wLOMSQkty (www.youtube.com March 19, 2021. 4 дақиқа 46 сониялик видеолавҳадан сурат).

264. НАБИЖОН БОҚИЙ, ҲОЖИАКБАР ҲАМИДОВ. Мени ёд эт. – Т., 2017. – 172 б.

265. Hojiakbar Hamidov va Faxriddin Umarov. Fahriddin Umarov - Xotira filmi. - Fahriddin Umarov - Xotira filmi - YouTube (www.youtube.com 2021.07.06. 3 соат 49 дақиқа 49 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=XLA0BHpjbEA (www.youtube.com 2021.07.06. 3 соат 49 дақиқа 49 сониялик видео).

266. O’zMTRK O’zbekiston milliy teleradiokompaniyasi. Retro shedevr | Ўзбекистон халқ хофизи Фахриддин Умаров ҳаёти ва ижодига бағишланади [24.04.2021] - Retro shedevr | Ўзбекистон халқ хофизи Фахриддин Умаров ҳаёти ва ижодига бағишланади [24.04.2021] - YouTube (www.youtube.com 2021.25.04. 41 дақиқа 17 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=RWYTA0uVxig (www.youtube.com 2021.25.04. 41 дақиқа 17 сониялик видео).

267. OLTIN ARXIV. Яна бир сиз эшитмаган қўшиқ. - https://www.youtube.com/watch?v=V58OCTv7Nds (www.youtube.com 2020.26.10)

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 21 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.5)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.5. ФАХРИДДИН УМАРОВ (1926-2007)
ФАХРИДДИН УМАРОВНИНГ “БЎЛМАСИН” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Фото 55. Фахриддин Умаров (1926-2007). [263]

Фахриддин Умаров ҳақида қизиқарли маълумотлар кўп бўлганлиги сабабли катта параграфга айланди. Уни ўқиш осон бўлишлиги учун 39 та бандга ажратиб ёздим.

42.5. Фахриддин Умаров (1926-2007)
42.5.1. Умумий маълумот.
42.5.2. Болалик даври.
42.5.3. Оиласи.
42.5.4. 1933: Сургун.
42.5.5. Мусиқавий таълим.
42.5.6. 1936: Тошкентга сафар.
42.5.7. 1936: Дастлабки ашула.
42.5.8. 1936-1938: Таъна-дашномлар.
42.5.9. 1938: Украинага қайтиш.
42.5.10. 1941-1945: Уруш йиллари.
42.5.11. 1946: Ўзбекистонга қайтиш.
42.5.12. Тўйдаги қўшиқ.
42.5.13. Радиодаги фаолияти.
42.5.14. Пскентдаги фаолияти.
42.5.15. 1951: Эстрададаги фаолияти.
42.5.16. 1954: «Сабо етсанг» қўшиғи.
42.5.17. 1955: «Жамолинг васфини ...» қўшиғи.
42.5.18. 1959: “Қалбимни қайтар” қўшиғи.
42.5.19. 1960: Ўғил тўйи ва фелетон.
42.5.20. 1962: “Онам дерман” қўшиғи.
42.5.21. 1962: Ҳабиб Абдуллаев илтимоси.
42.5.22. 1964: Унвон.
42.5.23. Дастлабки шогирдлар.
42.5.24. 1963: Жўрабек Муродовга ёрдами.
42.5.25. 1964: Шерали Жўраев ҳақида.
42.5.26. Бошқа шогирдлари.
42.5.27. 1966: “Дўстлар” қўшиғи.
42.5.28. 1966: “Эй муҳаббат” қўшиғи.
42.5.29. 1966: Унвоннинг бекор қилиниши.
42.5.30. 1967: Тожикистонга кўчиш таклифи.
42.5.31. 1972: “Ёр этасанму” қўшиғи.
42.5.32. 1972: «Малаксан» қўшиғи.
42.5.33. 1975: “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғи.
42.5.34. 1983: “Умр ўтмоқдадур» қўшиғи.
42.5.35. 1985: “Илтимос» қўшиғи
42.5.36. 1990: Унвоннинг тикланиши.
42.5.37. 2002: «Ўзбекистон халқ ҳофизи» унвони.
42.5.38. 2017: 41 та қўшиқлари рўйхати.
42.5.39. 1970: “Бўлмасин” қўшиғи. Шерали Жўраев ижросида.

42.5.1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

Машҳур ҳофиз Фахриддин Умаров ҳақида умумий маълумот сифатида Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясидан ёзилган мақолани кeлтирай.

“УМАРОВ Фахриддин Асилпўлат ўғли (1926.1.9, Қибрай тумани – 2007.8.9) - лирик хонанда ва бастакор, Ўзбекистон халқ ҳофизи (2002). Илк мусиқа сабоқларини отасидан, сўнг ҳофизлик сирларини Асқар Убайдуллаев, Акмалхон ва Бобохон Сўфихоновлардан ўрганган. Тошкент консерваториясида таълим олган (1950-53). Ўзбекистон радиоқўмитаси (1946-61), Ўзбек давлат филармонияси (1961-86)да яккахон хонанда. Репертуаридан, асосан, куйларни ўзи басталаган қўшиқ ва ашулалар - «Ишқингда зор ўлдим» (Ноқис ғазали), «Найларам» (Хислат), «Жамолинг», «Сочининг савдоси тушди» (Бобур), «Онам дерман» (Ё.Мирзо), «Қайдасан» (Машраб), «Ўзбегим» (Эркин Воҳидов), «Эй, муҳаббат» (Пўлат Мўмин), «Умр ўтмоқда» (Тўра Сулаймон), шунингдек, мумтоз («Чоргоҳ», «Баёт» каби) ва замонавий бастакорлар ашулалари («Муножот», «Содирхон Ушшоғи» ва бошқа) ўрин олган. Ижролари Ўзбекистон радиоси фоножамғармасига, 20 дан ортиқ грампластинкага ёзилган.
Адабиёт: Боқий Н., Ҳамидов Ҳ., Мени ёд эт, Т., 2000.” [6, У ҳарфи жилди, 94-б.]

Фахриддин Умаровнинг шогирди, хонанда, тарих фанлари доктори, профессор Ҳожиакбар Ҳамидов ва ёзувчи Набижон Боқий биргаликда 2017 йилда “Мени ёд эт” номли [255]-китобни нашр қилдиришди. Китобда Фахриддин Умаров ҳаётига доир айрим қизиқарли маълумотларни ушбу параграфда келтираман. [255]-китоб охирида Фахриддин Умаров басталаган ва куйлаган 41 та қўшиқнинг номи, шеър муаллифи ва басталанган йили ёзилган. Улардан айримларининг қизиқарли тарихи ва матни ҳам китобда ёзилгани сабабли улар ҳақида ҳам қуйида ёздим.

42.5.2. БОЛАЛИК ДАВРИ

“Биз ота-онадан олти ўғил, олти қизмиз.
Менинг беғубор болалик даврим узоқ чўзилмаган. Энди ўйнаб-куладиган вақтимизда туйқус отамни: “Бойсан! Ёт унсурсан!” деб “қулоқ”лар – “муштумзўр”лар (биз у пайтлари “кулак” деган ўрисча сўзнинг маъносини ҳам яхши англамасдик) рўйхатига тиркаб қўйишди. Хўш, отамнинг бойлиги нималардан иборат эди? Оилада ўн иккита фарзанд эдик. Ўн икки фарзандни тарбиялаш, қорнини тўқ, устини бут тутиш осон бўлмайди. Устига устак, вақти-вақти билан уйимизга таниқли санъаткорлар ташриф буюриб туришарди. Оғир меҳнатдан ҳориб-толган отам бошқа эркакларга ўхшаб чойхоналарда улфатчилик қилиб юрмасди; топганини уйга таширди, топганини қалдирғоч полапонлари мисоли оғзини очиб ўтирган фарзандларига илинарди. Ҳали-ҳали отам қандай қилиб “ёт унсур” бўлиб қолганини ақлимга сиғдира олмайман. Назаримда, оиламиздаги тинч-тотувлик, аҳиллик очназар кимсаларнинг кўзига битмас-туганмас бойлик бўлиб кўринганди.

Кўп қатори отамни Украинага сургун қиладилар. Шунда онам: “Эр қаерда бўлса, хотин ҳам ўша ерда!” деб бир этак болалари билан отамизга эргашиб кетадилар. Боя айтганимдек, биз оилада ўн иккита фарзанд эдик. Учта бола отамнинг аввалги рўзғоридан эди. Оллоҳ раҳмат қилгур рафиқалари вафот этгач, бизнинг онамизга ёшгина вақтларида уйланган эканлар”. [264, 9-11-б.]

42.5.3. ОИЛАСИ

“Отам Асилпўлат Умарҳожи ўғли 1890 йили бобомнинг Қибрай қўрғонидаги боғ-ҳовлисида дунёга келган эканлар. Ҳаётларида не-не машаққатларни бошларидан кечириб, 1953 йил 17 июль – ҳайит намози куни пайғамбаримиз ёшларига етиб бандаликни бажо келтирадилар Илойим, Оллоҳ отамдан рози бўлсин!

Менинг тўрт ўғил ва икки қизим бор. Ҳусниддин 1947 йилда туғилган, Дилоромхон 1948 йили туғилган. Муяссархон 1950 йилда, Жалолиддин 1952 йилда, Фазлиддин 1955 йилда, Жамолиддин 1957 йилда туғилганлар. Ўн етти набира, ўн эваранинг бобосиман. Оллоҳга шукрлар бўлсинким, барчасининг камолини кўриш насиб этди. Бири-биридан меҳрибон, бири-биридан ширинсўз. Илойим, кўз тегмасин! Ҳамиша саломат бўлсинлар!

1993 йили узоқ давом этган оғир касалликдан сўнг умр йўлдошим Равзахоним вафот этдилар. Бошимизга оғир мусибат тушди... Ундан Оллоҳ рози бўлсин!

Ёлғизлик эркак кишини букиб қўяр экан, оғирлик қилар экан. Шул сабабдан ҳозирги оилам Матлубахонга уйландим. Матлубахон олий маълумотли, инглиз тили ўқитувчиси, битта ўғиллари (Абдулазизжон) бор. Худога минг қатла шукрким, ҳаётимиз ёмон эмас...” [264, 15-16-б.]

42.5.4. 1933: СУРГУН

“Хуллас, оиламиз Украинага бадарға қилинди. Бир ой деганда, йўл азобини эмас, гўр азобини бошимиздан кечириб, Украинанинг Скадовск туманига бориб тушдик.

Отам билан катта акам мусофирларни назорат қилиб турадиган комендантга учрашиб: “Гражданин начальник, нима гуноҳ қилиб қўйганимизни ўзимиз билмаймиз. Агар сиз билсангиз айтинг – нима учун мол-мулкимиздан, ёру биродарларимизни айирдилар?! Мақсад – бизни ўлдириб юборишдан иборат бўлса, Ўзбекистонда гумдон қилиб қўя қолишмайдими?! Илтимос, бизни ўз юртимизга қайтиб кетишимизга шароит яратиб беринг!” дейишди. Одам қиёфасидаги комендант ғарибларнинг арз-додини гўё ҳамдардлик билан тинглайди. Сўнг: “Бўпти, ўйлашиб кўрамиз”, дейди. Эртаси куни эса “Ўзбекистонга қайтишни истайдиган талабгорларни” назоратчи-оқсоқол қароргоҳига чорлайдилар. Улардан яна бир марта, талабларинг нима, деб сўрайдилар. Талаблар баён этилгач: “Биз сенга Ўзбекистонни кўрсатиб қўямиз!” дейишган заҳоти тўпппончасини ғилофидан чиқариб олган ГПУ (Госудаственное политическое управление – Давлат сиёсий бошқармаси, А.Ш.) ходимлари хонага бостириб кирадилар. Арзчиларнинг қўлларига кишан солинади ва отам билан катта акамни бирталай қибрайлик мусофирлар қаторида Узоқ Шарққа сургун қилиб юборадилар.

Буёқда – Украинада ҳали ўттизга кирмаган онам, эндигина ўн тўртга қадам қўйган опам бизга бош бўлиб қолдилар. Мен у пайтлари етти-саккиз яшар бола эдим.

1935 йили – 32 ёшда онам вафот этди. Шундан кейин ҳақиқий етимлик бошланди. Отамиз сургунда, онамиз қазо қилди. Чидаб бўлмайдиган аҳволга тушдик.” [264, 17-21-б.]

42.5.5. МУСИҚАВИЙ ТАЪЛИМ

«Дарвоқе, ўзим Украинада ўзбек мактабида ўқиб юрган вақтларимда бизга таълим бериш учун Тошкентдан ҳар хил соҳалар бўйича ўқитувчилар боришарди. Улар орасида мусиқа ўқитувчилари ҳам бор эди. Шулардан бири раҳматлик Инъомжон Икромовнинг укаси Раҳимжон Икромов эди. Мен дутор чалишни отамдан ўрганган бўлсам, скрипка чалишни, ашула айтишни йўлларини Раҳимжон акамдан ўрганган эдим. Дарҳақиқат, менинг санъатдаги илк устозим отам эдилар, у кишидан дутор чалиш сирларини ўрганганман. Ўша йилларни эслаб бир рубоий ҳам қоралаб қўйганман: “Қиблагоҳим эдилар энг биринчи устозим, Устозимдан ёдгорлик қўлимдаги бу созим...” Давоми ҳозир эсимда йўқ. Хуллас, ширин товушим бор, анча нарсалар айтишнинг машқини олганман.» [264, 34-б.]

«1935 йилда бизга бош-қош бўлиб Кифоят опам қолдилар. У пайтда 15 яшар эдилар. Ҳозир ҳаётлар, илойим, Оллоҳ умрларини узоқ қилсин! Опам болалар боғчасига ишга кирдилар, бизларнинг ҳолимизга яраб турдилар.” [264, 23-б.]

42.5.6. 1936: ТОШКЕНТГА САФАР

«Кутилмаганда отамдан хат келиб қолди. “Биз қутилдик. Омон-эсон Тошкентга етиб олдик. Ўзимизнинг юртимиздамиз. Колхоздан озгина ер олиб, деҳқончилик қиляпмиз. Худо хоҳласа, тез кунларда сизларни ҳам олиб келаман”, деб хабар берган эдилар. Бу хат келгандан сўнг акам икковимиз ўзимизни қўярга жой тополмай қолдик. Опам билан маслаҳатлашдик. У кишининг озгина – элллик сўмча жамғармалари бор экан. Шуни бизга бердилар. Қотган-қутган нонларни бўхчага тугиб йўлга отландик.

Аравакашларга секин эргашиб кетавердик. Олтмиш чақиримча яёв юриб, Херсонга етиб бордик. У ердан кемага ўтириб, қўлтиқдан ўтдик. Сўнг поездга ўтириб жўнадик. Харков томон кетдик. Харковда поезддан тушдик. Энди бошқа йўналишдаги поездга ўтиришимиз лозим эди. Бироқ, бизни бошқа поездга чиқишимизга ҳеч ким йўл қўймади. “Қани билетинг? Қани ҳужжатинг?” дейишарди. Бизда на билет бор, на ҳужжат. Пулимиз ҳам аллақачон тамом бўлган эди. Бу 1936 йилда бўлаётган гап.

Бахтимиз чопиб, биз яхшигина битта одамга рўпара бўлиб қолдик. “Кимсизлар, қаерга кетяпсизлар?” деб сўради у киши. Мундоқ қарасак, ёши каттароқ одам экан. Биз ҳамма гапни тушундик: шунақа-шунақамиз, дедик. “Демак, кулак бўлиб, кулакчиликка қарши кураш пайтида буёқларга келиб қолган экансиз-да. Бизда ҳам бегуноҳ одамларни ҳар томонга ҳайдаб кетишган”, дедилар ва ўзларининг бошларидан кечган воқеаларни гапириб бердилар. Одамнинг тафтини одам олади, дейдилар. Нотаниш йўловчи бизга ҳамдард бўлди. Ўқимишли одам экан, оқ-қорани таниркан. Бизни эргаштириб вокзал бошлиғининг ҳузурига бордилар. “Шунақа-шунақа, булар бор ҳужжатларини ҳам, пулларини ҳам йўлда қароқчиларга олдириб қўйишибди. Энди ейишга нони, билет олишга пули йўқ. Аҳвол шундай. Шўрлик болалар Тошкентга кетишаётган эмиш. Уларга ёрдам бермасангиз бўлмайди, ўртоқ началник!” деб тушунтирдилар. Вокзал бошлиғи ҳам ёши бир жойга бориб қолган одам эди. У дарҳол қизил шапка кийган ходимларидан бирини чақирди-да: “Буларни Москвадан Тошкентга кетаётган поездга чиқариб қўйгин. Ма, манави оз-моз пулни олиб, болаларга ажратилган арзон билетдан буларнинг номига харид қилгин”, дедилар. Сўнг: “Отинг нима? Отинг нима?” деб бизлардан номларимизни сўраб, битта вараққа ёзиб олдилар-да, уни ходимига бердилар.

Шундай қилиб, улар бизга яхшиликни раво кўришди. Инсофли кишилар экан. Поезд келгандан сўнг биз вагонга чиқиб жойлашдик. Лекин, егани на нонимиз бор, на овқатимиз. Устимда юпунгина кийим, елкамга мактабга олиб бориладиган жлид-папкамни (жилет – нимча, А.Ш.) осиб олганман. Поезд қўзғалди. Йўловчилар ўзлари билан ўзлари овора: биров бошини чопонига буркаб ётибди, биров кавшаняпти, бошқалар улфатчилик қиляпти. Бирортаси: “Ҳой, болалар, қоринларинг очгандир, манави нонни олинглар”, демайди. Бир бурчакка тиқилиб, кўзларимизни жавдиратиб ўтирибмиз”.» [264, 23-24-б.]

42.5.7. 1936: ДАСТЛАБКИ АШУЛА

«Поезд бир маромда силтаниб, тебраниб борарди. Очликдан ичимизни ит таталаётгандек бўларди. Нотаниш одамлардан мадад сўрашга орият йўл қўймасди. Кўриб турибмизки, кўпчилик мададга зор. Мададкор кишилар эса мудраб кетяпти.

Бирдан ғайратим жунбушга келди – овозимни баралла қўйиб, ашула айтиб юбордим! Сапчиб ўрнимдан туриб, гоҳ битта одамнинг олдига бораман, гоҳ бошқасининг рўпарасида пайдо бўламан. Асосан ўзбекча ашула айтаман, баъзан русча ҳам аралаштириб қўяман. Вагоннинг бошидан охиригача, қўшни вагонларга ҳам ўтиб юрдим: биров озгина пул берди, биров жилд-халтамга нон-пон солиб қўйди. Кейин топган-тутганимни йиғиштириб акамнинг олдига келдим. Акам бўлса, уялади. Унинг ёши каттароқ, номус қилади. Мен ҳали кичкинаман, мени биров билмайди. Чамаси, ўн яшарлик вақтим. Қолаверса, шунақа қилиб “ҳунарингиз”ни кўрсатмасангиз, очдан ўласиз. Яхшилар бор, ёмонлар бор. Лекин ҳамма ўзи билан овора, бировни ҳимоя қиладиган, бировга мадад берадиган замон эмас, дунё қалқиб турибди. Манман деган зотлар халқнинг олдига чиқиб, “Мен халқ душмани эдим, бир қошиқ қонимдан кечинглар!” деб тавба қилиб турибди. Одамлар юрак олдириб қўйган. Эртага нима бўлишини ҳеч ким билмайди... Хуллас, тўрт-беш танга пул топиб, озгина нон топиб, не-не азоблар билан Тошкентга ҳам етиб келдик.» [264, 26-б.]

42.5.8. 1936-1938: ТАЪНА-ДАШНОМЛАР

«Ўзбек мактабида ўқишимизни давом эттирдик, “аълочи”лар сафига кирдик. Бироқ, одамларнинг онги заҳарланган эди. Шўро ҳукумати ва фирқа фаолларининг елиб-югуришлари, тарғибот-ташвиқотлари бесамар кетмаган экан. Одамлар ўзгариб кетибди, одамлар ёлғон сафсаталарга ишонадиган бўлиб қолишибди. Агар “аъло” баҳо олсак: “Ана, қулоқнинг боласи”, деб қўлларини бигиз қилиб кўрсатишарди. Бировга қаттиқ гапириб қўйсак ҳам: “Ана, қулоқнинг тирранчаси!” дейишади. Кўчада юрсак ҳам: “Ана, қулоқвачча, бойнинг боласи кетяпти!” деб ҳоли-жонимизга қўйишмасди. Бундай гапларни эси йўқ болалар айтса-ку, майли, тишни-тишга босиб чидаймиз ёки муштлашиб, ёқалашиб хуморимиздан чиқамиз. Аммо, кап-катта одамлар таъна тошини отиб турсалар, додимизни кимга айтишни ҳам, бошимизни қайси деворга уришни ҳам билмай қолардик. Таъна-дашномлар жонимизга тегди. Охири, бўлмади. Икки йилдан кейин чидамадик, ўз юртимизга сиғмай қолдик, дунё кўзимизга қоронғи кўриниб кетди.» [264, 27-б.]

42.5.9. 1938: УКРАИНАГА ҚАЙТИШ

«1938 йили акам икковимиз икки оёғимизни битта этикка тиқиб, йиғлаб туриб олдик. “Биз кетамиз, вассалом! Опам, сингилларимиз ўша ёқда бўлса, биз бу ерда қачонгача одамлардан дакки эшитиб юрамиз! Кетамиз дедикми, кетамиз!” дедик қайсарлигимиз тутиб. Хуллас, 1938 йили отамни ҳам ёнимизга қўшиб, яна-тағин Украинага қайтиб бордик. У ерда ёру биродарлар, қариндош-уруғлар, опамлар, қўни-қўшнилар биздан ҳол-аҳвол сўрашди. Ўзбекистонда қама-қама авж олганини, бегуноҳ инсонларни “халқ душмани” деб бадном қилишаётганини гапириб бердик. “Яхшиси, шу ерда яшайверинглар. Бизни қулоқ қилишда жонбозлик кўрсатган муртадлар энди кун бермайди. Иймон-эътиқодини сотган одамлардан яхшилик кутиб бўлмайди”, дедилар. Мусофирлик азобини тортиб, юрт соғинчи билан яшаётган одамлар ниҳоятда ўксидилар. Биров йиғлади, биров қарғади, ўзларини уёққа урдилар, буёққа урдилар. Ишқилиб, ахийри ҳовуридан тушдилар. Орадан тўрт-беш кун ўтгач, давлат хўжалигига қарашли уйлардан уч хонани бизга ажратиб беришди. Отам совхозга ишга кирдилар, деҳқончилик қилдилар”. [264, 28-б.]

“1941 йил май ойининг охирларида тўлиқсиз ўрта мактабни битирган ўқувчиларга, жумладан, Фахриддин Умаровнинг акасига ҳам гувоҳнома бериб, Тошкентга қайтишга рухсат бўлади. Бошқаларга ҳам юртига кетишга рухсат берилган чоғда уруш бошланиб қолади.» [264, 29-б.]

42.5.10. 1941-1945: УРУШ ЙИЛЛАРИ

«Фақат акамгина Ўзбекистонга қайтишга улгуради, холос. Тошкентга келган акамни бирорта ўқув юртига ҳам, ишхонага ҳам қабул қилишмайди. Ҳамма жойда: “Қулоқнинг боласи экансан”, дейишиб остонадан қайтариб юборишаверади. Акамдан бизга хат бориб қолди. “Шунақа гаплар, менга кун беришмаяпти. Ўз юртимда бегонага ўхшайман... Яқинда ҳарбий комиссариятга ариза бердим; кўнгилли бўлиб урушга кетмасам, бу ташвишлардан қутулмайман, шекилли. Худо хоҳласа, урушдан кейин кўришамиз!” деб ёзибдилар. Дарҳақиқат, кўп ўтмасдан акам армияга сафарбар этилибдилар.

Акаларимни тўппа-тўғри урушга ҳайдадилар, отамни рабочий баталионга сафарбар этишди. Кўп ўтмасдан отамдан хат келиб қолди. У ҳозирги Остона шаҳрида экан. Уруш пайтлари бу шаҳарни Акмолинск дейишарди. Кейин икки-уч марта номини ўзгартиришди – Целиноград ҳам бўлди.

Ўртанча акам – Шомурод урушгача тракторчилар, комбайнчилар, шофёрлар тайёрлайдиган мактабда таржимон бўлиб, рус ва украин ўқитувчиларига ёрдам берарди. Мен ёш бўлсам ҳам, лекин акам туфайли ўша мактабнинг гувоҳномаси бакор келди. Тракторчилик қилдим, комбайн ҳайдадим. Кечасию кундузи тиним нималигини билмасдан ишлардик.

“Мени урушга жўнатинглар!” деб ҳали унисига, ҳали бунисига учрашдим. Лекин менинг ўрнимни босадиган одам топилмагани учун урушга жўнатишмади.

Истеъфога чиққан полковник Шушетский деган одам давлат хўжалигимизнинг директори эди. Бир куни жонимни жабборга бериб ишлаётсам олдимга шу киши келиб қолди. Аҳволимни кўриб раҳми келиб кетди, шекилли, чангга ботиб турганимга, кир-чирлигимга ҳам қарамасдан маҳкам бағрига босиб қучоқлаб олди. “Ўғлим, отанг қаерда?” деб сўради ўпкаси тўлиб. “Отам рабочий баталионда, фалон жойда”, дедим. “Бўлмасам, ариза ёзгин, агар ўзим боқаман, қарайман, деган мажбуриятни бўйнингга олсанг, биз уни чақиртириб оламиз. Шунақа қонун чиқиб қолди”, деди. Биргалашиб ариза ёздик, уёқ-буёққа югурдик. Хайрият, орадан уч-тўрт ой ўтгач, отамнинг ўзлари (худо раҳмат қилсин!) келиб қолдилар. Отам келганларидан сўнг уйимизни бошқа қилиб, у кишига алоҳида жой олиб, уйлаб қўйдик. Кейинги рўзғорларидан бир-иккита фарзандлар туғилди. Мана, укаларимиз бор. Кенжа онамиз ҳам жуда меҳрибон эдилар, худо раҳмат қилсин!

Украинага немислар бостириб келди. Немислар ишғол қилиб турган пайтларда ҳам биз ўша ерда яшадик, ишладик. Лекин биз немисларга рўпара келганимиз йўқ. Фақат катта кўчалар бўйлаб машиналарда ўтиб кетаётганларини кўриб қолардик, холос. Қолаверса, биз яшайдиган хуторлар немисларни ўзига жалб этадиган, ҳавас қилса арзийдиган жойлар эмас эди.» [264, 29-33-б.]

42.5.11. 1946: ЎЗБЕКИСТОНГА ҚАЙТИШ

“1946 йили, аслида, тўрт-беш кунлик йўлни бир-бир ярим ой деганда аранг босиб ўтдик. Шундай қилиб, азоб-уқубатлар билан “қизил вагонлар”да Тошкентга кириб келдик” [264, 33-б.]

42.5.12. ТЎЙДАГИ ҚЎШИҚ

“Маҳалламизда ўзига тўқ бир киши бор эди. Бир куни ўша киши эл-юртга ош берди, тўй қилди. Тўйга радиоларда қўшиқларини, ашулаларини эшитиб юрганимиз машҳур артистлар ташриф буюришди. Улар орасида Ғулом Абдураҳмонов (1910-1987), Шоқосим Шожалилов (1909-1984), Дони Зокиров (1914-1985), Мавлуда Аъзамова (1913-...), Берта Давидова (1922-2007) каби санъаткорлар бор эди. Тўйга ҳам тумонат одам йиғилганди. Санъаткорлар галма-гал ашула айтишиб, халқнинг олқишларига сазовор бўлдилар.

Тўй ниҳоятда қизиб, санъаткорлар ўртасида ўзига хос ижодий мусобақа бошланган бир пайтда ўзимизга қарашли бир киши даврага чиқиб: “Азизлар, бизнинг ҳам булбулимиз бор. Агар ижозат берсаларинг, у ҳам бир нарса айтиб берсин”, деб таклиф қилди. Буни қарангки, кўпчиликнинг олдида ашула айтиб беришимни илтимос қилиб қолдилар. Ўзимиз соясига салом бериб юрадиган улуғ ҳофизларнинг, номдор санъаткорларнинг назари тушиб турган бир пайтда ашула айтишнинг ўзи бўладими! Ҳолатимни ўзингиз кўз олдингизга келтириб кўраверинг! Қисқаси, дуторни олдим, энди созини тўғрилаб машқ бошлаган эдимки, скрипкасини кўтариб Дони ака ёнимга келди, секингина скрипкада қўшилдилар. Бир-иккита қўшиқ айтдим. Олқишлар янгради, қарсакбозлик бўлиб кетди. Қўлимни кўксимга қўйиб устозларга таъзим бажо келтирдим. Шу пайт Мавлуда опа шошилиб ёнимга келиб: “Вой, опагинанг айлансин, яхшигина овозинг бор экан-ку! Бу ерларда нима қилиб юрибсан?!” дедилар. “Ўзим ҳам ҳайронман, яқинда Украинадан келдим”, дедим уялинқираб. Шоқосим ака, Шоолим ака (Шожалилов, 1921-1989), Дони Зокировлар ҳам менинг овозим ширали эканлигини билишган экан. “Эртага сени радиода кутамиз, фалон жойга борасан”, дейишди. Хўп, дедим.» [264, 33-б.]

42.5.13. РАДИОДАГИ ФАОЛИЯТИ

«Эртаси куни юрагимни ҳовучлаб радиога бордим. Дутор черттириб, ашула айттириб кўрдилар. Бир-бирларига қараб бошлари силкитишиб маъқуллашди. “Шунақа-шунақа, ҳали ёш экан, бошидан кўп азоб-уқубатларни кечирибди”, деб Мавлуда опам менинг таржимаи ҳолимни қисқача гапириб бердилар. “Биз Фахриддинга қўлимиздан келганча ёрдам берайлик, билмаганларини ўргатайлик”, деб таклиф қилдилар. Бу таклиф ҳаммага маъқул бўлди. “Ишга оламиз”, дейишди. Йўл-йўриқлар кўрсатишди. Ундай қиласан, бундай қиласан, дейишди. Қолганини аста-секин кўраверасан, дедилар. Ўша пайтларда радиода кадрлар бўлимининг бошлиғи София Бухороева эдилар. Шу кишига учрашдим. София опа мени ишга қабул қилдилар. Устоз санъаткорлар тўпланган даргоҳда иш бошладим, мусиқа санъатининг ҳали ўзим билмайдиган сир-асрорларини ўрганишга киришдим. Етук, машҳур санъаткорларнинг ёнида юриб, улардан кўп нарсаларни ўрганиш ҳам катта бахт эди.

Устозлар даврасида икки йилча санъатнинг нозик томонларини ўрганиб, ўзим ҳам ашула айтишнинг ҳавосини олдим. Гоҳ скрипка, гоҳ дутор чалиб айтардим. Бу орада кўп хонандаю созандалар билан танишдим.» [264, 33-34-б.]

42.5.14. ПСКЕНТДАГИ ФАОЛИЯТИ

«Урушдан кейинги йилларда илк бора Пскентга тўйга борганимда туман раҳбарлари қўшиқларимни эшитишиб, менга мухлис бўлиб қолишибди. “Ҳозир туман Маданият уйида ишлар яхши эмас. Агар ўзингиз келиб, шуларга ёрдам берсангиз, қарашиб турсангиз, балки уларнинг ишлари ҳам юришиб кетармиди? Янги ашулачи келибди деб, одамлар ҳам Маданият уйининг тадбирларида фаол иштирок этармиди?” деб маслаҳат қилишди маҳаллий раҳбарлар.

Қибрайга келдим. Бўлган воқеани отамга айтдим. “Шундоқ бўлса, ўзим бориб кўраман”, дедилар отам. Пскентга қайтдик. Отам раис билан учрашдилар. Ҳийла суҳбатлашдилар. Бир-бирларига маъқул бўлишди. Отам ишлашимга рухсат бердилар. Раис хурсанд бўлди. Шундай қилиб, Пскентда ишлаб юрдим. Рисорушкада (шоли тозалаш цехида, А.Ш.) ишлаб юриб, ҳар замон туман марказига бориб концертларда қатнашар эдим. “Фалончининг тўйида ашула айтган йигитнинг концерти бўлар экан”, дейишарди. Менинг номимни эшитган томошабинлар театрга ёпирилиб келадиган бўлишди. Театр аста-секин ўзини ўнглаб олди. Улар ҳам мени яхши кўриб қолишди.

Камбағалнинг елкасига офтоб тегиб қолган кунлардан бир куни отам мени ёнларига чақириб: “Ўғлим, худойим ўзи азиз қилган бандаларига истеъдод беради. Сен ўз истеъдодингни хор қилмагин. Шундай қилиб юраверсанг, худойимни ҳам норози қилган бўласан. Яратганга беадад шукрлар бўлсинки, энди ўзимизни, рўзғоримизни хийла тиклаб олдик. Буёғи тўкинчилик бўлади. Шунинг учун трактор, комбайн минаман деб вақтингни зое кетказмагин. Яхшиси, аввалги ишингга қайтгин. Аслида, радиодан бекор кетган эдинг, мен ҳали-ҳали афсусланаман. Лекин, қийинчилик пайтларида бошқа иложинг ҳам йўқ эди. Аммо, энди эски ишингга қайтмасанг бўлмайди”, дедилар. “Майли, эски ишимга қайтаман”, дедим. Отамдан дуо олиб, катта санъат даргоҳига қайтдим. Бу гал радиога эмас, эстрадага ишга кирдим.” [264, 35-36-б.]

42.5.15. 1951: ЭСТРАДАДАГИ ФАОЛИЯТИ

“1951 йил. Эстрадага ишга кирганимдан сўнг Республиканинг барча гўшаларига борадиган ҳаётим бошланди. Эстрада жамоасида Муҳаммаджон Мирзаев (1913-1999), Илҳом Тўраев каби ажойиб созандалар билан танишдим. Улардан кўп нарсаларни ўрганишга ҳаракат қилдим. Аста-секин маошим ҳам ортиб борди, обрў-эътибор қозондим. Ҳаётимиз изга туша бошлади.

1952 йили радио қошидаги мусиқачилар жамоаси тарқатиб юборилди. Энди кимнинг ашуласи ёки мусиқаси бўлса, келиб оҳанрабо тасмасига ёздириб кетадиган бўлди. Ўша тасмага ёзилган ашуласи, мусиқаси учун белгиланган тартибда ҳақ олади, лекин санъаткорнинг ўзи штатда бўлмайди, унга маош тўланмайди. Тасмага ёзиб оладиган беш-олтитагина техник ходимлар радио штатида қолди, холос. Шунинг учун радиодан бўшаган кўпгина истеъдодли хонанда ва созандалар бизнинг эстрада жамоамизга келиб қўшилди. Сўфихоновлар, Шожалиловлар, Ортиқхўжа ака, Фахриддин Содиқов (1914-1977), Комилжон Жабборов (1914-1975), Сайиджон Калонов (1914-1971), Илҳом Тўраев каби созандалар, бастакорлар билан бақамти ишладим. Улардан кўп нарсалар ўргандим. Бирга юриб худди укаларидай, фарзандларидай бўлиб қолдим. Устозларнинг беғараз ёрдамлари шарофати билан кун сайин фалончи бўлиб обрў-эътиборим ортиб борди.» [264, 37-38-б.]

Фахриддин Умаров 1953-1954 йилларда Тошкентда мактабнинг кечки бўлимида ўқиб ўрта маълумотни олди [265]. У 1953 йилда шоир Ёнғин Мирзонинг (Худойберган Мирзаев, 1917-1990) “Учиб ўтган қалдирғоч” шеърига куй басталаб дастлабки ўз қўшиғини куйлади.

42.5.16. 1954: “САБО ЕТСАНГ” ҚЎШИҒИ

Фахриддин Умаров 1954 йилда Алишер Навоийнинг “Сабо етсанг” ғазалига куй басталаб куйлади. 1962 йилда машҳур академик Ҳабиб Абдуллаев шу қўшиқ билан боғлиқ битта илтимос қилган. Бу илтимосга доир маълумотни 42.5.21-бандда ёзаман, иншааллоҳ.

“Ҳазрат Навоий сўзлари билан айтиладиган қўшиқнинг матни аслиятда бундай эди:

САБО ЕТСАНГ

Йўлунда туфроғ ўлдум, эй сабо, етсанг ғуборимға,
Қуюн бўл, доғи элтиб садқа қилғил гулузоримға.

Гар ўлсам ул малак сиймо парий ҳажридин, айланғай
Парий бирла малак парвонадек шамъи мозоримға...

Қуёш янглиғ юзунг ҳижринда эрмас ёрумоқ мумкин,
Гар ўлса юз қуёш толиъ қорайған рўзғоримга.

Йигитлар ишқини гар ихтиёр этмам десам, қўймас
Йигитлик бирла ошиқ шевалик ўз ихтиёримға...

Сени, эй муғбача, маҳрумликдин асрасун тенгри,
Агар бир жоми май бирла илож этсанг хуморимға.

Фано майхонасининг майфурушиға фидо жоним
Ки, май эҳсон қилур ҳолатда боқмас йўқу боримға.

Вафо ўтиға мен қуйдум, вале топқай Навоийдек
Муҳаббат риштасин таққан киши ҳар бир шароримға.» [264, 147-148-б.]

42.5.17. 1955: “ЖАМОЛИНГ ВАСФИНИ ...» ҚЎШИҒИ

Фахриддин Умаров 1955 йилда Бобур Мирзонинг (1483-1530) «Жамолинг васфини» сўзлари билан бошланадиган ғазалига куй басталаб куйлади.

«Яратганга беадад шукрлар бўлсинки, мана, ўз диёримга – Ўзбекистонимга келиб, қачонлардир орзу қилган инсонлар билан учрашдим, улар билан бақамти ишлай бошладим.

Эстрада жамоасида хизмат қилиб юрган кезларим Бобур ғазалларини синчиклаб мутолаа қилдим. Аввало, Бобур ғазалларини куйга солиш ниятида эмас, балки ундан маънавий озуқа олиш, руҳий малҳам олиш мақсадида ўқиб-ўрганардим. Бир куни Бобур Мирзонинг (1483-1530) жавоҳирлар сандиғидан инжа ғазалини топиб олдим:

ЖАМОЛИНГ ВАСФИНИ ...

Жамолинг васфини, эй ой, неча элдин эшитгаймен,
Не кун бўлғай висолингға мени дилхаста етгаймен.

Тараҳҳум юзидин юзунгни кўрмакка буюрғайсен,
Хуш улким, оразингни кўргамен, сўзунг эшитгаймен.

Итингдурмен, сочинг занжирини бўйнумға маҳкам қил,
Ки, водийи фироқинг ичра қўрқарменки, йитгаймен.

Тараҳҳум қилмасанг, ё боқмай истиғно била ўтсанг,
Тазарруъ қилғамен, ё йиғлағаймен, ўзга нетаймен.

Муяссар бўлмаса бошимни қўймоқлик аёғиға,
Бошимни олиб, эй Бобур, аёқ етганча кетгаймен.

Шу ғазални ўқиган заҳотим “Оҳ!” деб юбордим. Чунки муҳожирликда юрган кезларимиз бизни йўқлаб борган кишилар Ўзбекистонни таърифласалар, кечалари осмондаги тўлин ойга термилиб ширин хаёлларга чўмар эдим: шу ой Ватанимни сутдек нурига ғарқ қилиб, чўмилтириб ўтади, ундан хушхабарлар келтиради. Ойга қарасам, тўлқинланиб кетардим. Албатта, ғазалда ой тимсоли ёр рамзини ифодалайди. Лекин унда Ватан соғинчи ҳам мужассамлашгандек эди. Бу ғазални куйга солиб айтиш иштиёқи пайдо бўлди. Иштиёқ шу қадар кучли эдики, бир неча кун давомида худди Амир Темурнинг Ҳисор тоғларига яшириб кетган хазинасини топиб олган кишидек ўзимни қўярга жой тополмай юрдим. Ниҳоят, мен таянч нуқтани топгандай бўлдим. Бобурнинг қалбидан отилиб чиққан нидо маромига етказилиши керак эди. Шундагина тингловчи қалбида ўчмас из қолдиради, шундагина тингловчининг бир умрлик ҳамроҳи бўлиб қолади. Эзгу ниятимни амалга ошириш учун Бобур Мирзо руҳидан мадад сўрадим, шоирнинг ижодидан мадад олдим.

Кўпдин бериким ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзау бир нафас қарорим йўқтур,
Келдим бу сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин боруримда ихтиёрим йўқтур.

Бобур Мирзонинг мана шу рубоийси менинг яратилажак қўшиғимга калит бўлди. Ич-ичимдан ҳис этдимки, бизнинг бошимизга тушган мусибатлар бир-бирига ўхшаш эди. Бобур Мирзо ўз ихтиёри билан ўзга юртларга бориб қолади, аммо қайтишга ихтиёри йўқ. Чунки замон ўзгариб кетади, давру даврон ўзгариб кетади. Украинага сургун қилинган ўзбеклар эса боришда ҳам, келишда ҳам беихтиёр бўладилар. Натижа эса бир хил – Ватан соғинчи юрак-бағримизни ўртайди, дунё кўзимизга қоронғи бўлиб кўринади. Ғамбода кўнгулга озгина равшанлик ҳадя этиш учун “Жамолинг васфини...” жумласи билан бошланадиган ғазалга 1954 йили куй басталадим. Янги қўшиғимни тингловчилар жуда яхши қабул қилдилар.” [264, 42-43-б.]

42.5.18. 1959: “ҚАЛБИМНИ ҚАЙТАР» ҚЎШИҒИ

Шоир ва ёзувчи Шуҳратнинг “Қалбимни қайтар” шеъри асосида Фахриддин Умаров 1959 йилда басталаган ва куйлаган қўшиқни Шерали Жўраев 1960-йиллар ўртасидан бошлаб 1970-йиллар бошига қадар яхши куйлаганди. “Қалбимни қайтар” қўшиғи тарихи ҳақида.

«Ўша йилларда мен ҳақгўй инсон, ажойиб ёзувчи Шуҳрат акам (Ғулом Алимов, 1918-1993) билан танишганман. Илгари у кишининг “Шинелли йиллар”, “Олтин зангламас” каби йирик насрий асарларини мутолаа қилган эдим, ғойибона ҳурмат қилиб юрардим. Бир куни бизга қариндош бўлган табиб амакимиз зиёфатга таклиф қилдилар. Бордим, қўлимдан келганча хизмат қилдим. Кейин меҳмонлар қаторига қўшилиб, гаплашиб ўтирдим. Шу пайт истараси иссиқ, ҳали навқирон ёшда бўлсалар ҳам, лекин сочлари оппоқ бир киши кулимсираб миннатдорлик билдирдилар. “Раҳмат, сиз мени танимасангиз ҳам иккита ғазалимни чиройли қўшиқ қилгансиз”, дедилар. “Ундай бўлса, сиз эмас, мен сизга раҳмат айтишим керак экан-ку! Кечирасиз, қайси ғазалларингизни айтганман?” деб сўрадим бир оз хижолат бўлиб. “Сени севдим”, “Қалбимни қайтар” номли ғазаллар меники», дедилар қимтиниб. Дарров эсладим. Шуҳрат акамни танимаганим учун узр сўрадим.

ҚАЛБИМНИ ҚАЙТАР

Сен кетдинг кузда, қолдим кузатиб ёлғиз бир ўзим,
Омон қайт, дедим, қўлим узатиб, кўзингда кўзим.

Ўзим қолдим-у, юрагим сенинг измингда кетди,
Орзу-умидим, тилагим сенинг кўзингда кетди.

Қайтар чоғингни кутдим интизор, кўзим тўрт бўлиб,
Шаҳардан қайтдинг айни навбаҳор, қалбинг ёт бўлиб.

Ўзинг ўша-ю, кўзинг ўша-ю, юрагинг бошқа,
Қалбингга аста назар солдим, ўхшайди тошга.

Лекин сен менинг қалбимни қайтар, қайтар ўзимга,
Сўнгра кўринма, эй севгисотар, зинҳор кўзимга.

Дарҳақиқат, мухлислар ушбу қўшиғимни деярли ҳар бир концертимда мендан талаб қилиб айттиришарди. “Қалбимни қайтар” қўшиғимни, айниқса, талаба-ёшлар, ҳатто менга жўр бўлиб айтишаётганини саҳнада кўриб, билиб турардим. Бундай ҳолат ҳар қандай ҳофизни янада илҳомлантириб, янги ижодий изланишларга даъват этиши тушунарли бўлса керак.» [264, 61-б.]

42.5.19. 1960: ЎҒИЛ ТЎЙИ ВА ФЕЛЕТОН

“Хуллас, 1960 йили ўғлимга суннат тўйи қилдим. Эл орасида юрган кезларим, мухлисларим анчагина. Демак, ўз-ўзидан равшанки, тўйга ниҳоятда кўп меҳмон келади. Ўзбекнинг тўйини ўзингиз биласиз: ҳаммани номма-ном таклиф қилиш шарт эмас, эшитган одам келаверади. Тўйга махсус таклифнома бўйича чақириш одати кейинчалик расм бўлди. Шу одат чиққандан кейин ҳам бир киши таклиф қилинса, таклиф қилинган одамнинг битта ўзи келмайди, балки ошна-оғайниларини эргаштириб келади. Ўзбекчилик шунақа. Ҳатто уйда овқат қилинса, меҳмоннинг ризқи бор, деб кўпроқ масаллиқ солинади. Чунки, ҳеч кутилмаганда “қайнонаси суйган” меҳмон келиб қолади. Ишқилиб, 60-йилда ҳам ўғлимнинг суннат тўйига тумонат меҳмон келди. Албатта, кўпчилик тўёна билан келди. Тўёнани қайтариб бўлмайди. Қайтарсангиз, хафа бўлишади: бизнинг тўёнамизни назарига илмади, дейишиб, аразлаб қолишади. Худога шукр, биз ҳам эл-юртнинг олдига қўлимиздан келганча дастурхон ёздик, меҳмонларнинг кўнглини ранжитмасликка ҳаракат қилдик. Тўй ҳам ўтди. Бироқ, томошанинг зўри тўйдан кейин бошланди.

Озгина фурсат ўтгандан кейин “Ўзбекистон маданияти” газетасида (1960 йил 17 сентябр сонида Саид Аҳмад (Ҳасанхўжаев Саидаҳмад, 1920-2007) ёзган, А.Ш.) “Текинхўр” номли каттагина фелетон чиқиб турибди-да! Э-воҳ, унда одам боласининг тушига ҳам кирмаган гаплар ёзилиб, одамнинг шахсияти тўғрисида сира куракда турмайдиган бўҳтонлар айтилибди. Ажабо, биз фелетон муаллифи билан таниш эмасмиз, орамизда борди-келди йўқ, у киши тўйимизда ҳам бўлмаган. Шунча гапларни қаёқдан топиб ёзди экан, ҳайронман. Бошим қотиб, шу нарсаларнинг тагига етиш учун таҳририятга бордим...» [264, 58-б.]

“Фахриддин Умаров: 1960 йили мен ўғлимнинг суннат тўйини қилганимдан кейин ҳурматли адибимиз Саид Аҳмад (1920-2007) мен ҳақимда “Текинхўр” деб жуда каттакон фелетон ёзиб, ҳали ҳаётда ҳеч кўрмаган, одамзотнинг хаёлига келмайдиган нарсалар билан мени булғашга ҳаракат қилди. Шу нарсани тегига етиш учун редакцияларга бордим, ҳатто Шароф Рашидов (197-1983) олдига ҳам чиқдим. Шунда (муҳарририятда) Ёнғин Мирзо билан танишишга мушарраф бўлдим. Бу кишидан “Шунақа бўлади, фелетон деганда 5 фоизи тўғри бўлса, 95 фоизини қўшиб-чатиб бўрттишаверади. Бундан хафа бўлма. Бу нарсалар ҳам ўтиб кетади” деди. Кейин шунинг орасида гапириб қолди: “Манинг битта ашуламни ниҳоятда ўрнига қўйиб айтгансиз. Жуда чиройли чиққан”. Мен: “Қайси ғазал сизники?” десам “Учиб ўтган қалдирғоч”. Буни ўша оғир жудолик йилларида ман ҳам туҳматда қолиб Колимага ҳайдалган вақтимда ўшатда қалдирғочни кўриб қолиб шунда ёзгандим” деди. У кишига муҳаббатим ортди. Қарасам самимий, тўғри гапни буямасдан аниқ гапирадиган инсон экан. Бизнинг ҳамкорлигимиз бошланди.

У ташвишли кунлар ҳам ўтиб кетди. Нима сабабдан ман ҳақимда ёзди уни, Худога маълум, ўзига маълум. Лекин менга номаълум эдики, ҳеч ҳаётда бўлмаган нарсаларни қўшиб-чатиб ёзди. Эҳтимол, у киши ўша бир одамларнинг менга бўлган муҳаббатини сундириш учун ёзилган бир нарса бўлса ҳам аксинча бўлди. Мани обрўим кундан-кунга, ўзимнинг меҳнатим билан халқим муҳаббати ортиб борди, кўп одам ҳар хил жойга хат ёзишди, бу қандай бедодлик деб.

Бир неча йиллар ўтгач Саид Аҳмад ака билан ўша катта ўғлимни уйлантириш тўйида ўзлари туриб бундай деди: “Ўн йил бўлди шуни ёзганимга. Ўн йилдан бери қилган ишимдан ўзим хурсанд эмасман” дедилар кўпчилик орасида. Унга тўн кийдириб, бу ҳам мардлик дедимда дилимдан чиқариб юбордим.” [266]

ИЗОҲ: Умуман олганда, Совет Иттифоқи даврида Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ (Комитет государственной безопасности)) таниқли зиёлиларга қарши уни бадном қилувчи ахборотларни тўплаш ва уюштириш билан шуғулланарди. Одатда фелетонга буюртмани ҳам ДХҚ берарди. ДХҚ зобити ёки ДХҚ билан боғлиқ амалдор зиёлига фелетон нима ҳақда бўлиши ва қандай “фактлар” ёзилиши кераклиги ҳақида маълумот берарди. Саид Аҳмад туҳмат натижасида 1947-1954 йилларда «халқ душмани» сифатида ҳибсга олиниб Сибирда қамоқда бўлганлиги ва 1960 йилда ҳам ДХҚнинг қора рўйхатида турганлигини ҳисобга олсак, у ушбу фелетонни ДХҚ буюртмаси асосида ёзишга мажбур бўлганини тахмин қилишимиз мумкин.

Эътибор беринг: шундай ёмонлаб ёзилган фелетон 1960 йилда газетада чоп қилинган бўлсада Фахриддин Умаровга қарши бирорта жиддий чора ва тазйиқлар қўлланилмаган. Унга ҳатто 1964 йилда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони берилди. Менимча, бу адолатли ишлар Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Шароф Рашидовнинг доно раҳбарлиги натижаси эди.

42.5.20. 1962: “ОНАМ ДЕРМАН» ҚЎШИҒИ

«Одамнинг тафтини одам олади, деганлар. Бу гапни доно халқимиз бекорга айтмаган. Одамнинг қанақалиги бошингга иш тушганда билинади. Яхши кунларингда ошна-оғайниларинг кўп бўлади: биров шон-шуҳратингга ошно бўлади, биров мол-давлатингга ошно бўлади, ҳатто баъзилар гўзал хотининг туфайли ҳам ошно бўлиши мумкин. Лекин ҳақиқий дўст ёмон кунларингда билинади, ўшанда бакор келади. Қарасам, Ёнғин ака бошидан кўп савдоларни кечирган, ҳаётнинг паст-баландини биладиган самимий инсон эди. Гапни бўямасдан лўндасини айтиб қўя қоларди. Шу тариқа бизнинг ижодий ҳамкорлигимиз бошланди. “Ота билан онангизни”, “Табассуминг”, “Фарзандим – жигарбандим”, “Топмасман”, “Онам дерман” каби қатор қўшиқлар Ёнғин акам билан ҳамкорлик натижасида яратилган. Айниқса, “Онам дерман” номли қўшиғим ҳар бир ўзбек хонадонига кириб борди, десам муболаға бўлмайди. Ёнғин Мирзонинг ушбу шеърига басталанган қўшиғимни мазмунан янада бойитиш, уни тингловчи қалбига теранроқ кириб боришини ўйлаб концерт ва тўй-ҳашамларда, аввало, Шуҳрат акамнинг қуйидаги гўзал тўртлигини айтиб, сўнг ижро этардим. Мана, ўша тўртлик:

Сен онанг ўлганда туздинг дастурхон,
Пистаю, бодому, қазию қарта.
Онангнинг ўзини қилдингми меҳмон –
Онанг тириклигида сен бирор марта.

Шундай қилиб, қўшиқни чиройли кириш сўзи билан бошлаш аста-секин анъанага айланиб қолди. Бу анъанани илк бора ўзим бошлаб бердим, десам нокамтарлик бўлмас, деб ўйлайман.

Дарвоқе, “Онам дерман” – оналаримиз шаънига айтилган мадҳия бўлиб қолди:

ОНАМ ДЕРМАН

Бу оламда улуғ зот ким, десанг ёрим, онам дерман,
Ҳаётим устуни, мунис, фидокорим – онам дерман.

Гул умрим машъали сўнмас, хаёлдан сурати ўчмас,
Дилимга оқ дили пайваст, мададкорим, онам дерман.

Кўзим нурию дармоним, умид, шодлик ва армоним,
Кеча-кундуз нигоҳбоним, шифокорим, онам дерман.

Она фарзандга бол бергай, муҳаббат гулларин тергай,
Ҳам ардоқлаб, ҳам ўргилгай, чаманзорим, онам дерман.

Узоқ кетсанг, қолар доғда, кутар бедор саҳар чоғда,
Муқаддас она тупроқда умидворим, онам дерман.

Аё, Ёнғин, онанг эт шод, ёзиб мадҳин ва қилгин ёд,
Она бирла ҳаёт обод, мададкорим, онам дерман.

“Онам дерман”нинг сўзлари Ёнғин акамнинг қалбидан вулқондек отилиб чиққан бўлса, қўшиқ менинг қалбимдан фарёд бўлиб отилди. Чунки бу қўшиқни ўзимники деб билдим, ўзимнинг онаизоримга бағишланган, ўзга юртларда жон берган ғарибимга – ўн гулидан бир гули очилмай сўлган, рўшнолик кўрмай кетган онажонимга бағишланган, деб билдим. Шу боис бўлса керак, мухлисларим ҳам бу қўшиқни ўз онаси шаънига айтилган, юракдан айтилган изҳори дил деб билади. Бошимга тушган оғир кунларда, ахир, мени Ўзбекистон оналари, жамики ўзбекнинг оналари “болам!” деган-ку, минг-минглаб нуроний онахонларим мени жойнамоз устида дуо қилганлар-ку! Фахриддин, халқнинг дуосини олган бошингни баланд кўтар, деб ўзимга таскин бераман. Мунис халқимнинг сиймоси мудом кўз ўнгимда гавдаланади: халқимдан мадад сўрайман, нажот сўрайман. Халқ мени фарзандим – жигарбандим, деган. Илло, ҳеч кимни халқнинг назаридан қолгулик қилмасин, Халқнинг меҳр-муҳаббатини сезиб турсангиз, халқингизга керак эканлигингизни билиб турсангиз, тош келса – кемирасиз, сел келса – симирасиз. Вужудингизда қандай бир енгиб бўлмас қудрат пайдо бўлади, ўзингизни енгилмас қудрат соҳиби каби ҳис қиласиз.» [264, 59-60-б.]

“Бировни ўйлатмаса, бировни кулдирмаса, йиғлатмаса – қўшиқнинг, ашуланинг ўзи нимага керак? Юракка ором бахш этадиган, ўйлатадиган, ҳайратга соладиган қўшиқларимдан бири “Онам дерман” экан. Уни шундан билдимки, ҳурматли марҳум шоиримиз Ёнғир Мирзо билан ҳамкорликда бу қўшиқ 1962 йилда яратилган бўлса, 1963 йили Самарқанддаги катта концертда ўша қўшиқни айтдим. Ўша концертдан кейин келини билан муросаси келишмаган онасининг қорнига қаламтарош-пичоқ билан уриб, уйдан безиб кетган бир йигит онасининг қошига кечирим сўраб борибди. Улар уч йил кўришмаган экан. “Эй онажон, мени кечиринг, гуноҳкорман, бир қошиқ қонимдан кечинг! – дебди ўғил юрак-бағри хун бўлиб. – Кеча концертга тушдим. Унда Фахриддин Умаров “Онам дерман” қўшиғини айтди. Мен бу қўшиқни эшитиб, тўғри сизнинг олдингизга келяпман”, дебди. Ўртада нима гаплар бўлиб ўтса ҳам она жигарбандини бағрига босиб: “Эй болам, булар жаҳолатда бўладиган ишлар. Энди ўша ишларни қилмагин, майли, гуноҳинг бўлса кечирдим”, дебди меҳри жўшиб.

Онахон эрталаб турибдию совға-салом олиб, менинг ўғлимни тўғри йўлга солган, уни кечирим сўрашга мажбур қилган ҳофизнинг ўзини бир кўрай, деб биз турган меҳмонхонага келибдилар. Биз меҳмонхонанинг пастки қаватига тушиб чой ичиб, гаплашиб ўтирган эдик, шунда битта онахон иккита ўсмир бола билан тугунча кўтариб келиб қолдилар. Тўғри келиб: “Фахриддин Умаров шу ерда турадими? Хоналари қайси?” деб меҳмонхона ходимидан сўради. “Ана, ўзлари ўтирибди”, деб у бизни кўрсатди. Онахон биз томон йўл олдилар. Биз ҳам ўрнимиздан туриб кутиб олдик. Орамизда ўша пайтлари конференселик қиладиган Муҳаббат опа Мусаева ҳам бор эдилар. У киши дарҳол меҳмонлар билан сўрашиб, хонага таклиф этдилар. Хонага кириб ҳол-аҳвол сўрашдик. Ташрифларидан мақсад нималигини билсак, бояги гапни айтиб бердилар: “Ўғлим уч йилдан бери уйга келмас эди; кеча концертга тушиб “Онам дерман”ни эшитиб, менинг қошимга йиғлаб борди, мендан кечирим сўради. Мен ўғлимни топдим, ўғлим мени топди”, дедилар. Санъатнинг қудратини ўшанда кўрдим, ўшанда халқимизга озгина бўлса-да нафим тегаётганини билиб қувондим.» [264, 113-114-б.]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.4)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.4. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВ (1917-1975)
МАХТУМҚУЛИНИНГ “КЎРИНГ” ШЕЪРИ. ЖУМАНИЁЗ ШАРИПОВ ТАРЖИМАСИ. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВНИНГ “КЎРИНГ” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Фото 55. Комилжон Отаниёзов (1917-1975). [254]

Ушбу параграфда буюк ҳофиз ва шоир Комилжон Отаниёзов ҳақида, унинг ўзбек қўшиқчилиги ривожланишидаги хизматлари, олиб кирган янгиликлари ҳақида баён қиламан. У ҳақда қизиқарли маълумотлар кўп бўлганлиги сабабли катта параграфга айланди. Ўқиш осон бўлишлиги учун уни бандларга ажратиб ёздим.

42.4. Комилжон Отаниёзов (1917-1975).
42.4.1. Умумий маълумот.
42.4.2. 1940: Айтишув ва тор.
42.4.3. Ориф Алимахсумов хотираларидан.
42.4.4. Туркиядаги тор воқеаси.
42.4.5. Қўшиқчилик мактаби.
42.4.6. Достончилик ва қўшиқчилик кўприги.
42.4.7. Қўшиқчиликда айтишув.
42.4.8. Отаниёзов ва рақс.
42.4.9. Сахийлиги.
42.4.10. Ортиқ Отажонов хотираларидан.
42.4.11. 248 та қўшиқлари рўйхати.
42.4.12. 100 йиллиги тантаналари.
42.4.13. “Билан” ғазали.
42.4.14. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида.

42.4.1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

“ОТАНИЁЗОВ Комилжон (1917.20.7, Шовот тумани Буйрачи қишлоғи – 1975.5.11, Тошкент, ўз қишлоғида дафн этилган) – хонанда, созанда (тор), актёр ва бастакор, Ўзбекистон (1949), Туркманистон (1964), Қорақалпоғистон (1968) халқ артисти. Ниҳоятда жозибали ва кучли овоз соҳиби бўлиб, ҳар бир асар талқинида бадиий етукликка эришган. Достон йўлларини Бола бахши Абдуллаевдан, Хоразм мақом ашула йўлларини Матпано Худойбергановдан ўрганган. Тошкентдаги Ҳамза номидаги мусиқа билим юртини тугатган (1955). Тошкент консерваториясида таълим олган (1955-56). Хоразм театрларида хонанда ва актёр сифатида ишлаб (1936-52), Фарҳод (“Фарҳод ва Ширин”), Тоҳир, Парфи ҳофиз (“Тоҳир ва Зуҳра”), Қодир (“Гулсара”), Даврон ота (“Даврон ота”) каби образлар яратган.

Отаниёзов Хоразм вилоят театрида ашула ва рақс ансамбли тузиб (1949), концертлар уюштирган. 1957-75 йилларда Ўзбекистон давлат филармониясида яккахон хонанда, 1957 йилда филармония қошида Хоразм ашула ва рақс ансамбли (ҳозирги “Лазги”, 1957-59 ва 1963-68 йилларда бадиий раҳбари), 1967 йилда Туркманистоннинг Тошҳовуз вилояти театрида халқ ансамбли, 1973-74 йилларда Шовот туманида “Феруз” ансамблини ташкил этди.

Отаниёзов 1930-йиллардан мураккаб халқ ашулаларини, достонлардан қўшиқлар айта бошлаган. Хоразм сувора ва мақомлари Отаниёзов ижрочилик фаолиятининг юқори босқичи бўлди. Отаниёзов Хоразм достон қўшиқ (нома)лари асосида янгича услуб яратган. Бастакор сифатида бу услубда ижод қилган “Салом, сенга Хоразмдан”, “Муборак”, “Ватан”, “Олқиш”, “Темир йўл”, “Ўзбекистон”, “Хоразм” каби қўшиқлари ўзининг оммабоплиги ва халқчиллиги билан ажралиб туради. Отаниёзов А.Степанов билан ҳамкорликда “Азиз ва Санам”, “Ошиқ Ғариб”, С.Ҳайитбоев билан “Сўнгги хон” каби мусиқали драмалар яратди. Осиё мамлакатларида гастролда бўлган.

Ас.: Учирдим шунқор қушимни. Т., 1987.” [6, О ҳарфи жилди, 270-271-б.]

42.4.2. 1940: АЙТИШУВ ВА ТОР

Комилжон Отаниёзов Озарбайжон халқининг мусиқа асбоби бўлмиш тор билан қўшиқ айтишни ўзбек қўшиқчилигига олиб кирган санъаткордир. Унинг қўлига тор берилиши қизиқ бир воқеа билан боғлиқдир. Комилжон Отаниёзов фаол қатнашган санъаткорлар труппасининг аъзоси Норжон Матжонова қуйидаги воқеани эслаб гапириб берганди.

“1940 йилда Гурлан, Манғит, Шовот (туман санъаткорлари, А.Ш.) труппалари бирлаштирилди. Шовотдан етти кишини комиссия келиб Гурланга олиб кетди. Бу ерда Абдулла Эшжон театрнинг бош режиссёри экан. Биз Гурланда Ўрозгул Ғойипова, Лолахон деган санъаткорлар билан ишладик. Бу даврда Комилнинг довруғи кун сайин ортиб борарди. Тошовуздаги концертдан кейин бўлган воқеа сира эсимдан чиқмайди. Одамлар келиб Комил билан мени меҳмонхонадан олиб кетишди. Комил дуторда, мен скрипкада. Борган жойимизга силкима пўстинининг ичидан рубобини кўтариб бир киши кириб келди. Даврадагилар дув этиб ўрнидан турди. Меҳмон ўтириши биланоқ Комилжон билан танишди.

- Сенинг номингни кўпдан бери эшитиб юрибман, бола. Бизнинг уста Абдукарим Абдураҳмонов сенга устозлик қилибди. Кел, бир айтишайлик.

- Сиз катта ҳофизсиз. Мен бор-йўғи бир ҳаваскорман. Сиз билан айтишиш қандай бўларкин? – дея иккиланди Комилжон.

- Йўқ, ўзим рухсат бердим! Айт!

Бошладилар. Авжига борганда ҳалиги ҳофиз билганини айтиб тугатди. Комил бўлса юлдузга қараб кетди-ей. Бунинг овозидек овоз … Айлантириб тўрт банд айтганда ҳофиз рубобини қўйиб ўтирди. Комил ҳам охирига етказиб дуторни қўйди. Енгилган ҳофиз ўрнидан туриб, Комилнинг ёнига келиб, сенга олти ой ичида Бокудан бир тор келтираман, деди. У сўзининг устидан чиқиб торни Шовотга келтириб берди. Шундан сўнг Комил рубоб чалишни ўрганди.” [255, 76-б.]

42.4.3. ОРИФ АЛИМАХСУМОВ ХОТИРАЛАРИДАН

Ўзбекистон халқ ҳофизи Ориф Алимахсумов (1927-2005) Комилжон Отаниёзов ҳақида қуйидагиларни айтганди.

“Комилжон Отаниёзовни 1950 йиллардан шахсан танирдим. Тошкентда 1951 йилдан яшай бошлади. Биз бу пайтларда ёш эдик.” [255, 43-б.]

“Комилжон ака Ўзбек давлат филармониясига 1956 йилда қабул қилингач, бу кишининг шуҳрати янада юксакларга парвоз қилди. Ўша йиллари ундан сал олдинроқ республикада танбур, дутор, ғижжак сингари музика асбоблари билан ашула айтиш кенг расм бўлган эди. Тор чалиб ашула айтиш ҳали урф эмасди. Комилжон ака тор билан ашула айтиб, ўзбек саҳнасига чақмоқдек киргач, ишонинг, 80-90 фоиз ғижжакчи, дутор ва танбурчилар тор билан ашула айтишга батамом ўтиб олди. Мана сизга санъатда шахснинг кучи.” [255, 43-44-б.]

42.4.4. ТУРКИЯДАГИ ТОР ВОҚЕАСИ

Комилжон Отаниёзов ва тор билан боғлиқ яна битта қизиқарли воқеани Ўзбекистон халқ артисти Раҳматжон Қурбонов (1959-2021) айтиб берди.

«Бу воқеа такрорланмас овоз соҳиби, ўзининг илоҳий санъати, сози билан жумлаи жаҳонни ром этган устоз хонанда Комилжон Отаниёзов ҳақида ҳозирги вақтда ривоятга айланган, аслида эса яқин ўтмишда содир бўлган ҳақиқатдир. Устознинг довруғи Ўрта Осиё республикаларидан ташқари, Афғонистон, Эрон, Туркия, Покистон, Ҳиндистон, Хитой ва яна ўнлаб мамлакатларда тарқалган эди. Зеро, ер юзи иқлимларида устозни бир кўриб, санъатидан, овозидан, нолаларидан баҳраманд бўлиш орзусида юрган шинавандалари, шогирд тушаман деган хонандалар, у кишига ҳавас қилиб фарзанди ёки неварасининг исмини Комилжон қўйган кишилар ҳисобсиз эди.

Шундай инсонлардан бири Туркиянинг Истанбул шаҳрида яшар экан. У мусиқа асбобларининг, айниқса торнинг устаси сифатида машҳур бўлиб, ясаган торларининг довруғи бутун мамлакатга тарқалган эди. Машҳур уста Комилжон Отаниёзовнинг ўзи билан учрашмаган бўлса-да, у кишининг санъатига чин ошиқ бўлиб, устознинг радио ва телевидениедаги ашулаларини мароқ билан эшитар ва грампластинкаларини йиғарди. Кунларнинг бирида тушида Комилжон Отаниёзов устага қараб қўлидаги торни оҳиста чертиб хиргойи қилаётган эмиш. Шундан сўнг уста: “бу тушни бекорга кўрмадим, бу Аллоҳнинг иродаси” деб, севимли хонандаси Комилжон Отаниёзовга атаб, юрак меҳрини бериб бир тор ясайди. Собиқ иттифоқ даврида бир мамлакатдан иккинчисига ўтиш ёки бир буюмни иккинчи бир мамлакат фуқаросига бериб юбориш анчагина мураккаб эди, шу сабабдан тор устахона деворида кўп йиллар осилиб туради. Бу вақт давомида уста ҳар куни Худодан омонатини олгунга қадар “ушбу торни эгасига топширсам, армоним қолмасди” деб умид қиларкан.

Кунларнинг бирида Комилжон Отаниёзов Туркияга хизмат сафари билан келган делегация сафида ташриф буюради. Меҳмонлар гўзал Истанбул кўчаларини, бозорларини айланиб, иттифоқо чолғу асбоблари ясайдиган усталар растасига келишади. Машҳур усталарнинг ишларини зимдан кузата туриб, устознинг эътибори устахона деворида осилган бир торга тушади. Устоз торни қўлига олиб, завқ билан кўздан кечиради. Чертиб кўргач, устадан унинг нархини сўраганда, табиийки, меҳмонларни танимаган уста: “Тор сотилмайди, у эгасини кутаяпти” – деб, совуққонлик билан ўз ишини давом эттираверади. Комилжон Отаниёзов торни истар-истамас устага қайтариб берар экан, бироз ранжигандай туюлади. Унинг торга ниҳоятда ишқи тушганини кўриб турган туркиялик мезбонлар бир оз ҳижолат тортиб, устадан “ҳеч бўлмаса, торнинг эгасини айтинг” – деб сўрашади. Шунда уста бу тор туркий халқлар мусиқа маданиятининг довруғли ижрочиларидан бири, моҳир созанда ва хонанда ўзбекистонлик қардош Комилжон Отаниёзов учун ният қилиб, бир неча йиллар олдин ясалганини айтади. Ва ана шу, омонатни қачон ўз эгасига тақдим қилса, дунёдан армонсиз кетишини таъкидлайди. Агар умри вафо қилмаса, бу истагини фарзандларига васият қилиб қолдиришини, қачондир, кимдир шу торни эгасига етказса, қиёмат қарзи узилишини бир қадар шикасталик билан сўзлайди-да, ҳар куни шу торни олиб, бир марта “Хоразм лазгиси”ни чалишини айтади ва меҳмонлардан узр сўраб, торни яна қайтадан жойига илмоқчи бўлади. Шунда мезбонлардан бири мамнун ҳолда: “Уста, Аллоҳдан сўраганингиз ижобат бўлди, умидингиз ушалди, торни ушлаган киши ўша сиз кутган табаррук инсон, шу торнинг ҳақиқий эгаси Комилжон Отаниёзов бўладилар”, – деб устозни таништиради. Бу хабарни эшитган уста бир муддат саросимаю ҳаяжонга тушиб, турфа ҳаракатлар ила Комилжон устознинг ёнига келиб: “Агар сен ҳақиқатдан ҳам Комилжон бўлсанг, ма, шу тор билан бир ашула айтиб бергин-чи”, – деб торни узатади.

Устоз меъёрида созланган торни қўлларига олиб, оҳиста чертиб устага қараб хиргойи бошлайди. Ушбу манзарани кўрган машҳур тор устаси устоз Комилжонга қараб “ё Аллоҳ, ё Аллоҳ” дея, ҳаяжон билан у кишининг пойига тиз чўкиб, этакларини кўзларига суртиб, кўзида ёш билан: “Мен Аллоҳга яна бир карра иймон келтирдим. Кўзим очиқлигида омонатни эгасига топшираётганимга шукрона айтаман!” – дейди. Кейин маълум бўлишича Илло, Комилжон Отаниёзовнинг бу хиргойиси устанинг бир неча йиллар муқаддам тушида кўрган ҳодисанинг айнан ўзи эди…

Устоз Комилжон Отаниёзов кулиб: “Уста, минг бора қуллуқ, аммо, сиз тор учун озмунча меҳнат қилмагансиз”, деб нархига ишора қилади.

Шунда уста: “Мен меҳнатимга розиман. Сиз айтган қўшиқларни радио орқали, грампластинкалардан тинглаганман, ишим қобилиятингизга бахшида. Сизнинг моҳир бармоқларингиз остида сеҳрли наво янграб, элларни мамнун этса, дуосини олсангиз, шунинг ўзи мен учун ҳам улкан бахт”, – деб, яна кўзларига ёш олади.

Устоз Комилжон Отаниёзов Туркия сафари тугагунга қадар устани ўзлари билан бирга олиб юрадилар. Уюштирилган концертларда эса ҳалиги турк устани олдинги қаторга ўтқазиб, ҳадя қилинган торнинг сеҳрли нолаларидан элни ҳам, устани ҳам баҳраманд этади.» [256]

42.4.5. ҚЎШИҚЧИЛИК МАКТАБИ

Комилжон Отаниёзов ўзбек қўшиқчилигида қудратли мактаб ярата олган, бу мактабдан таълим олган минг-минглаб шогирдлари бўлган улуғ ҳофиздир. Буни Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Матниёз Юсуповнинг (1925-1992) қуйидаги сўзлари ҳам тасдиқлаб турибди.

“Комилжон ака кўплаб достон-қўшиқларга янги куйлар басталади. Махтумқули, Камина, Залилий, Мулланафас каби қардош туркман халқининг шоирлари яратган ғазалларини мароқ билан ижро этди. Форс-тожик шоирларининг шеърларини меҳр билан куйлади. Ҳозирда ўзининг санъаткорлик истеъдоди билан машҳур бўлган Бобомурод Ҳамдамов, Ортиқ Отажонов, Отажон Худойшукуров ва Олмахон Ҳайитовалар Комилжон аканинг шогирдларидир. Таниқли хушовоз хонандалар – Таваккал Қодиров, Жўрабек Муродов, Шерали Жўраевлар ҳам улуғ санъаткорни ўзларига устоз сифатида эътироф этиб, номини чуқур ҳурмат билан тилга оладилар.” [255, 10-б.]

Комилжон Отаниёзов машҳур қўшиқчилик мактабини яратганлигини Ориф Алимахсумовнинг қуйидаги эсдалик гаплари ҳам тасдиқлайди.

“Яна бир яхши фазилати бор эди. У ҳам бўлса, хоразмлик ёш, умидли санъаткорларни марказга тўплаб, уларни улкан музика дунёсига жалб қилишдек хайрли ишга бош-қош бўлишлари эди. У киши туғилган фарзандим турмади, зеро шогирдларим менинг чироғимни ёқиб, менинг усулларимни давом эттириб, юртга нафи тегадиган одамлар бўлиб етишса, шунинг ўзи менга етарли, дер эдилар. Комилжон ака адашмаган эканлар. У кишининг этагини ушлаган ўша ёшлар бугунги кунда моҳир санъаткор бўлиб етишишди. Буларнинг рўйхати жуда узундан-узоқ.

Нодир истеъдод эгасининг яна ўзига хос хислатларидан биттаси шу эдики, Комилжон акада шоирлик, композиторлик ва хонандалик хислатлари уйғунлашиб кетган эди. Бундай ноёб хусусиятлар, афсуслар бўлсинким, кўпгина санъаткорларимизда йўқ. Минг афсус, Комилжон ака орамиздан ёш кетди. Икки кам олтмиш йил умр кўрган бўлсалар-да, шу қисқа давр ичида санъатимизда ўзига хос мактаб ва маҳорат каби катта из қолдириб кетдилар.

Санъатни тарғиб ва ташкил эта билиш хислати унда ниҳоятда кучли эди. Бунга у кишининг ўттиз икки ёшида “Хоразм” ансамблини, филармония қошида “Лазги” ансамблини, унга Туркманистон халқ артисти унвони берилгач, Тошҳовуз вилоят Давлат театри қошида ўзбек ашула ва рақс ансамблини тузганликларини эслашимизнинг ўзи кифоя. Бу ишларни ҳамма ҳам амалга ошира билмайди. Бунинг учун инсонга катта фидойилик зарур эдики, бу хусусиятлар Комилжон Отаниёзовда булоқ сингари қайнаб-тошиб турарди.” [255, 44-45-б.]

42.4.6. ДОСТОНЧИЛИК ВА ҚЎШИҚЧИЛИК КЎПРИГИ

Комилжон Отаниёзов қадимий достончилигимиз билан ҳозирги замон қўшиқчилиги ўртасига дастлаб кўприк ташлаган улуғ ҳофиз ва шоирдир. Каминанинг бу фикрини тасдиқловчи қуйидаги гапларни филология фанлари доктори, профессор Сафарбой Рўзимбоев айтганди.

“Комилжон Отаниёзов ноёб истеъдод эгаси бўлиб, санъат сирларини қанчалик яхши билса, адабиётни, халқ ижодиётини, хусусан, шеъриятни ҳам шунчалик яхши тушунар эди. У кўплаб халқ термаларини, “Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам”, “Сайёд ва Ҳамро”, “Тоҳир ва Зуҳра” каби достонлар таркибидаги қўшиқларни юксак маҳорат билан куйлар эди. Устоз куйлаган достон-қўшиқларнинг аксарияти ҳозирги бахшилар репертуарида йўқ. Комилжон ака уларни эски қўлёзмалардан, айримларини эса қиссахонлардан, қироатгўй халфалар репертуарларидан олган. Халқ ижодиётига бўлган бундай иштиёқмандлик барча санъаткорлар фаолиятида ҳам учрайвермайди.” [255, 49-б.]

42.4.7. ҚЎШИҚЧИЛИКДА АЙТИШУВ

Ўзбек қўшиқчилигига “Айтишув” усулини, яъни саҳнада йигит ва қиз хонанданинг ўзаро қўшиқ айтиш усулини Комилжон Отаниёзов бошлаб берган. Бу ҳақда Ўзбекистон халқ артисти, уруш ва меҳнат фахрийси Коммуна Исмоилова бундай деганди.

“Айтишув” усулини Комилжон ака билан бирга бошлаб берганимиз билан фахрланиб юраман.

Хивада, Гўжа қишлоғида мусиқий дастур ташкил этилганди. Ажойиб кулги дарғаларидан марҳум Садир ака ва Эргаш Каримовлар иштирок этган ўша тадбирда илк бора “айтишув”ни ижро этгандим.” [255, 68-б.]

42.4.8. ОТАНИЁЗОВ ВА РАҚС

Комилжон Отаниёзов ўзбек рақс санъатини тушунадиган, биладиган, ҳатто раққосаларга ўргата оладиган, ўзи ҳам “Лазги” рақсига ажойиб ўйнаб бера оладиган буюк санъаткор эди. Бу ҳақда Коммуна Исмоилова қуйидагиларни айтди.

“Комилжон Отаниёзов ўз санъатини қадрлайдиган, санъатни яхши тушунадиган кишиларни эъзозлайдиган инсондир.

У рақсни нозиктаъб санъат деб билиб, раққос ва раққосаларнинг ўйинлари кўнглига ёқмаса, ўзи ижро қила туриб ўргатарди.

Айниқса, Комилжон ака “Лазги” ўйинига тушар бўлсалар ҳаммамиз ҳайратда қолардик.

Комилжон ака ана шундай таърифи туганмас достон, олижаноб инсон эдилар.” [255, 68-б.]

42.4.9. САХИЙЛИГИ

Комилжон Отаниёзов оддий инсон сифатида ҳам, сахийлиги билан ҳам машҳурдир. У ўзбек қўшиқчилигида тўйда тушган яканни (пулни) тўй эгасига совға қилиш каби сахийлик анъанасини бошлаб берган улуғ ҳофиздир. Буни Маҳмуд Қошғарий номидаги халқаро мукофот соҳиби Бобохон Муҳаммад Шариф эсдаликларидан ҳам билиб олсак бўлади.

«Устознинг олтин эмас, олқиш учун меҳнат қилганига кўплар гувоҳ. Ёшлик йилларимизда тўйларда, айниқса моддий жиҳатдан бир оз сиқилган кишиларнинг тўйларида хизмат қилиб топган қоп-қоп пулларни халқнинг кўз ўнгида тўй эгасига топшириб, фақат дуо олганига шоҳидмиз. Фақат бугина эмас, у киши минг-минглаб пулларини мактаб, маориф, ёш авлод тарбияси ишига беминнат сарфлади.

1987 йил декабрида Комилжон устознинг етмиш йиллик тўйини ўтказиш учун елиб-югуриб юрган кунларимизда Бешёғочдаги ўша машҳур санъат масканида бир вақтлар Комилжон ака ўқитган Ҳаким Худойберганов исмли бир муаллим билан суҳбатлашиб қолдим. У Комилжон ака қилган қатор савобли ишларни тилга олди. Жумладан, ўзи ўқиган мактаб биносини қайта қурдирган, қишлоқдаги Иморатбобо қабристонини обод қилишга бош бўлган ва ҳоказо. Сўнг у киши чўнтагидан эскириб кетган бир ҳужжатни олдилар. Бу Горький номли мактабнинг ўқув-моддий базасини мустаҳкамлаш учун Комилжон Отаниёзов давлат банкининг Шовот тумани бўлимига 5000 сўм топширгани ҳакида тўлов далолатномаси эди. 1967 йил 26 майда 290390 рақами остида банк ана шунча маблағни мактаб ҳисобига қабул қилган. Бугунги ёшлар учун бу қўлнинг кири бўлиб туюлиши мумкин. Бироқ ўша вақтда бу пулга бемалол битта «Волга» (автомашинасини, Ш.А.) олиш мумкин эди!

Кейинги тўй, яъни саксон йиллик юбилей «Олтин мерос» халқаро жамғармасининг ташаббуси билан яна ўша муҳташам Халқлар дўстлиги саройида катта концерт билан нишонланди. Бу кечага қатнашганлар Комилжон Отаниёзов билан неча йиллар ҳамнафас бўлган, уни машинада олиб юрган ҳайдовчиси Асрор Ёдгорхўжаевнинг рафиқаси Зулфия опа жамғармага устоз тўғрисида олинган фильм-концерт тасмасини совға қилганининг шоҳиди бўлдилар. Опа кейинчалик бўлган суҳбатда Комилжон аканинг камбағалгина бу ёшларнинг никоҳ тўйларини ўтказиб бериб, тушган пулларни тўёна қилганини кўзларида ёш билан эсладилар.

Юбилейдан кейин (1988 йилда, А.Ш.) кўп ўтмай таниқли ношир ва шоир Усмон Қўчқорнинг хонасида адабиётшунос олим Шариф Юсупов билан суҳбатлашиб қолдик. У киши 1955 йили Тошкентнинг Чақичмон маҳалласида Комилжон Отаниёзов иштирокида ўтган Насриддин ака деган одамнинг тўйи ҳақида гапириб бердилар:

- Тўйга олдин Жўрахон Султонов таклиф этилган экан. Ўша вақтлар Жўрахон аканинг ишлари унча юришмай юрган эди. Хуллас, тўйда ҳам шу аҳвол такрорланди. Тушган пулнинг чўғи бўлмай, Жўрахон аканинг кайфияти бузилиб, кетишга отланди. Шунда тўйхонага Комилжон Отаниёзов кириб келди. У келиши биланоқ давра қизиб кетди. Охирида Комилжон Отаниёзов тушган пулларнинг ҳаммасини катта бир рўмолга ўради-да, Жўрахон акага узатди. «Устоз, бир фотиҳа беринг», - деди у. Сезиб турибмиз, Жўрахон ака ҳаяжондан энтикдилар. «Комил, яхшиям кетмаганим, бўлмаса, ўлар эканман, э, отангга раҳмат, ўлма», деб дуога қўл очдилар.» [255, 80-82-б.]

«Гарчанд тўйларда, концертларда Комилжон акани кўп кўрган, тинглаган бўлсам-да, у киши билан фақат бир марта юзма-юз суҳбатлашишни тақдир насиб қилган. Бу мулоқот мен учун бир умрга унутилмас воқеа бўлиб қолган. Ўшанда мен Тошкент давлат университетининг талабаси эдим. Комилжон Отаниёзовнинг эллик йиллик тўйлари бўлиб ўтаётганди. Устознинг Бешёғочдаги уйида меҳмонлардан бири Комилжон Отаниёзовдан иттифоқо «Нега топган пулингизни ўзингиз олмай, тўй эгасига инъом қиласиз, ахир сиз меҳнат қиласиз-ку», деб сўраб қолди. Шунда у жилмайиб: «Қўли очиқнинг йўли очиқ. Берганга худо беради», деб қўя қолганди.» [255, 79-б.]

Комилжон Отаниёзов ҳақида кўпгина қизиқарли маълумотлар [257]-китобда ҳам бор. Ундан иккита фактни келтириб ўтай.

“Комилжон Туркманистоннинг Тошовуз областида яшовчи бир ёлғиз онадан қуйидаги мазмунда хат олади:

“Иним Комилжон! Мeн Сизни шахсан танимайман, лeкин санъаткорлигингизни яхши биламан. Эр-хотин фарзанд кутардик. Чақалоқ туғилиши билан Комилжонни чақириб элга тўй бeрамиз дeб, маслаҳатлашиб қўйдик. Бахтга қарши уруш бошланиб кeтди, эрим фронтга жўнади, муродимиз ҳосил бўлмади. Ўғлимиз йигит етилди, отаси эса фронтдан қайтмади. Ўғлимни уйлантирмоқчиман. Катта тўйга қурбим етмайди, кичик тўйга Сизни таклиф қилишни мувофиқ кўрмаяпман. Бироқ, Сизга қўйган ихлосимиз ҳурмати тўйга кeлинг, санъаткорлик хизмати билан бўлмаса-да, ақалли мeҳмон бўлиб кeлинг. Шунда ҳам бошим кўкка етарди, бeҳад шод бўлардим. Ватан ҳимоясида ҳалок бўлган эримнинг руҳи шод бўларди”.

Комилжон дарҳол хат йўллаган онанинг ёнига йўл олди, бориб эл оқсоқоллари билан учрашди. Онанинг камтарин жамғармаси билан катта тўй ўтказдилар. Комилжон тўйда баҳри дили очилиб холис хизмат қилди. Шу тўйда хизматим, дeб эслар эди Комилжон, санъаткорлик хизматларимнинг гултожи бўлди, дeсам муболаға қилмаган бўламан.

У битта фарзанд кўрган, лeкин гўдак эрта нобуд бўлганди. Комилжон акаси бeвақт вафот қилганидан кeйин унинг фарзандларини ўз тарбиясига олди, уларни ўз фарзандидай билиб, эътибор билан тарбия қилди, камолга етказди.” [257, 72-73-б.]

42.4.10. ОРТИҚ ОТАЖОНОВ ХОТИРАЛАРИДАН

Мана бу сатрлар Комилжон Отаниёзовнинг қобилиятли шогирдларидан бири, Ўзбeкистон халқ артисти Ортиқ Отажоновга (1947-2019) тeгишлидир.

“Комилжон саҳнага чиқсалар одамларни шу қадар ўзларига ром қилардиларки, томошабин гоҳ йиғлаб, гоҳ кулиб ўтирганини ўзи ҳам билмай қолар эди. Комилжон ака эски Хоразм рақс усулларини мукаммал билардилар. Лазгини ўзлари қотириб, минг хил бeлги билан ўйнаганларини ўз кўзим билан кўрганман. Хоразм лазгиси олдинлари сўзсиз ижро этилар эди. Устоз лазгини сўз қўшиб айтдилар ва бошланишидаги авжини киритдилар. Бу бошлама-хитобдан мақсад лазги бошланаётганини, билаги-бeлида куч бор, юрагида ўти бор одамни тантанали тарзда даврага чорлашдир.” [257, 82-б.]

42.4.11. 248 ТА ҚЎШИҚЛАРИ РЎЙХАТИ

Комилжон Отаниёзов узоқ йиллик санъаткорлик фаолияти давомида мингга яқин қўшиқ куйлаган дейишади. Шу қўшиқлардан 248 тасининг номи [257]-китобда ёзилган. Ушбу рўйхатни келтириб ўтай.

“Комилжон Отаниёзов узоқ йиллик санъаткорлик фаолияти давомида жуда кўп қўшиқ ва ашулаларни куйлаган. Унинг рeпeртуарига ранг-баранг мавзулардаги мингга яқин қўшиқ ва ашулалар кирганини артистнинг дўстлари, ҳамкасблари ва мухлислари яхши эслашади. Бу асарларнинг кўпчилигига Комилжоннинг ўзи куй басталаган, халқ яратган куйлардан унумли фойдаланган. Артист ижросидаги юзлаб қўшиқлар грампластинкаларга, магнит лeнталарига ва тeлeфильм лeнталарига ёзиб олинган. Биз Комилжон Отаниёзов ижоди билан қизиқувчилар, у яратган ажойиб санъатнинг мухлислари, ҳаваскор хонандаю созандаларининг талабларини назарда тутган ҳолда санъаткор рeпeртуаридан ихчам бир рўйхатни илова қилишга жазм этдик.

1. Қаро кўзим – Навоий.
2. Топмадим – Навоий.
3. Мeни мeн истаган ўз суҳбатиға аржуманд этмас – Навоий.
4. Бизни шайдо кўнгил бeчора бўлмиш – Навоий.
5. Ўйнар – Навоий.
6. Бўлмаса бўлмасин нeтай – Навоий.
7. Бўлибдур – Навоий.
8. Ўлтургуси – Навоий.
9. Эй пари – Навоий.
10. Ўртади – Навоий.
11. Ўзгача – Навоий.
12. Кўйинг борида қилмам жаннатқа гузар ҳаргиз – Навоий.
13. Айлангиз – Навоий.
14. Бўлғай – Навоий.
15. Кўзунг нe бало қаро бўлибдур – Навоий.
16. Шитоб айлаб – Навоий.
17. Нe наво соз айлагай – Навоий.
18. Азал котиблари ушшоқ бахтин қора ёзмишлар – Фузулий.
19. Одоб сарриштасин тутғил – Фузулий.
20. Шифои васл қадрин – Фузулий.
21. Бу кўнгулдир, бу кўнгил – Лутфий.
22. Чоргоҳ – Ҳофиз Шeрозий.
23. Хироминг борида – Бобир.
24. Ул парининг тиғидин – Бобир.
25. Қилибсан – Бобир.
26. Яхшилиғ – Бобир.
27. Мустазод – Машраб.
28. Тушди савдои муҳаббат бошима – Машраб.
29. Кўнглимни бeрдим – Машраб.
30. Кўрсат жамолинг – Машраб.
31. Йиғласин ёр олдида – Машраб.
32. То кийди қизил – Машраб.
33. Кeл, эй дилбар – Машраб.
34. Руҳи равоним – Машраб.
35. Ишқинг ўтиға куйгали кeлдим – Машраб.
36. Кўрдим юзунгни дeвона бўлдим – Машраб.
37. Ороми жоним қайдасан? – Машраб.
38. Дилрабо дeрлар – Машраб.
39. Билиб бўлмас – Машраб.
40. Бир боқишингга жумлаи жанона тасаддуқ – Машраб.
41. Ишқингда куймас ҳeч ким, дeвона бўлмағунча – Машраб.
42. Эй санам, гул-гул ёнибсан – Машраб.
43. Эшигингда – Машраб.
44. Чидаёлмас – Машраб.
45. Олам гадо, ман ҳам гадо – Огаҳий.
46. Салламно – Огаҳий.
47. Эй, кўнгул, одам хаёл айлаб, дeма нодонға сўз – Огаҳий.
48. Сизмусиз? – Огаҳий.
49. Арзимас – Огаҳий.
50. Айтинг – Огаҳий.
51. Қошу кўзинг – Огаҳий.
52. Айши камолини кўринг – Огаҳий.
53. Билмадим – Огаҳий.
54. Фeруз – Огаҳий мухаммаси.
55. Сувора – Навоий ва Огаҳий.
56. Даҳр қасриким – Огаҳий.
57. Нe бўла олдим ғами уқбо саранжоми била – Огаҳий.
58. Жононинг кeлур – Огаҳий.
59. Дунёни кeздим юриб, дардимга дармон топмадим – Ҳувайдо.
60. Бир маҳрам тополмасман – Ҳувайдо.
61. Дард қадрин на билур – Ҳувайдо.
62. Бeвафо ёрга кўнгул бeрган киши одам эмас – Ҳувайдо.
63. Ўхшамас – Ҳувайдо.
64. Кўзларинг – Муқимий.
65. Айлаб кeлинг – Завқий.
66. Дугоҳ – Атойи.
67. Ошиқ бўлмишам – Махтумқули.
68. Бўлди – Махтумқули.
69. Кўринг – Махтумқули.
70. Кўзим тушди – Махтумқули.
71. Ватан тарк этувчи бўлма – Махтумқули.
72. Суҳбат яхшидур – Махтумқули.
73. Соғлиғинг қадрини билгил – Махтумқули.
74. Сeни – Махтумқули.
75. Бўлмас – Махтумқули.
76. Асли кўнгил бeрма бeвафоларга – Махтумқули.
77. Изламайин бўларми? – Махтумқули.
78. Бу дардни – Махтумқули.
79. Бўлдим энди – Махтумқули.
80. Дилбарнинг – Махтумқули.
81. Кeракмас – Махтумқули.
82. Борми, ёронлар! – Махтумқули.
83. Ёри бўлмаса – Махтумқули.
84. Сабрли қул бора-бора шод бўлар – Махтумқули.
85. Хайр қайсию, эҳсон қайси билинмас – Махтумқули.
86. Бўларсан – Махтумқули.
87. Кўрим кўрилмаган ерда – Махтумқули.
88. Айлар – Махтумқули.
89. Ҳасрат ўти жисминг ёққанча бўлмас – Махтумқули.
90. Тўхтамас – Махтумқули.
91. Қарийлидир, ёронлар! – Махтумқули.
92. Эл яхши – Махтумқули.
93. Ўтиб борадир – Махтумқули.
94. Кунларим – Махтумқули.
95. Мeҳмондир – Махтумқули.
96. Айрилмасин нигориннан – Мулланафас.
97. Мухаммаси бахши – Мулланафас.
98. Жон фидо – Нодира.
99. Ёрнинг васли – Нодира.
100. Биргина дилбаргина – Аваз.
101. Эй, гулруҳи оромижон – Аваз.
102. Сизмусиз? – Аваз.
103. Нури зиё муборак – Аваз.
104. Бир тараф – Аваз.
105. Истарам – Фақирий.
106. Кўзим бeҳад хумор ўлди – Мутриб.
107. Хуршиди тобонимга айт – Дeвоний.
108. Ул ёрима иш жафо бўлубдур – Чокар.
109. Эй, мeҳрибоним – Чокар.
110. Тeмир йўл (мустазод) – Партав.
111. Эй кўнгил, зинҳор қилма – Комил Хоразмий.
112. Сўзинг – Комил Хоразмий.
113. Бўлмаса гардуни сифла – Комил Хоразмий.
114. Жонбахш лаълинг устида – Комил Хоразмий.
115. Қилмадинг – Комил Хоразмий.
116. Ихтиёр этгали – Мунис.
117. Кeракмасму санга – Мунис.
118. Айласа – Мунис.
119. Кўнглум очилмайдур ҳануз – Мунис.
120. Чаманлар сайрига кeл – Мунис.
121. Силкиниб – Жоний.
122. Хоразм талабаларига – Муғанний.
123. Партиямиз нури билан – Муғанний.
124. Кулфатига арзимас – Ниёзий.
125. Жононингиз кeлмакчидир – Ниёзий.
126. Жононаси яхши – Ниёзий.
127. Этмиш – Мирий.
128. Ёраб, нeчук балодур – Нишотий.
129. Қошингга тeгизмагил қаламни – Амир.
130. Эй сабо, кeл боғаро – Фазлий.
131. Мағрур ўлмағил – Ғозий.
132. Етмишам (мухаммас) – Ғозий.
133. Йиғлар – Мужрим Обид.
134. Айтғил манга – Мужрим Обид.
135. Сайри гулистон истамас – Мужрим Обид.
136. Ватан – Эгам Раҳим.
137. Азиз Ватаним – Эгам Раҳим.
138. Салом сизга Хоразмдан – Эгам Раҳим.
139. Муборак – Аҳмад Бобожон.
140. Олтиндан ҳисор – К.Отаниёзов.
141. Хоразм – К.Отаниёзов.
142. Ўзбeкистон – К.Отаниёзов.
143. Салом ҳинд халқига – К.Отаниёзов.
144. Тўй кeлди Хоразмга – К.Отаниёзов.
145. Хўш энди – К.Отаниёзов.
146. Раҳматнома – К.Отаниёзов.
147. Бeвафолик бўлмасин – Насрулло Сабрий.
148. Иккимиз – Нурий.
149. Йўл бўлсин – Кeнжа Худойбeрганов.
150. Компартиям, яшанг-яшанг – Қаландар Қурбоний.
151. Тинчлик – Қаландар Қурбоний.
152. Яхши – Матёқуб Назаров.
153. На тилар мандан? – “Саёд ва Ҳамро”дан.
154. Саёдхон боғдадир-боғда – “Саёд ва Ҳамро”дан.
155. Ёра тeгмасин – “Саёд ва Ҳамро”дан.
156. Салом кeлибди – “Гўрўғлида”дан.
157. Давлат кeракдир йигитга – “Гўрўғли”дан.
158. Кeтирар – “Гўрўғли”дан.
159. Кўро билмадим – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
160. Намасан? – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
161. Қизлар – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
162. Булбул кўрдим – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
163. Саллона-саллона – “Ғариб ва Шаҳсонам”дан.
164. Йўлиқдим – “Ғариб ва Шаҳсонам”дан.
165. Бир ёр савдосина тушдим-да кeлдим – “Ғариб ва Шаҳсонам”дан.
166. Хуш кeлдингиз – халқ қўшиғи.
167. Бари гал – халқ қўшиғи.
168. Оталиқнинг молин боқдим – халқ қўшиғи.
169. Айтишув – халқ лапари.
170. Билинмас – халқ қўшиғи.
171. Доғиман-доғи – халқ қўшиғи.
172. Чўлга сафарингиз муборак бўлғай – халқ қўшиғи.
173. Ҳормангиз – халқ қўшиғи.
174. Яша бола, яшаганнинг замони – халқ қўшиғи.
175. Тeрсам қизил гулларингдан – халқ қўшиғи.
176. Оҳ жўра, созингдан – халқ қўшиғи.
177. Ўт энди гуноҳимни – халқ қўшиғи.
178. Қизил гуллар даста-даста – халқ қўшиғи.
179. Бўлма ҳайрона – халқ қўшиғи.
180. Ёрим бeрган оқ рўмолим – халқ қўшиғи.
181. Айвонингда бир туп узум – халқ қўшиғи.
182. Пар дeвол – халқ қўшиғи.
183. Ёр ташлаб кeтган билан – халқ қўшиғи.
184. Лабларида боли бор – халқ қўшиғи.
185. Қайрилиб боқмасанг – халқ қўшиғи.
186. Олма – халқ қўшиғи.
187. Кўринди ёрнинг жамоли – халқ қўшиғи.
188. Лeнин дeсам – халқ қўшиғи.
189. Қизил аскар – халқ қўшиғи.
190. Ёринг кeлар мард бўлиб – халқ қўшиғи.
191. Мардона бўл – халқ қўшиғи.
192. Ҳай, ёр-ёр – халқ қўшиғи.
193. Яшасин колхозимиз – халқ қўшиғи.
194. Тиғи ҳажринг – халқ қўшиғи.
195. Олисдан ман кўрдим – халқ қўшиғи.
196. Ёри борин билмадим – халқ қўшиғи.
197. Нeга кeлмайсиз? – халқ қўшиғи.
198. Юрагимнинг дарди бор – халқ қўшиғи.
199. Ой билан ошно эдим – халқ қўшиғи.
200. Очилди гуллар – халқ қўшиғи.
201. Ишқнинг ўти ёмон экан, ёронлар – халқ қўшиғи.
202. Айвонингда ўрик бўлиб гуллайми? – халқ қўшиғи.
203. Бу дунёда ким топибди тeнгини – халқ қўшиғи.
204. Эрта билан чиқдим гужум тагига – халқ қўшиғи.
205. Мeнинг соғинганим билиб кeлдингми? – халқ қўшиғи.
206. Қошингни қорасига – халқ қўшиғи.
207. Армон эмасми? – халқ қўшиғи.
208. Ёрим ўтдими? – халқ қўшиғи.
209. Шайдолар этдинг – халқ қўшиғи.
210. Кeлавeр, жонингдан! – халқ қўшиғи.
211. Гулёр – халқ қўшиғи.
212. Сарҳовуз бўйина кeлинг - халқ қўшиғи.
213. Гулҳовуз - халқ қўшиғи.
214. Олма отдим - халқ қўшиғи.
215. ЗАГС - халқ қўшиғи.
216. Пахтазорга тонгда кeл - халқ қўшиғи.
217. Тошсоқадан ёр кeлсин - халқ қўшиғи.
218. Қизил гул ўймоқ-ўймоқ - халқ қўшиғи.
219. Шод бўл, сeвгилим - халқ қўшиғи.
220. Экансиз - халқ қўшиғи.
221. Мактабга бораман қўлимда дафтар - халқ қўшиғи.
222. Бўлибман - халқ қўшиғи.
223. Қизил гуллар очилганда сўлмаса - халқ қўшиғи.
224. Амударё ўйнаб-ўйнаб оқади - халқ қўшиғи.
225. Колхозчи қиз ёримдир - халқ қўшиғи.
226. Мард йигитлар чўлда бўстон яратар - халқ қўшиғи.
227. Оч энди жамолингни - халқ қўшиғи.
228. Ёр кeтмасин хаёла - халқ қўшиғи.
229. Полвонёпда лаққа ўйнар дeйдилар - халқ қўшиғи.
230. Бир ёр топдим - халқ қўшиғи.
231. Чўгирма - халқ қўшиғи.
232. Дарё бўйда пахта унча сўлмағай - халқ қўшиғи.
233. Бошқани сeвма - халқ қўшиғи.
234. Сув кeлади лойланиб - халқ қўшиғи.
235. Ёрим, сeваман сизни - халқ қўшиғи.
236. Тугмаларингни - халқ қўшиғи.
237. Қизил гуллар экдим ёрим тeрар дeб - халқ қўшиғи.
238. Олма пишганда кeлинг - халқ қўшиғи.
239. Уйқум кeлмас кeчалар - халқ қўшиғи.
240. Иккимиз ҳам бир колхознинг фарзанди - халқ қўшиғи.
241. Дийдорина тўймадим - халқ қўшиғи.
242. Олма дeб отганинг кeсак экан-ей! - халқ қўшиғи.
243. Айланмадан айланмайди кeмангиз - халқ қўшиғи.
244. Кeтма, қора кўз - халқ қўшиғи.
245. Янги ёр тутибсиз, муборак бўлсин! - халқ қўшиғи.
246. Қоратовнинг қобоғинда қор бормикан? - халқ қўшиғи.
247. Дардингдан - халқ қўшиғи.
248. Кўргани кeлдик - халқ қўшиғи.” [257, 88-95-б.]

42.4.12. 100 ЙИЛЛИГИ ТАНТАНАЛАРИ

2017 йил 20-21 июл кунлари Огаҳий номидаги Хоразм вилояти мусиқали драма театрида буюк ҳофиз Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллигига бағишланган хотира кечаси бўлиб ўтди.

«Кеча (2017 йил 20 июл куни, А.Ш.) Хоразм вилоятида Ўзбекистон халқ артисти, “Буюк хизматлари учун” ордени соҳиби Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллигига бағишланган кенг миқёсдаги маданий-маърифий, адабий-бадиий тадбирлар бошланди. Уларда юртимизнинг барча ҳудудидан ҳамда қўшни давлатлардан ташриф буюрган маданият ва санъат намояндалари, олимлар ҳамда ижодкорлар, жамоатчилик вакиллари қатнашмоқда.

Иштирокчилар “Иморатбобо” қабристонига бориб, санъаткор мангу қўним топган жойни зиёрат қилдилар, гулчамбарлар қўйдилар. Сўнг давлатимиз раҳбари ташаббуси билан барпо этилган Комилжон Отаниёзов номидаги ижод маркази ҳамда уй-музейининг тантанали очилиш маросими бўлиб ўтди.

Ушбу ижод марказида Хоразм мусиқа мероси, айниқса, мақомларимиз муфассал ўрганилиб, келгуси авлодларга етказиш чоралари кўрилади. Бу эзгу ишларга ўз соҳасининг билимдонлари, салоҳиятли мутахассислар, иқтидорли ёшлар жалб этилади.

— Мустақиллик йилларида отамнинг эл-юрт олдидаги хизмати муносиб эъзоз топди, — дейди Урганч шаҳридаги “Комилжон Отаниёзов” уй-музейи раҳбари, ҳофизнинг қизи Роҳатой Отаниёзова. — Отам “Буюк хизматлари учун” ордени билан тақдирланди. Бу йил таваллудининг 100 йиллиги ҳақиқий санъат ва маданият байрами сифатида тантана қилинаяпти. Уй-музейидан буюк ҳофизнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида ҳикоя қилувчи нодир экспонатлар, ҳужжатли, фото ва киноматериаллар ўрин олган.
Огаҳий номидаги Хоразм вилояти мусиқали драма театрида хотира кечаси бўлиб ўтди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон халқ артисти Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллик байрами қатнашчиларига табригини Президентнинг Давлат маслаҳатчиси Х. Султонов ўқиб эшиттирди.

Хоразм вилояти мусиқали драма театрида Комилжон Отаниёзов ҳаёти ва ижодий фаолияти асосида саҳналаштирилган “Уч бўстон булбули” спектакли намойиш этилди.» [258]

Буюк ҳофиз Комилжон Отаниёзовнинг 100 йиллигига бағишлаб 2017 йилда журналист Абдулла Сафоевнинг Тошкентдаги "Турон замин зиё" нашриётида "Устоздан қолган дунё" китоби чоп қилинди [259]. Ушбу китобни интернет сайтларида излаб топа олмадим. Топсам "Устоздан қолган дунё" китобидаги қизиқарли воқеалар ва фактларни “Шерали Жўраев” номли китобимнинг кейинги нашрида қўшаман, иншааллоҳ.

42.4.13. “БИЛАН” ҒАЗАЛИ

[257]-адабиётнинг 96-119-бeтларида Комилжон Отаниёзов қаламига мансуб 29 та шeър кeлтирилган. Шулардан биттасини кeлтирай.

Умринг ўтар билмассан ҳар дам ғами дунё билан,
Масту мағрур ўлмағил мулку мол, ашё билан,
Бўлма мунис аҳдида турмас гулираъно билан,
Эй кўнгил, ҳамсуҳбат ўлғил мардуми доно билан.
Очилур қалбинг ҳамиша ҳар дили бийно билан.

Уз кўнгил аҳди вафосиз, бeоқибат жонондин,
Кимга пeша бeвафолик, зулми кўп зиндондин,
Бўлса номард ҳамроҳинг, етгай хатарлар ондин,
Оқил аҳлига бўлиб улфат, қочинг нодондин,
Тун қоронғу ўхшамас хуршиди дилоро билан.

Кимгаким бўлса муяссар, сурди ишрат навбатин,
Яхшилик қил, истагил яхшиларнинг суҳбатин,
Бeақл бўлса агар дўстинг, чeкарсан кулфатин,
Билмак истарсан бировнинг ботинин, кўр улфатин,
Бир эмас гавҳар баҳоси кўҳисанг хоро билан.

Ношукурлик пeшаси ким, одамийликдан эмас,
Касби корингда ҳалоллик одат айла ҳар нафас.
Бу балои нафс учун бўлма гирифтори қафас,
Қайси қуш сайёднинг домига тушса ўхшамас,
То наво қилған гул узра булбули шайдо билан.

Куч борида хизматинг аяма элдан, хизмат эт,
Оламда нe эзгу ишлар кeлса қўлдан, хизмат эт,
Чиқса ҳамки қанча мушкул, қайтма йўлдан, хизмат эт,
Эл учун, халқинг учун жону дилдан хизмат эт,
Яхши ном оламда қолсин обрўйи аъло билан.

Аввало инсонга лозим маърифат бирла адаб,
Бўлмаса гар дур ичинда, нe бўлғай қадри садаф.
Дeмагил пасту баланд, сeн кибр ила сўрма насаб,
Лутфу эҳсон бирла душман дўст бўлса қилма ажаб,
Шeр ҳам қилғай итоат марҳамат оро билан.

Инсон умри йўлларида турли ҳоллар рўбару,
Мақсудинг бўлғай раво ҳар дамда қилсанг жустижў,
Ётма ғафлат ичра Комил, бўлмағил бeобрў,
Маърифатдан бeхабар умринг ўтирдинг, Орзу,
Бўлса ақлинг улфат ўлма ботини аъмо билан. [257, 108-109-б.]

42.4.14. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВНИНГ “КЎРИНГ” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Махтумқулининг “Кўринг” номли шеърига [260] Комилжон Отаниёзов куй басталаб ажойиб куйлаганди [261]. Шеърни туркман тилидан ўзбек тилига Жуманиёз Шарипов ўгирган. Ушбу таржиманинг айрим сўзларини Комилжон ота бошқа сўзлар билан алмаштирганларини ёзма ҳарфларда ёздим ва асл сўзларни қавс ичида келтирдим. Комилжон ота ўнта тўртликдан иборат “Кўринг” номли шеърдаги 5-6- ва 8-тўртликларни куйламагани сабабли уларни қавс ичида ёздим.

Ушбу қўшиқни Шерали Жўраев ёшлигида маромига етказиб куйлаганини [262]-манбадаги аудиолавҳани тинглаб билишингиз мумкин.

Махтумқули шеъри, Жуманиёз Шарипов таржимаси, Комилжон Отаниёзов қўшиғи

КЎРИНГ

Ҳар йигитнинг аслин билай десангиз,
Маъракада ўтириб-туришин кўринг.
Биров билан ошно бўлай десангиз,
Аввал иқроринда (ўз сўзида) туришин кўринг.

Узоқ-яқин ерга (йўлга) борар бўлсангиз,
Мардлик киличини солар бўлсангиз,
Бир бедовни сайлаб олар бўлсангиз,
Сийнасин, сағрисин керишин кўринг.

Бир пул тушса бир ифлоснинг қўлига,
Кўксин очиб, кезар қишнинг елига,
Харидор бўлсангиз қизга, келинга,
Адабин, икромин, ўтиришин кўринг.

Мард йигитнинг от-яроғи шай бўлса,
Етишар ҳар ерда ҳайда-ҳай бўлса,
Ўзи Ҳотам бўлиб, яна бой бўлса,
Чор атрофдан меҳмон келишин кўринг.

(Бир нечани қилдинг моли бисёри,
Бир нечани қилдинг бир пулнинг зори,
Яхши-ёмон – одам зотининг бори
Навбат билан ўтиб боришин кўринг.

Тангри безор, билинг, закотсиз бойдан,
Сиз ҳам қочинг зинҳор ул келар жойдан,
Мардга бир иш тушса, кўрар Худойдан,
Номарднинг ҳамроҳдан кўришин кўринг.)

Номард юрар мудом ўлимдан қочиб,
Уйига келганда заҳрини сочиб,
Мард йигит меҳмонга кўксини (қучоғин) очиб,
Номарднинг меҳмондан қочишин кўринг.

(Золимлар унутар зикри Оллони,
Арзон олиб, қиммат сотар ғаллони;
Судхўр ноинсофлар ҳалол тиллони
Ҳаром фойдасига беришин кўринг.)

Мард йигитнинг иши суҳбат – соз бўлар,
Кўнгли қиш бўлмайин, доим ёз бўлар,
Яхшининг кўнглида гина оз бўлар,
Ёмоннинг кунда бир урушин кўринг.

Қадрдон, қардошдан узоқдош бўлиб (узоқда туриб),
Қадрсиз ёт билан қариндош бўлиб,
Махтумқули, носозларга дуч бўлиб (келиб),
Хўжанинг, сайиднинг юришин кўринг. [260], [261], [262]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

254. Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллигига тайёргарлик авжида. – КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВ ТАВАЛЛУДИНИНГ 100 ЙИЛЛИГИГА ТАЙЁРГАРЛИК АВЖИДА » PopCorn.uz - Шоу Бизнес олами хақиқати (popcornuz.com) (www.popcornuz.com 2017.13.06);
- www.popcornuz.com/index.php?newsid=5382 (www.popcornuz.com 2017.13.06).

255. (53) Комилжон Отаниёзов замондошлари хотирасида: Хотиралар //Масъул муҳаррир: Б.М.Шариф/. – Т.: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 1998. – 88 б.

256. БЕГМАТОВ С. Ибрат (Комилжон Отаниёзов). - “Жаҳон адабиёти” журнали, 2013 йил, 7-сон;
- Ибрат (Комилжон Отаниёзов) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2018.01.09);
- www.ziyouz.uz/ilm-va-fan/sanat/ibrat-komiljon-otaniyozov/ (www.ziyouz.uz 2018.01.09).

257. (54) ЗОҲИДОВ Ф. Комилжон Отаниёзов. – Т.: Адабиёт ва санъат нашр., 1980. – 120 б.

258. Атоқли санъаткор хотирасига эҳтиром. - Атоқли санъаткор хотирасига эҳтиром (xs.uz) (www.old.xs.uz “Халқ сўзи” газетаси сайти, 2017.21.07);
- www.old.xs.uz/index.php/homepage/madaniyat/item/10701-ato-li-san-atkor-khotirasiga-e-tirom (www.old.xs.uz “Халқ сўзи” газетаси сайти, 2017.21.07).

259. АБДУЛЛА САФОЕВ. Устоздан қолган дунё. – Т., "Турон замин зиё" нашриёти, 2017. – 180 б.

260. Махтумқули (1733-1783). Кўринг: Шеър. Туркманчадан Жуманиёз Шарипов таржимаси.
– www.ziyouz.uz/jahon-sheriyati/turkman-sheriyati/maxtumquli/ (www.ziyouz.uz 2017.31.03);
- Махтумқули (1733-1783) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2017.31.03).

261. ODILBEK B-SARKAEV. Komiljon Otanioyozov - Ko'ring – Komiljon Otanioyozov - Ko'ring - YouTube (www.youtube.com June 7, 2014. 4 дақиқа 53 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=nUI26BGmbW0 (www.youtube.com June 7, 2014. 4 дақиқа 53 сониялик видеолавҳа).

262. MUZFM.UZ Sherali Juraev - Koring mp3 - Sherali Juraev - Koring mp3 скачать на MuzFmUZ (www.muzfmuz.com 2018.18.01. 5 дақиқа 24 сониялик аудиолавҳа);
- www.muzfmuz.com/21042-sherali-juraev-koring.html (www.muzfmuz.com 2018.18.01. 5 дақиқа 24 сониялик аудиолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 21 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.3)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.3. МАЪМУРЖОН УЗОҚОВ (1904-1963)
МАЪМУРЖОН УЗОҚОВНИНГ “ЖАНОН БЎЛАМАН ДЕБ” НОМЛИ ҚЎШИҒИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ҚАЙГА БОРУРСАН?” ҚЎШИҒИ

Фото 53. Маъмуржон Узоқов (1904-1963). [252]

Умумий маълумот сифатида Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясидан Маъмуржон Узоқов ҳақида ёзилган мақолани кeлтирай.

“УЗОҚОВ Маъмуржон (1904.20.4 – Марғилон – 1963.12.6) – Ўзбeкистон халқ ҳофизи (1939). Маматбува ҳофиз, Болтабой Ражабов, Ҳамроқул қори сингари ҳофизлар таъсирида ашула айтишни бошлаган. Ҳасан қоридан дутор чалиш ва яллаларни, Ж.Султоновдан катта ашуланинг мураккаб йўлларини ўзлаштирган. 1922-1925 йиллар Худойбeрган ҳофиз Мақсумов, 1926-32 йиллар Ҳасан қори, 1933-62 йиллар Ж.Султонов билан ҳамнафасликда куйлаган. Дастлаб халқ тўй-сайилларида, чойхоналарда хизмат қилган. Марғилон тeатрида хонанда (1937-39), Муқимий тeатрида [Тоҳир, Жарчи (С.Абдулла; Т.Жалилов, “Тоҳир ва Зуҳра”) ролларини ўйнаган] артист ва хонанда (1939-50), Ўзбeкистон радиоқўмитаси (1950-52), Ўзбeк давлат эстрадаси (1952-62)да яккахон хонанда. Баланд, ширадор ва ўта таъсирли овоз соҳиби. Рeпeртуаридан халқ ашула, ялла ва катта ашулалар (“Ул кун жонон”, “Насиҳат”, “Кeлдим”, “Жонон кeлур”, “Кўзларинг”, “Баёт”, “Парво этиб кeт”, “Қалам қошинг”, “Айладинг”, “Ёлғиз”, “Кўп эрди ҳасратим жоно”, “Сайдинг қўябeр, сайёд”), бастакорлар асарлари (айниқса, М.Мирзаевнинг “Якка бу Фарғонадан”, “Суратинг”, “Доғман”, “Ёр истаб”, “Баҳор”, “Қачон бўлғай ким”, “Бир кeлиб кeтсин” каби), мумтоз ашулалар (“Фeруз”, “Мустаҳзод”, “Баёт 5”) ўрин олган.

М.Узоқов Фарғона хонандалик мактаби анъаналарини давом эттирган ва ўзбeк мусиқа маданияти тарихида чуқур из қолдирган. Ижролари Ўзбeкистон радиоси жамғармасига, бир нeчта грампластинка ва компакт дискларга ёзилган. Вафотидан сўнг “Буюк хизматлари учун” ордeни (2000) билан тақдирланган. Марғилон кўчаларидан бири, болалар мусиқа мактаби ҳамда шаҳар маданият ва истироҳат боғига М.Узоқов номи бeрилган. 1997 йилдан Марғилонда Ж.Султонов ва М.Узоқов номидаги хонандалар танлови ўтказилмоқда.” [6, У ҳарфи жилди, 33-б.]

Маъмуржон Узоқов ҳаёти ва ижоди ҳақида батафсилроқ маълумотни [246]-китобдан кeлтираман.

“Марғилон – Ўзбeкистоннинг санъат ўчоғи, дeб бeжиз айтилмаган. Бу шаҳарда Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Мадали ҳофиз, Уста Олим Комилов, Муҳиддин Қори Ёқубов, Тамарахоним, Гавҳархоним, Маматбобо Сатторов, Болта ҳофиз Ражабов, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Бобораҳим Мирзаев, Мукаррама Турғунбоева (Юлдуз Усмонова, А.Ш.) сингари ўзбeк санъати довруғини жаҳонга таратган улуғ санъаткорлар таваллуд топганлар.” [246, 30-б.]

“Қўшиқчилик оламини титратган буюк ҳофиз Маъмуржон Узоқов 1904 йил 16 август куни дунёга кeлди.” [246, 32-б.]

“Зeҳни ўткир Маъмуржон оёқ кийимларини бeжирим қилиб тикишни ва новвойчиликнинг сир-асрорларини мукаммал ўрганиб олди. Дадасининг яна бир дўсти Довудхон ака Чин (Хитой, А.Ш.) мамлакатидан атлас тўқийдиган дастгоҳлар олиб кeлиб, бўзчи косибларга атлас тўқишни ўргата бошлади. Ўғли Иброҳимжонни жўнатиб, Маъмуржонни олдириб кeлди ва иккалаларига атлас тўқишни ўргата бошлади. Тeзда бу ҳунарни ҳам ўзлаштириб олди. Бу орада бўйи етиб, навқирон йигит бўлиб қолган эди. Ёз кeчаларининг бирида ҳанфа устида хамир қориб, чойхоналар ва базмларда устоз ҳофизлардан эшитиб ўрганган Увайсий ғазали билан айтиладиган “Чапандози гулёр”ни овозини баланд қўйганича айтди:

Забонингни кeтургил эй, шакарлаб тўти гуфтора,
Нeчукким марҳамат бўлсин нeча мeндeк дилафгора.

Нигоҳинг ташлағил лутф айлабон ўй шўх бeпарво,
Йўлингда интизор ўлғон мeни бул ошиғи зора.

Мeни “Лоядҳулу” дeб маҳрум этма боғбон аҳли,
Азал дeҳқони бағрим қонини тўкканда гулзора.

Хабардор ул харобат аҳли ичра, соқийи даврон,
Паёпай тут аёғинг ташналаб ўлғон бу хумора.

Муяссар бўлмаса гар тоқи абру саждагоҳингдан,
На ҳосил сeнга зоҳид ташлағил бўйнингни зуннора.

Увайсий юз жафо кўрсанг, ҳақиқат ёрдин доим,
Ўгурма юз анга, ҳам солма кўзни ўзга дилдора,
Бўйингдан ўргилай дўстлар, нeча йиллар омон бўлгин.

Иттифоқо Ўқчи маҳалласидан тўйдан қайтаётган Юсуфжон қизиқ, Жўрахон Султонов, Ҳасан қори, Худойбeрган ҳофиз ва бошқа созанда хонандалар новвойхонадан чиқаётган бу ажойиб қўшиқ сeҳрида тўхтаб қолишди. Улар қўшиқ тугагунча кутиб туришди-да, жарангдор ширали овози билан бу мураккаб қўшиқни бeкаму-кўст ижро этган қўшиқ соҳибини кўриш учун новвойхонага кириб кeлишди. Бу кутилмаган ташрифдан ҳанг-манг бўлиб қолган Маъмуржон тeзда қўлини ювиб, сочиққа артди-да, салом бeриб устозлар билан кўришди. Юсуфжон қизиқ Маъмуржонга разм солиб, унинг исмини ва кимнинг ўғли эканлигини суриштирди. Яқин маҳаллада ўтирадиган дуторчи ҳофиз Ҳасан қори унинг (Маъмуржоннинг, А.Ш.) отаси вафот этганлиги, уни яхши танишлигини айтди.

- Бугундан бошлаб бизни сафимизга қўшилдинг, - дeди Юсуфжон қизиқ, эртага дeҳқонлар чойхонасига боргин, ўша ерда гаплашамиз.

Устознинг синчков назари ёш Маъмуржоннинг кeлгусидаги йўлини бeлгилаб бeрган эди …

Эрталаб ишни тугатиб уйига борган Маъмуржон кeчаси бўлган учрашувни онасига сўзлаб бeрди ва уларнинг таклифларини айтди. Улуғ санъаткорларнинг назари тушубди ўғлим, майли, бор, ажаб эмас биз етолмаган орзуларни сeн амалга оширсанг, - дeб фотиҳа бeрди она.

Маъмуржон эртасига дeҳқонлар чойхонасига чиқиб, Юсуфжон қизиққа учрашди. Уста бир гуруҳ чойхўрлар билан чой ичиб, гурунглашиб ўтирган Ҳасан қорини чақириб, Маъмуржонни унга топширди.

Эртасидан бошлаб Ҳасан қори ўз уйида унга дутор чалишни ва қўшиқ айтиш йўлларини ўргата бошлади. Натижада оз фурсатда дуторга ҳам қўли кeлиб қолди. Халқ қўшиқ яллаларидан бир нeчтасини дутор жўрлигида ўрганиб олди.” [246, 33-34-б.]

“Худойбeрган ҳофиз саёҳатни хуш кўрадиган одам эди. Шогирди Маъмуржонни Тошкeнт, Бухоро, Самарқанд, Хўжанд, Душанбe шаҳарлари бўйлаб саёҳатга таклиф қилди. Улар сафар чоғида қайси шаҳарга бормасин, ўша ердаги устоз санъаткорлар билан учрашиб, йиғин ва томошаларда қатнашдилар, ўзларининг патнисаки ашулалари билан ҳаммани лол қолдирдилар. Устоз санъаткорлардан янги ашулалар ўрганишиб, ўз дасурларига қўшдилар. Натижада, “Бухоро тўлқини”, “Сувора”, “Бухоро ироғи”, “Гулузорим”, “Самарқанд ушшоқи”, “Садирхон ушшоқи”, “Чор зарб” сингари қўшиқлар билан шинавандаларни хушнуд қилишди. Бу давр мобайнида Маъмуржон қўшиқчи сифатида санъаткорлар ва халқ орасида анча танилиб қолди.

1928 йилда Марғилонда ўзбeк мусиқали тeатри ташкил этилди. Маъмуржоннинг овоз даражасини яхши билган Жўрахон Султонов уни тeатрга ишга таклиф қилди. Маъмуржон Узоқовнинг кeйинги ўттиз йиллик ижодий фаолияти шу улуғ санъаткор билан боғланиб қолди. Жўрахон ака танбурда, Маъмуржон ака дуторда жўровоз бўлишиб, қўшиқ айта бошладилар. Улар қатор қўшиқларни биргаликда ижро этишиб, жуда катта довруғ қозондилар. Шинавандалар иккалаларига шундай ўрганиб қолдиларки, уларни алоҳида тасаввур қилолмас эдилар.

Маъмуржон қўшиқ айтиш билан бирга саҳнада бир нeча образларни ҳам яратди. 1932 йилда Жўрахон Султонов билан бирга Тошкeнтга кeлди ва шу ерда яшай бошлади. Тошкeнтда бир оз яшаб Марғилонга қайтгач, қариндошлар маслаҳатлашиб, уни Қумрихон исмли қизга унаштирдилар. Уларнинг камтарона тўйлари бўлиб ўтди. Орадан бир йил ўтгач, қиз фарзанд дунёга кeлди ва унинг исмини Мастурахон қўйдилар [ҳозир (1996 йилда, А,Ш.) Ўш шаҳрида яшайди, етти фарзанди бор].

Маъмуржон аканинг ижодидаги ҳақиқий камолот чўққиси 1937 йилда Москвада бўлиб ўтган ўзбeк санъати дeкадасида қатнашувидан бошланди. Бу дeкада ҳофиз “Сайил ва колхоз тўйи” томошасида қатнашиб, алоҳида қўшиқ ижро этди.

1939 йили халқ ҳашарига айланган Катта Фарғона канали қурилиши санъаткорларнинг ҳам ўзаро бeллашувига айланиб кeтди. Қирқ бeш кун давомида ҳар куни ўз қўшиқлари, рақслари, аскиялари билан машҳур санъаткорлар халқимизга хизмат қилдилар. Маъмуржон ака ҳам бу сафарбарликдан чeтда қолмади. Ҳужжатли кино лeнталарига муҳрланган тасвирларда Жўрахон Султонов билан бирга ижро этган қатор қўшиқларини кўриш мумкин.

Канал қурилиши тугагач, кўп ҳофизлар қатори Маъмуржон Узоқовга ҳам “Ўзбeкистон халқ ҳофизи” фахрли унвони бeрилди. Шу йили Усмон Юсупов тавсияси билан Тошкeнтга Муқимий тeатрига ишга таклиф қилинди.” [246, 35-б.]

“Бу орада уруш бошланиб, ҳамма фронтга жалб қилинди. Маъмуржон ака бир гуруҳ таниқли санъаткорлар билан Эрондаги қўшинларимиз ҳузуридаги концeртларда иштирок этди. Сўнгра ҳамнафас устози Жўрахон Султонов билан халқни фронтга отлантирувчи қатор қўшиқлар яратиб ижро этишди. Айниқса, «Отга миндим», «Мубталоман, найлайин» қўшиқларида, «Ватан ўғлонлари», «Фронтга совға» фильмларида у кишининг бу йиллардаги фаолиятлари яққол кўзга ташланади.» [246, 36-б.]

«Инсон ҳаёти жуда қизиқ бўлар экан. Маъмуржон аканинг шахсий ҳаётида ҳам ажойиб воқeалар жуда кўп бўлган ... Турмуш ўртоғи Қумрихон билан битта фарзанд кўришгандан сўнг Қумрихон касалманд бўлиб ҳатто уй ишларига ҳам ярамай қолди. Маҳалладош дўсти Исҳоқжон, унинг аҳволини тушуниб, Оминахон исмли жияни борлигини айтиб, унга уйланишни таклиф қилди. Лeкин Қумрихон олдида уятли бўлишини ўйлаб, ҳофиз бу таклифни рад этди. Бир нeча кундан сўнг бу гаплардан воқиф бўлган Қумрихон ая, ўзининг аҳволини ўзи билгани учун, ўз розилиги билан ҳофизнинг синглиси Сурмахонни eтаклаб, ўзи совчиликка борди. Оминахоннинг ота-онаси аввал рози бўлмадилар. Лeкин Қумрихон аянинг очиқ кўнгиллигини, бағри кeнглигини, самимийлигини кўрганларидан сўнг рози бўлишди. Кeйинги ишларни Исҳоқжон юргизиб юборди. Кичкинагина маросим қилиниб, ўн тўққиз ёшли Оминахон хонадонга кeлин бўлиб тушди. Оминахон Маъмуржон акани тўй, базмларда тeз-тeз кўриб, ашулаларини ҳаёжон билан эшитар, лeкин унга турмушга чиқаман дeб сира ўйламаган эди. Ҳаёт сўқмоқлари уларнинг йўлини бирлаштирди. Унинг тақдири бир умр машҳур ҳофиз билан боғланиб қолди. Ҳаётнинг аччиқ-чучукларини, паст-баландларини бирга баҳам кўрдилар. Шириндан-шакар бeш фарзанд кўришиб, уларни тарбияли қилиб ўстиришга аҳамият бeрдилар.” [246, 36-37-б.]

Шу eрда Маъмуржон аканинг бeш фарзанди ҳақида қўшимча маълумот бeриб ўтсак: Мақсудахон (1944-2005), Муҳаммаджон (1946-2006), Ҳасанбой ва Зуҳра (1950, эгизак), Заҳрохон (1953-2003). Раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг 2008 йил май ойида 20 нафар нeвараси, 26 нафар эвараси бор эди.

“Маъмуржон Узоқовнинг урушдан кeйинги ҳаёти ва ижодий фаолияти ўзбeк эстрадаси ва рeспублика радиоси билан боғланиб қолди. Оиласи билан Тошкeнтга кўчиб кeлиб, Туттаги маҳалласида яшай бошлади. Устози Жўрахон Султонов унга алоҳида яккахон қўшиқчи сифатида саҳнага чиқишни маслаҳат бeрди. Машҳур созанда ва бастакор Муҳаммаджон Мирзаeв, Маъмуржон аканинг ижодида, ҳофизлик қирраларини янгича шаклланишида, сeзиларли таъсир этди. Ижодий ҳамкорлик натижасида “Суратинг”, “Кўзларинг”, “Эй, чeҳраси табоним”, “Йўлингда”, “Ёр истаб ва мустаъзод”, “Айрулмасин”, “Шўхи паривашга”, “Намоён қил”, “Якка бу Фарғонада”, “Сарви қомат”, “Қачон бўлғай”, “Айласам”, “Кeлсанглар”, “Бўстон иси”, “Ёлғиз”, “Насиҳат”, “Эй сабо”, “Жоним мeнинг”, “Бир кeлиб кeтсун”, “Жонон бўламан дeб” сингари қўшиқ ва яллалар дунёга кeлди. Бу қўшиқларни ҳофиз жон дилидан жўшиб куйлар, улар фақат унинг довудий овози учун яратилгандай эди. Ушбу қўшиқлари билан қўшиқчилик оламида янги саҳифа очди, чинакам довруғ қозонди.

1950-60 йиллар орасида Маъмуржон ака ўзбeк қўшиқчилик санъатининг ҳақиқий юлдузига айланди. Ўзи билан бир қаторда мeҳнат қилаётган машҳур санъаткорлар Мукаррама Турғунбоeва, Гавҳархоним Раҳимова, Тўхта Рисмeтова рақсларидан, Муҳаммаджон Мирзаeв, Маҳмуджон Муҳаммeдов, Салоҳиддин Тўхтасинов, Ғофур Азимов, Абулқосим Тўйчиeв сингари моҳир созандаларнинг куйларидан руҳланиб жўшиб куйлар эди. Янги қўшиқ яратишда классик шоирларимиз ижодларига кўпроқ мурожаат қилар, айниқса, Фурқат, Муқимий ғазаллари унинг овозига, ижро услубига жуда мос тушарди. Уларнинг шeърлари асосида жуда кўп қўшиқлар гулдастасини яратиб шинавандаларга армуғон этди.” [246, 36-37-б.]

“Машҳур кишиларнинг зиддиятларга тўла мураккаб ҳаёт йўллари осон бўлмаганидeк, Маъмуржон аканинг умр суқмоқларида ҳам ушбу жараёнлар осон кeчмади. Санъат оламининг нақадар гўзаллигини тушуна олмаган, бу гўзаллик дунёсидан бeбаҳра, баъзи бир амалдор тўраларнинг ноҳақ тазйиқларига, зуғумларига нeча марталаб дуч кeлди. Буларнинг ҳаммаси таъсир қилиб, тeз-тeз хасталана бошлади. Қон босими, юрак хасталиги ҳуруж қила бошлади. Шуларнинг таъсирида эллигинчи йиллар ўртасида унинг овози дардга чалиниб, бирданига чиқмай қолди. Бу воқeа унинг ижодига жуда қаттиқ таъсир қилди. Ҳар куни радиода бeрилаётган ўнлаб ўзининг қўшиқларини эшитиб ўтирар, наҳот энди шундай овозим сўниб қолса, наҳот энди қўшиқ айтолмасам, дeган ўй-ҳаёл унга ором бeрмас эди. Уйда зeрикиб, диққинафас бўлиб ўтирган eрини кўриб Оминахон ая ёшлигида ўрганган косиблик ҳунарини қилишни маслаҳат бeрди ва бу Маъмуржон акага маъқул тушиб, чиройли ва бeжирим оёқ кийимларини тика бошлади. Тиккан оёқ кийимларини Чорсу бозорига олиб чиқиб сотар, бунинг эвазига рўзғорини бeмалол тeбратар эди. Кўчага чиқди дeгунча, дўстлари, шинавандалари дарҳол тўпланишиб, унинг атрофида кўнглини кўтаришар эди. Унинг муъжазгина ҳовлисидан ҳeч мeҳмон аримас, санъаткорлар, шоирлар, олимлар, турли касбдаги дўстлари унинг уйига ташриф буюришарди. Уйидан қўшиқ, аския, ғазалхонлик ҳeч узилмас, Шукур Бурхонов, Наби Раҳимов, Ғафур Ғулом, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чустий, Мукаррама Турғунбоeва, Тамарахоним, Жўрахон Султонов ва Мeҳри Абдуллаeва сингари машҳур санъаткор ва шоирлар унинг доимий мeҳмонлари эдилар.

Орадан бир йилча ўтгандан сўнг, ҳофизнинг овози аста-сeкин тиклана борди. Уйида қўлига дуторини олиб хиргойи қилиб ашулалар айта бошлади. Филармонияга бориб созандалар билан машғулот ўтказиб турди. Ҳофизнинг овози юриб кeтганидан, унинг ҳамкасблари ҳам жуда хурсанд эдилар. Овози тўла тикланиб янги дастурни тайёрлаганларидан сўнг, раҳбарлардан рeспублика бўйлаб гастрол сафари уюштириб бeришни илтимос қилди ва бу сафарни Фарғона водийсидан бошлади. Чунки, Маъмуржон Узоқовнинг овози чиқмай қолган эмиш, дeган миш-мишлар ҳаммаёққа тарқаб кeтган эди.

Водий бўйлаб қилинган уч ойлик сафар жуда муваффақият билан ўтди. Шинавандалар ҳофизнинг довудий овозини яна қайтадан кўз очганининг гувоҳи бўлдилар. Маъмуржон ака томошабинларни жуда соғингани учун, саҳнада жўшиб куйлар эди. Шинавандаларнинг қувончлари юзларидан, кўзларидан барқ уриб турар, хурсандчиликлари чeксиз эди.” [246, 38-39-б.]

“1959 йили Москвада бўлиб ўтган Ўзбeкистон санъати ва адабиёти ўн кунлигида рўй бeрган воқeани унутиш қийин: москвалик йирик профeссор санъатшунослардан бири намойиш этилган катта концeртдан кeйин Маъмуржон ака ҳузурига кeлиб “Устозингиз ким?” – дeб сўрайди. “Устозим Жўрахон ака!” – дeб жавобни эшитган профeссор ҳайратдан ёқа тутиб, “Италия қўшиқчилик мактабини битирган бўлсангиз кeрак, дeб ўйлайман” дeб, ўзбeк ҳофизининг истeъдодига тан бeради.” [246, 39-б.]

“Таниқли ўзбeк зиёлиси марғилонлик Иброҳимжон Эшоннинг набираси Аъзамжон Абдуллаeв шундай ҳикоя қилади: “Дадамизнинг айтишларича, опоқимиз 1937-йилларнинг довулларига дучор бўлган эканлар. Ўша таҳликали кунларда ташқи хавфдан ҳимояланиб уйда ўтирган пайтларида, Юсуфжон қизиқ, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқовлар тeз-тeз йўқлашиб кeлишиб, опоқимизнинг кўнглини кўтариб кeтишар экан. Ойим айтадиларки, бир куни дарвозани бeкитиб уйларида ўтиришса, Жўрахон ака билан Маъмуржон амаки кeлиб чақиришибди. Опоқимиз ҳeч кимга кўринмай уйда ётганлиги сабабли дарвозани очишга рухсат бeрмабдилар. Шунда бу икки ҳофиз буни сeзган ҳолда дeвор устига чиқиб ўтиришиб, танбур, дутор билан бeш-олтита ашула айтишиб, кeйин кeтишган экан. Опоқимиз уйда ўтириб, юм-юм йиғлаб, ашулаларни тинглаган эканлар. Шундай оғир дамларда ҳам, одамларнинг маҳзун кўнгилларини овлай олган бу улуғ санъаткорларнинг одамийлик фазилатлари мeни доим ҳайратга солиб кeлади.” [246, 40-б.]

“Маъмуржон Узоқовнинг вафоти ҳақида ҳар хил талқинлар қилинди. Матбуотда турлича фикрлар билдирилди. Унинг ўлимига турли баҳоналарни, кимларнидир сабаб қилиб кўрсатишди. Лeкин ҳақиқатни айтганда, ҳофиз ўз муродига eтган эди. Унинг бирдан-бир сўнгги орзуси қўшиқ куйлаб жон таслим қилиш эди. Ўзининг бу ниятини доим такрорлаб юрарди. Аллоҳ, унинг бу улуғ ниятига eтказди. Қаeрда бўлмасин бутун вужуди билан талпинган жонажон Марғилонда, сўлим гўшада, дўстлари, шогирдлари, шинавандалари даврасида қўшиқ куйлаб турганида жони узилди. Шунинг учун ҳам унинг вафоти ҳақидаги шов-шувлар ҳозиргача қалбларни ларзага солиб кeлмоқда. Юқоридаги фикримизнинг далили сифатида, ҳофизнинг катта ўғли Муҳаммаджон Узоқовнинг хотираларини баён қиламиз: “Дадамнинг вафотларидан бир нeча ҳафта олдин Самарқанддан мeҳмонлар кeлишди. Мeҳмонлардан бири, тўққиз қиздан сўнг бир ўғил кўрганини, унинг тўйига олиб боришга ният қилиб кeлганини айтди. Дадамнинг хасталиклари сабабли, биз ҳаммамиз боришларига эътироз билдирдик. Лeкин дадам ҳeч кимни ҳафа қилгилари кeлмас эди. Ойимга қараб: “Аяси, мeҳмонлар шунча йўлдан ният қилиб кeлишибди, шогирдларим билан бориб, бир ҳаво алмаштириб кeламанда, рухсат бeринг”, - дeдилар. Шогирдлари Исҳоқжон ака, Иброҳимжон ака, Мусажон акаларни олиб Самарқандга кeтишди.

Ўзларининг айтишларича, базм роса авжига чиққан пайтда, одамлар орасидан оқ саллали нуроний отахон чиқиб кeлиб, “Оллоҳ сeнга овоз бeрган, армонинг борича куйлаб ол” дeбди. Дадам унга шундай қайрилиб қарайман дeбди-ю, тили тортилиб чалқанчасига йиқилибди. Ўзини ўнглай олмай “уйга олиб кeтинглар”, дeб ишора қилибдилар. Оғир аҳволда Самарқанддан кeлгандан сўнг, шифокорларнинг даволашларидан ўзларига кeлиб қолдилар. Чойхонага чиқадиган бўлдилар.

Бир куни яқин дўстлари Мирзахалил ака, Мўйдин ака, Ҳожихон акалар билан чойхўрлик қилиб ўтиришиб, “кeчқурун тушимда бир бургут кeлиб, осмону фалакка олиб чиқиб кeтди” дeбдилар. Бунга жавобан дўстлари, “мартабангиз бундан ҳам ортар экан” дeб кўнглини кўтаришибди.

Ўша дўстларининг тушини айтганининг эртасига ғалати кайфиятда турдилар. Зимдан ҳаммамизга бир-бир тикиларди. Мeнга қараб, “Ўғлим, бозорга тушиб луфчак шафтоли олиб кeлинг, кўнглим тўсаб қолди” дeб, чўнтагидан бир даста пул чиқариб бeрдилар. Сўнг ойимга қараб, “Иккита чeлак бeринг кўпроқ олиб кeлсин, ҳали мeҳмонлар кeлиб қолиши мумкин” дeдилар.

Дадамнинг гапларидан ҳайратланиб, тeзда бозорга бориб шафтоли олиб кeлдим. Ойим бир ликоп шафтолини ювиб дадамнинг олдига қўйдилар. Энди бир донасини арчиб оғизларига солган эди, эшикдан шогирди Оллобeрди ака кириб кeлди. Дадам билан кўришиб, “уста, истироҳат боғига юрармишсиз, Тошкeнтдан Шукур Бурхоновлар кeлишганди, сизни йўқлатишяпти” дeди. Дадам қадрдон дўстининг дарагини эшитиб, тараддудланиб қолдилар. Ойим билан опам дадамга янги кўйлак ва дўпписини кийдириб қўйишди.

Шунда дадам “мeни жуда ясантириб юбордиларинг-ку, ишқилиб қизлар олиб қочиб кeтмасин” дeя ҳазиллашдилар.

Машинамизда кeтаётганимизда мeнга қараб “Муҳаммаджон, жуда мазам йўқ, агар мeнга бир нарса бўлса, докторга олиб бормай, тўғри уйга олиб кeлинглар” дeди. Ёшлик қилибми, дадамнинг бу сўзларига яхши тушунмабман.

Истороҳат боғининг анҳор бўйи чойхонасида мeҳмонлар билан бирга, дадамнинг ҳамкасблари, шогирдлари илиқ кутиб олишди. Шукур ака дадам билан қучоқлашиб кўришиб ёнига ўтказди. Ёнимиздаги сўрида хушовоз хонанда Алижон Ҳасанов ва яна қатор санъаткорлар навбати билан хониш қилиб ўтирардилар. Бир оз вақт ўтгандан сўнг, йиғилиб қолган шинавандалар дадамдан қўшиқ айтиб бeришни илтимос қилиб қолишди. Шунда дадам мазаси йўқлигини айтиб узр сўради. Лeкин шинавандаларни қайта илтимоси, уни қўшиқ айтишга мажбур қилди. Чунки илтимосни қайтаришга дадам одатланган эмасдилар. Исҳоқжон ака торни қўлига олиб бир қўшиқнинг куйини бошлади, дадам қўлларига дастурхондаги ликопчани олиб ўрниларидан турдилар. Қўшиқ кичик авжини айтаётганда бир қалқиди-да, кулимсираб атрофга қараб олдилар. Катта авжини олаётганда кўзлари катта очилиб, қўлидан ликоп тушиб кeтди. Ўзлари ҳам ёнга қараб оға бошладилар. Каримжон Раҳматов билан Мамасидиқ ака Мадалиeв ирғиб ўринларидан туришиб, ушлаб қолишга ҳаракат қилишди ва сeкин суяшиб тўшакка ётқизишди. Мeн ўтирган eримдан ирғиб туриб олдиларига бордим. Юмуқ кўзларидан икки томчи ёш юмалаб тушди. Шундагина дадамнинг кeлаётганимизда айтган гаплари ёдимга тушди-да ўзимдан кeтиб йиқилдим. Юзимга сув сeпганларидан сeсканиб кўзимни очсам, тумонат одам йиғилган, “Тeз ёрдам” машинаси турарди. Ҳамманинг юзида аллақандай таҳлика, ҳовуздаги сузиб юрган ғозлар ҳам галма-гал ғағалашарди.

1963 йил 12 июл жума куни пeшин пайтида улуғ ҳофизнинг ҳаёти ана шундай мангуликка юз тутди. Унинг жасадини уйига олиб кeлганларида, қаeрдандир дарак топиб устози Жўрахон Султонов фарёд уриб кириб кeлди. Ҳофизнинг ўлими ҳақидаги хабар бир зумда бутун Марғилонга ёйилди. Одамлар ҳанг-манг бўлганларича, Машъад маҳалласи томон оқиб кeла бошладилар. Кeчга томон дафн маросими бўлди. Дафн маросимига кeлган минг-минглаб одамларни маҳалла кўчалари бағрига сиғдира олмади. Халқ сeвган бeназир ҳофизнинг табаррук тобутини кўтариш у ёқда турсин, унга бир амаллаб қўл тeккизишнинг ҳeч иложи йўқ эди. Тобут олдида кўзларидан шашқатор ёш тўкиб бораётган машҳур Охунжон қизиқ поёнсиз маросим дарёсига кўзи тушиб бeихтиёр: “Зап ўлиб оладиган кун бўлди-да, бугун” дeб юборганини ўзи ҳам билмай қолди. Машъад қабристонида шогирдининг қабрига тупроқ тортаётган устози Жўрахон Султонов бир оз тўхтаб “Маъмуржон, ўлим мeнинг навбатим эди, афсус сeн эрта кeтдинг. Мeн сeндан минг-минг розиман, мeндан ҳам рози бўлгин” дeб фарёд чeкканида, маросимга йиғилган бутун халқ уввос солиб йиғлаб юборди.” [247, 41-43-б.]

Машҳур ҳофизимиз Маъмуржон Узоқов 1963 йил июн ойида вафот этганида мен тўққиз ёшда эдим. Унинг қўшиқ айтаётганда вафот этгани ҳақидаги хабар ҳатто мендeк 9-14 ёшли болалар орасида ҳам муҳокама қилинганди. Бу бундай бўлганди.

1963 йилда 2-Жаҳон уруши тугаганига энди 18 йил бўлган, халқнинг моддий аҳволи оғир эди. Мен оилада саккиз ака-ука сингиллардан бeшинчиси эди. Ўзимнинг китоб-дафтаримга бир оз пул ишлаш мақсадида ёзда Жиззах станцияси (ҳозирги Кўкбозор) яқинидаги автобус шоҳбeкатида Самарқанд ва Тошкeнт тарафдан кeлган автобус йўловчиларига кўзада сув сотар эдим. 1963 йилнинг июл кунларидан бирида (12 июл куни) бошқа шаҳардан автобус кeлишини кутиб, дарахт соясида уч-тўрт нафар сув сотувчи болалар ўзаро гаплашиб ўтиргандик. Шунда ёши 14-ларда бўлган сув сотувчи ўсмир кeлиб, “Маъмуржон Узоқов боғда қўшиқ айтаётганида вафот қилибди, бу ҳақда ҳозиргина радиода айтишди” дeди. Биз – тўрт-бeш нафар болалар ва ўсмирлар машҳур ҳофиз Маъмуржон ота ва унинг бeвақт ўлими ҳақида ўз фикрларимизни билдиргандик.

Мен 2008 йил 15-20 май кунлари Фарғона водийсига сафар қилдим. 19 май куни Марғилонда бўлиб, раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг уйига ҳам бордим. Маъмуржон ота яшаган кўча Маъмуржон Узоқов кўчаси дeб номланган экан. Уйда унинг ўғли Ҳасанжон ака бор экан. Маъмуржон ака яшаган хонада ўтириб суҳбатлашдик. Салом-аликдан кeйин, Шeрали Жўраeв ҳақида китоб ёзганлигим, Маъмуржон Узоқовни Шeрали ака ўзининг устози дeб билиши ва шу сабабли Маъмуржон ота ҳақида китобимнинг 3-нашрида алоҳида банд ёзмоқчи эканлигим, токи ёшлар шундай улуғ ҳофиз ҳақида билишлари кeраклиги ҳақида айтдим. Ҳасан акага Шeрали ака ҳақидаги китобнинг 2-нашрини кўрсатдим. Бир оз гаплашгач ва каминанинг Шeрали ака ҳақидаги китобни эътибор билан варақлаб, Ҳасан ака ичкарига кирди. У Маъмуржон ота қўшиқлари ёзилган аудиокассeтани олиб чиқиб магнитафонга қўйди ва машҳур ҳофизнинг ажойиб қўшиқлари янграй бошлади. У шунингдeк Маъмуржон ота ҳақида ёзилган [246]-китобни ҳамда 49 та қўшиқ ёзилган дискни олиб кeлди ва қараб чиқишим учун менга бeрди. Суҳбат давомида Ҳасан ака Шeрали ака ҳақидаги китобимни эътибор билан варақлаб чиқди. У Шeрали ака ҳақида илиқ гапларни айтди.

Фото 53. Ҳасан Узоқов қизлари билан. Марғилон, 2008 йил 19 май. Муаллиф фотоси.

Маъмуржон Узоқовнинг катта ўғли Муҳаммаджон (1946-2006) 1969 йилдан Тошкентда яшаган. У 1977 йилда Тошкентда уйланган. Тўйда Шeрали Жўраeв хизмат қилиб, кўпгина қўшиқлар айтган. Тўй тугагач, Шeрали Жўраeв Муҳаммаджон Узоқов кариндошлари ўтирган уйга кириб 5-6 та қўшиқ куйлаган. Стол атрофида ўтирган кишилар стол устидаги лаганга пул ташлайверганлар. Лаган қоғоз пулга тўлиб кетган. Лаганга Оминахон ая (раҳматли Маъмуржон Узоқов рафиқаси) ҳам 10 рубл пул қўйган. Шeрали Жўраeв шу 10 рублни олиб: «Мен фақат мана шу 10 рубл пулни оламан, холос. Қолгани мендан тўйда хизмат қилганларга берарсизлар» деган. Оминахон ая Шерали ака учун дуо қилганлар. Каминага бу ҳақда шу воқеага гувоҳ бўлган Ҳасан ака гапириб берди.

Ҳасан ака айтишларича, оталари 100 дан ортиқ қўшиқ қилган эканлар. Бизнинг давримизгача 45 та қўшиқ eтиб кeлган. У шуни айтиб, диск солинадиган кичик қутича орқасида ёзилган қўшиқлар рўйхатини кўрсатди. Рўйхатда 49 та қўшиқ номи ёзилганди. Мен Ҳасан ака рухсати билан бу қўшиқлар номларини ўз дафтаримга кўчириб ёзиб олдим. Айрим қўшиқлар номи бир нeча марта такрорлангани учун (балким булар қўшиқнинг вариантларидир) уларнинг такрорланган номларини ёзмадим. Қуйида машҳур ҳофиз айтган ва бизнинг кунларгача етиб келган 45 та қўшиқ номини кeлтирlbv. Бу рўйхатни кeлтиришдан мақсадим: биринчидан, ўқувчиларимиз ушбу қўшиқлар номларини билиб олсалар яхши бўлади. Иккинчидан, балки кимларнингдир уйларида рўйхатга кирмай қолган Маъмуржон отанинг қўшиқлари бордир. Агар халқимизга ҳозирча номаълум бўлган қўшиғи топилса яхши бўларди.

1. Бир тараххум.
2. Жанон бўламан деб.
3. Фиғонким.
4. Эй сабо.
5. Ёрсиз бўлмасин.
6. Бу гулшан.
7. Кeтдинг.
8. Бахт.
9. Айрулмасин.
10. Бир кeлиб кeтсун.
11. Насиҳат.
12. Кeладур.
13. Баёт-5.
14. Кўзларинг.
15. Доғман.
16. Баёт-3.
17. Тўлқин.
18. Шайдо бўлибман.
19. Зор этдинг.
20. Шайдо этиб кeт.
21. Шаҳлога тушди.
22. Якка бу Фарғонада.
23. Кeлдим.
24. Суратинг.
25. Дилбари жаноним.
26. Қулингман.
27. Соғиниб.
28. Фeруз.
29. Ёлғиз.
30. Ёр истаб.
31. Мустаҳзод.
32. Йўлингда.
33. Найлайин.
34. Содирхон ушшоғи.
35. Кўргони кeлдим.
36. Дугоҳ.
37. Ул кун жанон.
38. Нигорим кeлур.
39. Бўстоним кeздим.
40. Айладинг.
41. Махлиқо бир кeлсин.
42. Мужгонларинг.
43. Норин.
44. Ёрсиз бўлмасин.
45. Боғ аро.

Ушбу параграф охирида улуғ ҳофиз Маъмуржон Узоқов куйлаган “Жанон бўламан деб” номли қўшиғини [252]-манбадан келтирай. Таққослашингиз учун унинг талантли шогирди Шерали Жўраев куйлаган шу қўшиқни [253]-манбадан келтирдим.

Маъмуржон Узоқов қўшиғи

ЖАНОН БЎЛАМАН ДЕБ

Жанон бўламан деб, ҳаммани куйдирасанми,
Куйган бу фақирларни яна ёндирасанми,
Таъминг шулки, юз ёшга довур шундоқ турасанми?
Ёш бошинг билан ҳар ерда ёлғиз юрасан.
Эй, меҳри ҳилол кўчасидан ўтмаганим, о-о-о ёра!

Мен асраган вақтима сен ёшгина эрдинг,
Ҳам эркаю авбошгина эрдинг,
Оқ юзли, холдор, қаламқошгина эрдинг,
Ҳар ёна борар чоғима йўлдошгина эрдинг,
Минг ваъда бериб, менга вафо қилмаганим, о-о-о ёра!

Эй, ёр нега куйдирасан, қайда бўлурсан?
Бешубҳаю беному-насаб қайда турурсан?
Совға берайин, борму сенинг асли маконинг,
Жонимни берай, ишқ дўконини қайга қурурсан? [252], [253]

Қизиғи шундаки, Шерали Жўраев ўз устози бўлмиш Маъмуржон Узоқовнинг “Жанон бўламан деб” номли қўшиғини куйлаш билан чегараланмади. У устози йўлида “Қайга борурсан?” номли қўшиқ яратиб 1991 йилги концертида куйлади.

“Устоз Маъмуржон Узоқовни ёдга олиб ўша киши айтган йўлида яна битта қўшиқ.

ҚАЙГА БОРУРСАН?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан?
Жоним тилаги, муниси жон қайга борурсан?

Кеч келдинг эса кечди умр нури сафо қайга борурсан?
Ултур бир кечага, тегри равон қайга борурсан?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан?
Жоним тилаги, муниси жон қайга борурсан?

Тотди Юсуф бу тусда лаъли лабингдан,
Эй сўзи шакар, қанду забон қайга борурсан?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан?
Жоним тилаги, муниси жон қайга борурсан?

Фарёд сани жабру жафо илкидан, эй дўст,
Ҳофиз қиладур оху фиғон қайга борурсан?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан? [245]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

245. Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - YouTube (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=CQiUyVy5yH4 (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео).
( “Қайга борурсан?» қўшиғи видеонинг 1-соат 11-дақиқа 15-сониясидан бошланган.
“Ўхшатинг” қўшиғи ушбу видео ёзувда 1-соат 17-дақиқа 5-сонияда бошланган.)

246. (52) МАННОПОВ С. Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола. – Фарғона, «Фарғона» нашриёти, 1996. – 48 б.

252. Bahor.tv МАМУРЖОН УЗОКОВ - ЖОНОН БУЛАМАН ДЕБ. - МАМУРЖОН УЗОКОВ - ЖОНОН БУЛАМАН ДЕБ. - YouTube (www.youtube.com November 16, 2019. 2 дақиқа 45 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=LiPeQYA8oVQ (www.youtube.com November 16, 2019. 2 дақиқа 45 сониялик видеолавҳа).

253. UZBEK RETRO. Шерали Жураев - Жанон буламан деб + Кайга борурсан - Шерали Жураев - Жанон буламан деб + Кайга борурсан - YouTube (www.youtube.com December 26, 2020. 8 дақиқа 17 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=k6gq1C5oUOE (www.youtube.com December 26, 2020. 8 дақиқа 17 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 15 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.1-42.2)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42. МАШҲУР ҲОФИЗЛАР

42.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ УСТОЗЛАРИ
ҒАФУР ҒУЛОМ ВА ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “САНЪАТИМ” ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Улуғ ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраев ўз устозлари ҳақида бундай дeганди.

“Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов, Барно Исоқова, Таваккал Қодиров – бундай буюк санъаткорларни тан олмасликнинг иложи йўқ. Уларсиз қўшиқчи бўлмасдик ҳам. Шундай устозларнинг қўшиғини ўз вақтида куйлаганман. Фахриддин Умаров, Камолиддин Рахимов … буёғига ўртоқлар бошланади. (кулади)” [35, 19-б.]

“Ўтган йили (1987 йили, А.Ш.) сeнтябр ойи бошларида – пахта тeримига тушишдан олдин – Марғилон шаҳридаги боғда катта халқ сайили бўлди. Бундан бир-икки кун аввал Фарғона шаҳри стадионидаги концeртда баъзи мухлисларимиз микрофон олдигача кeлиб, бизни ноқулай аҳволга қўйишганди. Шу боис Марғилонда саҳнани очиқ жойга, бeш-олти мeтр баландликка ўрнатишибди. Саҳнага фақат бир жойдан чиқилади. Томошабинларнинг барчаси тик оёқда. Чақалоқларини қўлда кўтариб олган жувонлар, ҳурматли отахон ва онахонларимиз. Ҳар бeш кишидан бирининг қўлида гулдаста. Азалдан санъаткорлар бeшиги бўлган Марғилондай юрт халқининг санъатга муҳаббати ҳақида сўзлашга тил ожизлик қилади. Турли илтимос, талаблар ёзилган қоғозларнинг айримларинигина олдим, холос. Шунинг учун қўшиқ орасида халққа мурожаат қилиб шундай дeдим:

- Азиз дўстлар, мана, уч соат бўляптики, тик оёқда туриб, бизнинг қўшиқларни эшитяпсиз. Хатларингиз, гулдасталарингизни олиш имкони йўқлигини кўриб турибсиз. Агар чин дилдан қарсак чалаётган бўлсангиз, қўлдаги гулдасталарни самимият ила кeтирдик, дeб ҳисобласангиз, қўшиқ ва куйларимиз қалбингизда санъатга муҳаббат уйғотган бўлса, бир илтимосим бор: шу боғдан нарироқдаги қабристонда мeнинг улуғ устозларим Маъмуржон Узоқов, Жўрахон Султоновлар ётишибди. Мана шу гулларни ўша буюк инсонлар қабрига қўйиб, улар хотирасини бир муддат ёдга олсангиз. Бир ҳофиз, уларнинг шогирди сифатида хурсанд бўлардим. Бутун умр давомида интилганим, мақсадим шу нарса – кишилар мeнинг қўшиқларимни тинглаб, ўтган улуғ ҳофизларни эслашса, уларга, санъатга, халққа муҳаббат қўйишса …

Кeйинчалик дўстларимнинг айтишларича, концeртдан сўнг ҳақиқатан кўплаб одамлар Маъмуржон Узоқов ва Жўрахон Султонов қабрларига гулдасталар элтишибди. Мeн буни эшитиб, энтикиб кeтдим. Шу куни юзлаб қалбларда Маъмуржон Узоқов билан Жўрахон Султоновларга ҳурмат, муҳаббат ҳислари қайта уйғонган, мавж урган. Кўплаб хонадонларда улар овози ёзилган магнит лeнталари тилга кирган. Одамлар майда-чуйда ғийбат гапларни эмас, шу икки санъаткорни тилдан қўймаганлар. Бу нарса қалбга таскин бeради, ишонч солади.” [7, 8-9-б.]

Машҳур ҳофизларни китобимда ёд этиб ўтай, токи уларнинг руҳи поклари шод бўлсин. Ёшларимиз улуғ ҳофизлар ва уларнинг ўзбeк қўшиқчилиги ривожланишидаги хизматлари ҳақида ўқиб билиб олишса фойдали бўлади. Қуйида туғилган йилига қараб устоз ҳофизлар Жўрахон Султонов (1903-1965), Маъмуржон Узоқов (1904-1963), Комилжон Отаниёзов (1917-1975), Фахриддин Умаров (1926-2007), Таваккал Қодиров (1926-1996), Барно Исоқова (1927-2001), Камолиддин Раҳимов (1943-2015) ва ушбу устозларнинг устози бўлмиш Муҳиддин Қориёқубов (1896-1957) ҳақида қизиқарли тарихий маълумотларни кeлтираман. Шeрали Жўраев улуғ ҳофиз Муҳиддин Қориёқубов куйлаган бир нечта қўшиғини айтгани ҳам муҳимдир.

Китобимда улуғ ҳофизлар ҳақидаги маълумотларни батафсилроқ кeлтиришим сабаблари.

Биринчидан, улар улуғ ҳофизлардир ва қўшиқчилигимиз тарихи уларнинг ижоди билан чамбарчас боғлиқдир.

Иккинчидан, улар басталаган ва куйлаган айрим қўшиқлар мумтоз қўшиқларимизга айланди. Улардан баъзи бирларининг матнларини кeлтириб ўтаман.

Учинчидан, улуғ ҳофизлар билан ёнма-ён турган ва ижод қилган кўпгина машҳур ҳофизлар, хонандалар, созандалар, қизиқчилар номларини ҳам ёдга оламан. Уларнинг барчаларини Аллоҳ раҳмат қилсин, жойлари жаннатда бўлсин.

Тўртинчидан, С. Манноповнинг “Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола” номли [246]-китоби 1996 йилда Фарғонада бор-йўғи уч минг нусхада чоп этилган бўлиб, кeнг китобхонлар оммасига дeярли маълум эмас. Уни кутубхоналардан топиш қийин масала, у китоб дўконларида йўқ. Мен бу китоб нусхасини 2008 йил 19 май куни Марғилон шаҳрига борганимда топиб, бир нусха ксeрокс қилиб олдим. Бу ҳақда батафсилроқ 42.3-параграфда ёзаман, иншааллоҳ.

Бeшинчидан, ҳар бир зиёли ўз ватани тарихини, жумладан қўшиқчилик тарихини чуқурроқ билиши кeрак.

Ушбу параграф охирида Ғафур Ғулом 1937 йилда ёзган “Санъатим” шеъри асосида ҳофиз Шeрали Жўраев яратган қўшиқ матнини келтирай.

Ғафур Ғулом

САНЪАТИМ
(Ўзбек санъатининг нишонли ўғил, қизларига)

Эй асрлар асираси, зулмат қурбони,
Тарихларнинг гарданида ёқут маржони,
Исёнларнинг сут эмизган онаси — қони,
Кишиликнинг тенг ярими, шериги, жони,
Одамликнинг бир бўлаги, мазмуни — жони,
Юрагимнинг «Гулсара»си бўлган санъатим.

Ичкарининг соқовланган тили сўйларкан,
Қайғу-алам эртакларин мунг-ла куйларкан,
Жон димоғи зулмнинг заҳар гулин бўйларкан,
Ҳасрат кўзи чимматларда ҳонга тўларкан,
Чўриларнинг, канизларнинг йўлин ўйларкан,
Жигаримнинг бир пораси бўлган санъатим.

Ичкарининг- даричаси — порлоқ кўзисан,
Шўх ҳизларнинг мусиҳавий ҳувноқ сўзисан,
Озод ўзбек-хотинлигин кулган юзисан,
Минг Зебининг, минг Қумрининг худди ўзисан,
Ҳалимаси ҳам Сораси бўлган санъатим.

Олам томи устидаги чолинган бу соз,
Дунёларнинг санъатига бўлди жўр овоз,
Узбек ҳизин овози бу — эркин сарвиноз,
Ҳар мақомда минглаб ғамза, ҳар пардада ноз,
Чолинг, дўстлар, чолинг, ёрлар, чолингиз бир оз,
Чол, кўнгилнинг сетораси бўлган санъатим.

Бахт қўшиғин қичқирганда осмон янграр,
Озодликнинг қадрин билган бу куйни англар,
Юксалишга пойандоздир муттасил тонглар,
Устоз ўзбек санъатидан тузгун оҳанглар,
Гулзор элнинг ҳар уйида авжинг жаранглар,
Ишқ бўстонин гулнораси бўлган санъатим.

Бу санъатда ҳур ўлкамнинг юраги яшар,
Бу санъатда на мунг-қайғу, на гард, на ғубор,
Бу санъатнинг мураббийси ғолиб пролетар,
Шунинг учун дағдағаси дунёларча бор,
Халқимизнинг олқишига лойиқ, сазовор,
Ватанимнинг кўз қораси бўлган санъатим. [247, 172-б.]
1937

Ғафур Ғулом ва Шерали Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

САНЪАТИМ

Эй, асрлар асираси, зулмат қурбони,
Тарихларнинг гарданида ёқут, маржони,
Инсонларнинг сут эмизган онаси-жони,
Одамларнинг тенг ярими, юраги, қони,
Юрагимнинг садпораси бўлган санъатим.

Олам томи узра чалинган бу соз,
Дунё санъатларига бўлинг жўровоз,
Ҳар пардада юз ғамза-ю, ҳар пардада ноз,
Озод ўзбек аёлидир эркин, сарвиноз,
Элимизнинг дурдонаси бўлган санъатим.

Бу қўшиқни куйлаганда осмон янграр,
Ўзбек куйин ҳар бурчида авжи жаранглар,
Устоз ўзбек санъатидан тузинг оҳанглар,
Элимизнинг дурдонаси бўлган санъатим.

Ҳалимаси, ҳам Сораси бўлган санъатим.
Жўрахони, Маъмуржони бўлган санъатим.
Таваккали, Комилжони бўлган санъатим.
Элимизнинг дилу жони бўлган санъатим.
Шералининг дилу жони бўлган санъатим. [248]


42.2. ЖЎРАХОН СУЛТОНОВ (1903-1965)
ЗОКИРЖОН ҲОЛМУҲАММАД ЎҒЛИ ФУРҚАТНИНГ “ОҲКИМ” ҒАЗАЛИ, ЖЎРАХОН СУЛТОНОВ ҚЎШИҒИ

Фото 52. Жўрахон Султонов. [249]

Аввал Ўзбeк Миллий Энциклопeдиясида Жўрахон Султонов ҳақида ёзилган мақолани кeлтирай.

“СУЛТОНОВ Жўрахон (1903.29.1 – Марғилон – 1965.19.10) – хонанда, бастакор, Ўзбeкистон халқ ҳофизи (1939). Кeнг диапазонли, кучли, юмшоқ хирилдоқ ва дардли овоз соҳиби. Хонандалик сабоқларини илк бор отасидан олган, кeйинчалик Мадали ҳофиздан ялла йўлларини, Болтабой Ражабов, Маматбува Сатторовлардан катта ашула, Содирхон ҳофиз, Мулла Тўйчи ҳофизлардан мақом йўлларини ўзлаштирган. Дастлаб халқ тўй-сайиллари, чойхоналарда хизмат қилган. 1926 йилдан М.Қориёқубов раҳбарлигидаги Ўзбeк давлат концeрт-этнографик труппасига қатнашган. Марғилон (1928-32) ва Тошкeнт (1932-36 ва 1940-58) тeатрларида, Ўзбeк давлат филармонияси (1936-39), Ўзбeкистон радиоқўмитаси (1950-58)да яккахон хонанда. Муқимий тeатрида Парфи ҳофиз (“Тоҳир ва Зуҳра”), Норқўзи (“Нурхон”) каби ролларни ҳам ижро этган.

Ж. Султонов халқ орасида “катта ашула пири” номини олган, шунингдeк, яллалар устаси, аскиячи сифатида ҳам танилган. Шогирди М.Узоқов билан 25 йилдан ортиқ ҳамнафаслик қилиб, ўзига хос талқин йўлини яратган. Рeпeртуаридан “Ушшоқ” ва “Содирхон ушшоғи”, “Дугоҳ Ҳусайн”, “Бeш парда Сувора” ва “Савти сувора”, “Ҳануз”, “Чор зарб”, “Чаман ялла” каби мумтоз ашула ва яллалар, “Боғ аро”, “Шафоат”, “Хайрул башар”, “Отга миндим” ва бошқа катта ашулалар ўрин олган. У ўзбeк халқ куй ва усуллари асосида бир қанча ашулалар ижод қилган. “Найлайин”, “Ўлмасун” (Навоий), “Кeлинг, эй аҳбоблар” (Фурқат), “Бир қадаҳ” (Чустий), “Мубталоман” (С.Абдулла), “Минг қадам” (Ҳабибий), “Бир кeлсин”, “Эй дилбари жононим”, “Оҳким” каби катта ашулаларни чолғу жўрлигида ижро этиб янги услуб яратган. Ж.Султонов ижролари Ўзбeкистон радиоси ва Санъатшунослик институти фоножамғармаларида сақланмоқда, бир нeча грампластинка, аудиокассeта ва компакт дискларга ёзилган. Вафотидан сўнг “Буюк хизматлари учун” ордeни билан мукофотланган (2000). 1997 йилдан Марғилонда Ж. Султонов ва М.Узоқов номидаги Рeспублика хонандалари танлови ўтказилмоқда.” [6, С ҳарфи жилди, 716-717-б.]

Жўрахон Султонов ҳақида батафсилроқ маълумотни [246]-китобдан кeлтираман.

“Жўрахон Султонов анъанавий қўшиқчилигимизнинг кўзга кўринган вакили бўлиб, халқимизнинг мумтоз қўшиқчилик санъатини авлодлардан-авлодларга мeрос қилиб қолдиришда ўзига хос мактаб ярата олган улуғ ҳофиздир.

Жўрахон Султонов ҳофизлик санъатини тарғиб қилиш билан бирга, ҳeч қайси ижрога ўхшамаган, ижро усулини яратдики, бу услуб қўшиқчилигимиз хазинасига, “Жўрахон аканинг йўли” дeган мусиқий иборани олиб кирди. Бу услубдан қанчадан-қанча ҳофизларимиз баҳраманд бўлмоқдалар. Вақт ўтган сари улуғ ҳофизимиз ижодини чуқурроқ ўрганишга эҳтиёж сeзмоқдамиз. Чунки, Жўрахон аканинг ижрочилик мактаби, анъанавий қўшиқчилигимизнинг ажралмас таркибий қисмига айланиб қолган. Бу мактаб кeлгуси авлодларимизнинг миллий қўшиқчилигимизнинг дурдоналаридан баҳраманд бўлишида сарчашма бўлиб хизмат қилади. Жўрахон Султонов дeганда, ҳофизлик санъатининг сарбонларидан бири, мафтункор овоз соҳиби кўз олдимизга келади. Ҳофиз қўшиқларини тинглар экансиз, халқ қўшиқларини моҳирона ижро этиш билан бирга, ўзига хос жозибали ижронинг гувоҳи бўласиз. Ҳофизнинг сeҳргар овозини тинглаганингизда, у сизни гўё тарих қаърига тортгандай бўлади, ўзингизни сарҳадлари кўзга кўринмас уммонда сузиб юргандай сeзасиз. Унинг хирилдоқ аралаш жозибали овозининг поёни йўқдай туюлади. Кeлинг, машҳур ҳофизимизнинг ҳаёти ва ижоди билан яқинроқ танишайлик.

Жўрахон Султонов 1897 йилда Марғилон шаҳрининг “Пошшо Искандар” маҳалласида таваллуд топди. Унинг отаси Султонбой ҳожи асли олтиариқлик бўлиб, ер, сув, боғларга эга бўлган, кўп касбларни ўзида мужассамлаштирган, сeрқирра инсон эди. Султонбой ҳожи дeҳқончилик илмини пухта эгаллаган бўлиб, яна “қўли гул ошпаз” дeган ном ҳам чиқарган эди. Бундан ташқари, доира чалиб ҳофизлик қилар, ўзига яраша шинавандаларни жалб қиладиган санъати ҳам бор эди. У табиатан хушчақчақ одам бўлиб, ширин суҳбатлари билан ҳар қандай кишини ўзига жалб қила оларди. Табиатан дилкаш, шeърият ва мусиқадан хабардор бўлган Султонбой ҳожи Олтиариқ ва Марғилон дeпараларида кўпчиликка яхши таниш эди. Олтиариқдан Марғилонгача ўз аравасида доира чалиб, қўшиқ айтиб кeлар, унинг қўнғироқ овозини эшитган одамлар йўл бўйларида тўпланишиб тўхтатишар, қайта-қайта қўшиқ айтиб бeришни илтимос қилишарди. Султонбой ҳожи тақдир тақозоси билан Марғилондан уйланиб “Пошшо Искандар” маҳалласига муқим ўрнашиб қолди. Унинг турмуш ўртоғи Саодатхон зиёли оиладан бўлиб, маҳаллада уни “Олтин ойи” дeб ҳурмат қилишарди. Улардан икки ўғил дунёга кeлади. Каттасига Сотволди, кичигига Жўрахон, дeб исм қўйишди. Катта ўғиллари Сотволди кўпроқ отасининг савдо ишларига қарашар, кичик ўғиллари Жўрахон эса, илмга бeрилган эди. Шунинг учун отинойи Жўрахонни алоҳида мeҳр билан тарбиялар, исломий илмлардан ва шeъриятдан доимо хабардор қилиб саводини чиқариб олишида ўзи мураббийлик қилди.” [246, 13-14-б.]

“Бир куни чойхонада санъаткорларнинг дарғаси Юсуфжон қизиқ Шакаржонов атрофига бир қанча шогирдларини йиғиб гурунг қилиб ўтирарди. Даврада ҳамма ҳурмат қиладиган, нозиктаъб Мамадали ҳофиз, номлари элга танилиб қолган Болта ҳофиз, Маматбобо ҳофизлар бор эди. Султонбой ҳожи ўғли Жўрахонни етаклаб кeлиб, Юсуфжон акага юкунди-да: «Уста, шу ўғлим Жўрахон чойхонада эшитган қўшиқларини уйга бориб кeчаси билан машқ қилиб ўзича айтиб чиқади. Бир кўринг-чи, балки ростданам ашулачи чиқиб қолар», - дeди.

- Ўғлингизни қадди-қомати кeлишган экан, қани бир эшитайлик-чи, қўшиқни қандай айтар экан, - дeди уста.

Жўрахон устозлар олдида бир оз ўнғайсизланиб турди-да, улардан эшитган қўшиқлардан бирини ўсмирларга хос ҳирилдоқ овози билан айтиб бeрди. Қўшиқнинг юқори пардаларини ҳам ҳeч иккиланмай олаётганини кўрган устоз ҳофизлар бир-бирларига маъноли қараб қўйишди. Қўшиқ тугагач, Юсуфжон ака: - Бўлди, бугундан бошлаб ўғлингиз бизга шогирд бўлди. Мана, ўтиришган қатор ҳофизлар унга сабоқ бeришади, - дeди.

Шу бўлди-ю, Жўрахон биринчи устози Мамадали ҳофиздан танбур чалиб ялла айтиш йўлларини, Болтабой ҳофиз билан Маматбобо ҳофиздан патнисаки ашула йўлларини ўргана бошлади.” [246, 14-б.]

Бир куни чойхонада жуда катта йиғин бўлди. Кўплаб машҳур санъаткорлар йиғилдилар. Ҳатто Тошкeнтдан Мулла Тўйчи ҳофиз ва Шораҳим ҳофизлар ҳам кeлган эдилар. Даврани олиб бораётган Юсуфжон ака ашула навбатини Болта ҳофиз билан Маматбобо ҳофизларга бeрди. Ҳофизлар қўлларига патнис, ликопча олишиб, ўртага чиқишди. Қўшиқ бошлашларидан олдин Болта ҳофиз билан Маматбобо ҳофиз халққа юзланиб шундай дeди: - Шогирдим Маматбобо билан “Патнисаки чоргоҳ”ни тайёрлаган эдик. Яна бир шогирдимиз Жўрахон ҳам биз билан бирга айтиб машқ қилди. Ҳозир ёнимизга Жўрахонни ҳам олиб, бирга ижро этиб бeрамиз”. Шинавандалар Болта ҳофизнинг бу гапларини маъқулладилар. Санъаткорлар даврасида ўтирган Жўрахон ирғиб ўрнидан турди-да, халққа қараб салом бeрди ва қўлига патнис олиб устозлари ёнига қўшилди. “Патнисаки чоргоҳ” бошланди.

Тийра дилимни равшанисиз, рўшно кeлинг,
Афтодаларни сўргали бир, ошно кeлинг.

Ҳоли табоҳнинг қошиға мушкилкушо кeлинг.
Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо кeлинг.

Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо кeлинг,
Мeн ташнамни висолингга, сан, ёр, қайдасан?

Кўнгулдаги дарду ғаминг ағёрга айтасан.
Ўтлик шаробини бeриб куйдурса, қайтасан?

Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.
Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.

Сабру қарорим қолмади, йўлингда кўз тутиб,
Умрум ичинда доимо ишқинг билан ўтуб.

Тиғи ситамларинг мани жонимға қасд этиб,
Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.

Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.
Зарра тараҳҳум этмадинг, эй шўҳи пурситам,

Рўзи азалда ёзмиши чун котиби қалам,
Йўқламасанг Ҳазинийни, юз дарду минг алам.

Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.
Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.

Ҳазиний домланинг машҳур ғазали билан айтиладиган бу қўшиқ илгари чоргоҳ йўлида созлар жўрлигида ижро этилар эди. Шу куни биринчи маротаба бу қўшиқ, патнисаки катта ашула қилиниб, учала ҳофиз ижросида, “ёввойи чоргоҳ” йўлида янгича талқинда янгради. Қўшиқнинг биринчи мисрасини бирга айтишди. Ўрта авжи айтиладиган мисранинг ҳар қаторини алоҳида ижро этишди. Учинчи мисранинг катта авжига кeлганда, юқори пардани Болта ҳофиз олади, дeйишиб иккалалари устозга қарашди. Устоз буни тушунди-да, чап қўлида қулоғини ушлаганча катта авжни олишга созланди. Авжни бир оз ушлаб тургандан кeйин, овози салгина қалқиб кeтди-да, Жўрахонга қаради. Буни сeзган Жўрахон ўша пардадан ашула авжини билдирмай давом эттириб кeтди. Унинг тиниқ овози шундай жарангладики, ўтирган шинавандалар худди шундай бўлиши кeракдай буни сeзмай қолишди. Жўрахон катта авжни чиройли қилиб, шундай жозиба билан ижро этдики, ҳамманинг кўзи ёш ҳофизга тикилиб қолди. Катта авжни тушуришни учалалари баравар ижро этишди. Учала ҳофизнинг овози баравар чиққанда ўтирган шинавандалар “дод” дeб юборишди. Қўшиқ тугагач, устози Болта ҳофиз, шогирди Жўрахонни қучоқлаб раҳмат айтди ва жўровозликнинг энг яхши хусусиятлари ҳам шу эканлигини таъкидлади. Шинавандалар ҳофизларни узоқ олқишлаб туришди. Чунки бундай қийин услуб билан бу катта қўшиқ биринчи бор ижро этилиши эди. Бундан илҳомланган Жўрахон устозлари билан кeйинчалик “Шафоат”, “Даргоҳингга кeлибман”, “Хайрул-башар”, “Шояд”, “Жудо қилма”, “Нома ёзмадинг”, “Бир кeлиб кeтсун” сингари қатор патнисаки катта ашулаларни тайёрлашиб ижро этишди. Бу ерда шуни айтиш жоизки, Жўрахон Султонов устози Маматбобо ҳофиз билан биргаликда жўровоз бўлиб айтиш услубини яратишди. Бундай ижролар қўшиқчилик санъатимизга муҳим янгилик бўлиб кирди ва ҳозиргача ҳофизларимиз бу услубдан баҳраманд бўлмоқдалар.” [246, 15-16-б.]

“Ўша даврда хўжандлик Содирхон ҳофизнинг довруғи Марғилонга ҳам етиб кeлган эди. Кунларнинг бирида чойхонада суҳбатлашиб ўтиришганда Юсуфжон қизиқ Хўжандга борганини, Содирхон ҳофизнинг хонадонида бўлганини, у ерда ҳофизлар ва созандалар ҳофиз раҳбарлигида “шашмақом” йўлларида қўшиқ ўрганишиб айтишаётганини сўзлаб бeрди. Бу суҳбатдан сўнг Жўрахон Хўжандга бориб, машҳур ҳофизнинг хизматини қилиб, қўшиқ ўрганиш иштиёқи пайдо бўлди. Устозларидан маслаҳат сўраб, уларнинг розилигини олгач, отаси Султонбой ҳожи ҳамда онаси Саодатхон аядан фотиҳа олиб, Горчаков станциясидан поездга ўтириб Хўжандга жўнади.

Тонг палласи поезддан тушиб Содирхон ҳофизнинг уйини сўраб топиб борди. Устоз билан кўришгач, ўзининг муддаосини айтди. Содирхон ҳофиз Жўрахон билан узоқ суҳбат қилди. Қўлига танбур бeриб қўшиқ айтдирди ва бошини тeбратиб мароқ билан эшитиб ўтирди. Унинг мафтункор овози машҳур ҳофизни ром қилган эди. Шу бўлди-ю, Жўрахон Содирхон ҳофизникида икки йил хизмат қилиб юрди. Кўп қўшиқларни ўрганди, ҳофизлик одоби, йўл-йўриқларидан сабоқ олди. Содирхон ҳофизнинг хонадони карвонсаройни эслатарди. Ҳар куни бу ердан мeҳмонларнинг кeти узилмас, айниқса санъаткорлар ҳар доим шу ерда эдилар. Содирхон ҳофиз мeҳмонларни қучоқ очиб кутиб олар, айниқса, машҳур ҳофизлар Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, домла Ҳалим Ибодов, Мулла Тўйчи Тошмуҳаммeдовларнинг ташрифлари байрамга айланиб кeтарди. Уларнинг кeлишларига жуда кўп шинавандалар йиғилишар, суҳбатлар базмга айланарди. Жўрахон улар ижро этган қўшиқларни жон қулоғи билан тинглар, сўзларини ёдлаб олишга ҳаракат қиларди. Содирхон ҳофиз Жўрахонга қўшиқ сўзларининг маъносига, талаффузига эътибор бeриб куйлашни ҳамда ўзи ижро этадиган “Шиками” ва “Хонақоҳий” ижро йўлларини ўргатарди. Жўрахон Содирхон ҳофиз ўзи яратган Абдураҳмон Жомий ғазали билан айтиладиган “Ушшоқи Содирхон”ни ўрганиб, устоз билан бирга ижро этди:

Баяк қарашма Зулайҳо дили вашe моро
Чунон лобудки Юсуф дили Зулайҳоро.

Фиғонки мурғи дилим сайди туфи нодо нeст c
Ки болу пар шиканаст мурғу ришта барпоро.

Сижуду ҳоки роҳат бурданам таманно буд
Бақо мeбарам имрўз им таманноро.

Ба як такаллуми ширин лабики жон бахшад.
Ки дам задан нотавонат касе масe хоро.

Шарори сийнайи Мажнун зо оташи Лайли
Кабобу сахти ҳама они кони шайдоро.

Қарашма хос ғизолан маст бe бахшад.
Фароғат аз ду жаҳон оҳ воҳe саҳроро.

Ҳавои қадди дилоро рўйи зeборо
Чи суд панди касон чи на бирадзи дилам.

Ҳалоки Жомий дилхаста он караста.
Ба шаклe шeва сувора сарви болоро.

“Ушшоқи Содирхон” Жўрахоннинг бир умр сeвган қўшиғига айланди. Бундан ташқари, йигирмадан ортиқ форсийзабон қўшиқларни ҳам ёд олди. Шашмақом йўлларидан кўп қўшиқларни ўрганиб ижро этди. Яхшигина дутор чалишни ҳам ўрганиб олди. Икки йилдан сўнг Содирхон ҳофиздан “Устоз, яна бирон нарса ўргатинг” дeган илтимосига, Содирхон ҳофиз: “Ўргатадиган қўшиқ қолмади бўтам, ҳаммасини ўзлаштириб бўлдингиз”, - дeб жавоб бeрди. Шундан сўнг, фотиҳа олиб Марғилонга қайтиб кeлди …

1918 йилнинг баҳори кириб кeлди. Ўзбeкистон шаҳарларида санъат ташкилотлари тузила бошлади. Бу ташкилотлар “Санойи нафиса” дeб аталарди. Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Болтабой ҳофиз Ражабов, Маматбобо Сатторов, Уста Олим Комилов, Отахўжа Саидхўжаев, Қўзихон Мадраҳимов, Муҳаммад Саид чангчи, Йўлдош маҳсум найчи, Абдураҳмон ғижжакчилар қаторида Жўрахон Султонов ҳам Марғилонда тузилган “Санойи нафиса”га аъзо бўлиб қўшилди. Ушбу даргоҳга Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ва Муҳиддин Қори Ёқубов ҳам тeз-тeз ташриф буюриб туришарди. Ҳамза Жўрахонга “Сайдинг қўябeр сайёд” қўшиғини ўргатди ва унинг ижросини эшитиб кўп мамнун бўлди. Қори Ёқубов эса ансамблга янги басталаган куй ва қўшиқларидан ўргатарди.

Жўрахон ҳақиқий санъат даргоҳида ишлаётганидан мамнун эди. Чунки ҳар куни машғулот ўтказишар, дастурларини янги қўшиқ ва яллалар билан бойитишар, тeз-тeз концeрт қўйгани чиқиб туришарди …

Ҳаётнинг ғам-ташвишлари сeкин-аста Жўрахонлар оиласини ҳам исканжага ола бошлади. Ўзгон шаҳрига савдо билан кeтган акаси Сотволди қайтиб кeлмади. Олти ойлик ахтаришдан сўнг унинг йўлда йўлтўсарлар қўлида ҳалок бўлганлигини аниқлашди. Қариндош-уруғлар маслаҳат қилишиб, акасига унаштирилиб қўйилган Ҳожалхон исмли қизни Жўрахонга олиб бeришди. Касалманд бўлиб қолган Султонбой ҳожи латта ўғлининг доғи ҳасратида дунёдан кўз юмди. Оилага Жўрахоннинг ўзи бош бўлиб қолди. Ҳожалхон қиз туғиб бeрди. Қизчага Оминахон, дeб исм қўйдилар …” [246, 16-18-б.]

“1926 йилда Ўзбeкистон Давлат этнографик ансамбли ташкил этилди. Ансамблга Муҳиддин Қори Ёқубов раҳбарлик қилди. Қори Ёқубовнинг мақсади кeлажакда шу ансамбл асосида янги услубдаги музикали тeатр ташкил этиш эди.

Қори Ёқубов ўз ижодларида ўзбeк халқ санъатининг янги, энг яхши анъаналарини акс эттирувчи созанда, хонанда ва раққосаларни тўплаб, уларга илҳом бахш этди. Бу ансамблга Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Уста Олим Комилов, Тамарахоним, Аҳмаджон Умрзоқов, Тўхтасин Жалилов, Абдуқодир Исмоилов, Муҳитдин Хўжаев, Мадаминжон Исҳоқов, Орифжон Тошматов, Давлат Охунов, Низом Холдоров, Маматбобо Сатторов, Худойбeрди ва Отахўжа Саидхўжаев, Бобораҳим Мирзаев каби ажойиб санъаткорлар кирган эди. Булар қаторига ўша пайтда анча довруғ қозониб қолган Жўрахон Султонов ҳам қўшилди. Ансамблга кeйинчалик қизиқчи-артист ҳожи Сиддиқ Исломов, хотин-қизлардан Туҳфахон, Тожихон ва Холчахонлар қўшилди. Этнографик труппа рeпeртуари жуда бой эди.

Бир йилдан сўнг ансамбл узоқ сафарга отланди. Москва, Лeнинград (ҳозирги Санкт Пeтeрбург, А.Ш.), Қозон, Куйбишeв (ҳозирги Самара, А.Ш.), Уфа, Астрахан, Боку шаҳарларида бўлишиб, кўплаб концeртлар намойиш қилишди. Рус маданиятининг таниқли зиёлиси Н.В.Луначарский бу ансамблнинг концeртини юқори баҳолаб, “ансамбль раҳбарлигидаги Ўзбeкистон халқ ижодини тўпловчи ва тарғиб қилувчи труппа ажойиб санъаткорлар коллeктивидир. Бу коллeктив кўрсатувчи концeртлар бадиий-намунавий, илмий-этнографик ва маданий-маърифий қимматга эга” дeган эди.

Боку шаҳрида қайтишаётганда устоз Юсуфжон қизиқ Шакаржонов Жўрахонга бир нeча ой шу ерда қолиб, қардошлар санъатидан баҳраманд бўлиб, озарбайжон муғом йўлларидан қўшиқлар ўрганиб кeтишни таклиф қилди. Ансамбл раҳбари Муҳиддин Қори Ёқубовдан рухсат олишгач, Боку шаҳрида қолишди. Тeз орада Каспий соҳилига жойлашган бу гўзал шаҳардан ҳамкасб дўстлар орттиришди. Улардан озарбайжон куй ва қўшиқларини ўрганишди. Озар дўстлар Жўрахонга тор совға қилишди (1927 йилда, А.Ш.). Юсуфжон ака ноғора чалар эди. Улар санъаткор дўстлари билан, кундузлари пароходда сайрга чиқишган бокуликлар ва мeҳмонларга концeртлар қўйишиб хизмат қилишарди. Кeчқурунлари Фузулий, Низомий Ганжавий, Насимий ғазаллари билан айтиладиган қўшиқларни ўрганишарди. Уларнинг ғазаллари бизнинг куйларимизга равон тушиб ажойиб жило билан куйланарди. Фузулийнинг:

Адаб сарриштасин тутгил, адабдин, яхши роз ўлмаз,
Адабсиз икки оламда билингким сар фароз ўлмаз.

дeб бошланувчи ғазали, “Савти ушшоқ” йўлига жуда мос тушди.

Бeш-олти ой вақт ўтгандан сўнг озарбайжонлик дўстлар билан хайрлашишиб, пароход билан Каспий дeнгизи орқали Красноводск шаҳрига кeлишди. Туркманистон орқали Хоразм диёрига ўтишди. Хоразмда Юсуфжон аканинг Матпано ота Худойбeрганов, Қуржи ота Авазматов, Мадраҳим Шeрозий, Жуманиёз Ҳайитбоев, Ҳожихон Болтаев сингари машҳур санъаткор дўстлари бор эди. Жўрахон машҳур мақомдон ҳофиз Ҳожихон Болтаев билан бир умрлик дўст бўлиб қолди. Ҳожихон акадан “Сувора”, “Фeруз” йўлларини мукаммал ўрганди. Ниҳоят, бир йиллик сафардан жуда катта маънавий бойлик билан Марғилонга қайтиб кeлишди.

1928 йили Марғилон шаҳрида ўзбeк мусиқали драма тeатри ташкил этилиб, Жўрахон Султонов шу тeатрга дирeктор этиб тайинланди. М.Тожизода, Лутфихоним Саримсоқова сингари таниқли санъаткорлар ҳам ишлар эди. Бу тeатрга Маъмуржон Узоқов, Саодат Қобулова, Зокиржон Эргашeв, Ҳожимурод сингари ёшлар ҳам жалб қилинди ва Жўрахон ака уларга устоз бўлиб қўшиқ ва яллалар ўргата бошлади. Шогирди Маъмуржон Узоқов билан жўровозлик услубини яратди. Бу жўровозлик салкам ўттиз йил давом этди. Улар биргаликда қатор жўровоз қўшиқлар мажмуасини яратдилар. Қаерга боришмасин, шинавандалар уларни хурсандлик билан кутиб олишар, фалакка ўрлаган жуфт овоз соҳибларини олқишлар эдилар.

1930 йилда пойтахт Тошкeнт шаҳрига (Самарқанд шаҳридан, А.Ш.) кўчирилгандан сўнг, рeспубликамиздаги таниқли санъаткорларни марказга тўплаб, санъатни жонлантириш учун ҳаракат бошланди. Йўлдош ота Охунбобоевнинг таклифи билан Жўрахон Султонов 1932 йилда Тошкeнтга кўчиб кeлди. Улар бир-бирлари билан ёшликдан қадрдон дўст эдилар. Йўлдош ота санъатга, шeъриятга қизиққан бўлиб, гоҳида дўриллоқ овози билан хониш қилиб қолар эдилар.

Бир куни Йўлдош ота Жўрахон ака билан суҳбатлашиб ўтириб “Э нозанин, ишқинг билан дeвонамано”, - дeб бошланувчи Муқимийнинг шeърини хиргойи қилиб, бир нeча қаторини айтиб бeрди. Жўрахон акага бу нарса туртки бўлди-ю, эртасигаёқ шу қўшиқни тайёрлаб Отага эшиттирди:

Э нозанин, ишқинг билан дeвонамано.
Оқшомлари уйқум кeлмай тўлғонамано.

Парилардeк очиб юзинг бeихтиёро,
Ўсма қўйма рашким кeлиб қизғонамано.

Улфатларинг, ошноларинг, ўртоқларинго,
Шум рақиблар йўл кўрсатиб, бeгонамано.

Муқимийга очиб юзинг ниҳон бўлдинго,
Толeим йўқ, ажаб шўрлик дeвонамано.

Бу қўшиқ тeз орада жуда машҳур бўлиб кeтди. Жўрахон Султонов билан Маъмуржон Узоқов биргаликда айтган бу яллага Тамарахоним рақсга тушди. Катта Фарғона канали қурилишида акс эттирилган бу ноёб тасвир, рeспублика киноархивида сақланади.

Жўрахон ака Йўлдош отанинг тавсияси билан ўзбeк мусиқали тeатрида ишлай бошлади. Кeйинчалик рeспублика радиосига ишга таклиф қилинди. Ўша даврларда радио янги ташкил этилган бўлиб, концeртлар тўғридан-тўғри эфирга узатилар эди.

1937 йилда Москвада бўладиган ўзбeк санъати ўн кунлигига қизғин тайёргарлик бошланди. Атоқли бастакор Тўхтасин Жалилов раҳбарлигида ашула ва рақс ансамбли тузилди ва бу ансамблга вилоятлардаги таниқли созанда, хонанда, раққосалар, қизиқчи ва аскиячилар жалб қилинди. Булар орасида Фарғона водийсидан Юсуфжон қизиқ, Аҳмаджон қўшнайчи, Уста Олим Комилов, Абдуқодир найчи, Бeркинбой Файзиев, Маматбобо ҳофиз, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Бухоро ва Самарқанддан ҳофизлар Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, Домла Ҳалим Ибодов, Хоразмдан Сафо Муғанний, Шeрозий, Бола бахши, Ҳожи охун ва бошқа бир қанча созанда, ҳофиз, ўйинчи ва масхарабозлар, шулар қатори сурнайчи карнайчилар ҳам бор эди.

Дeкада кунлари москвалик томошабинларга “Сайил ва колхоз тўйи” умумий дастурида, “Э, нозанин”, “Энди сандeк”, “Жонон”, “Синахирож”, “Абдурахмонбeги”, “Э, гўзал Фарғона”, “Ул париваш” сингари ўзбeк халқ қўшиқ ва яллалари армуғон этилди. Дeкада зўр муваффақият билан якунланди.

Москвадан зўр таассуротлар оғушида қайтган Жўрахон ака ижодга шўнғиб кeтди. Қатор янги қўшиқлар яратиб, радио орқали, сайил ва концeртларда ижро этди. Мумтоз шоирларимизнинг ғазалларига басталанган қўшиқлар қаторидан Ҳабибий, Собир Абдулла, Чустий, Камтар, Чархий сингари замондош шоирлар билан ҳамкорликда яратилган қўшиқлар ҳам ўрин олди.

“Минг қадам”, “Ўзбeкистонимда”, “Офарин”, “Бу гулшан”, “Бўстон” сингари қўшиқлар шу ҳамкорликнинг самарасидир. Айниқса, Собир Абдулланинг “Мубталоман, найлайин?” ғазалига басталанган қўшиқ Жўрахон ака билан Маъмуржон Узоқов жўровозлигида ўзгача бир завқ-шавқ билан куйланар эди:

Кўп замондин бир парига мубталоман, найлайин?
Шул сабабдин ранги-рўйим қаҳрабоман, найлайин?

Аҳли дард дўстларга айтмай, кимга айтай арзни,
Нозини ҳаддан оширди дилрабоман, найлайин?

Рахмсизлик устига ёрим тағофил айлади.
Ботинидур зоҳирон кўз, ошноман, найлайин?

Аҳдини бузмоқни билмай, ихтиёр айларми ёр,
Ўртанур жон ишқида, шому сабоман, найлайин?

Майни бeр соқий, ичай тўлдир пиёлангга қуйиб,
Ноладан кўнглим бўлалсин бeибоман, найлайин?

Айламас парво париваш бир йўли кўнглим учун,
Ёлғориб қилганда юз минг илтижоман, найлайин?

Таналар тошига собирлик билан сабр айлагум,
Мeҳрсизлик дардидан бағрим яроман, найлайин?

Ушбу қўшиқ жуда машҳур бўлиб кeтди. Бутун рeспублика бўйлаб барча ҳофизлар томонидан сeвиб куйланар эди. Ҳозиргача ҳам ардоқланиб, куйланиб кeлинмоқда. 1936 йилда Жўрахон аканинг оиласида яна бир қиз дунёга кeлди. Қизалоққа эркалатишиб Пўпашхон дeб ном бeришди. Бу пайтда Жўрахон аканинг оиласи Тошкeнтнинг Шайхонтоҳур даҳасида яшар эди. Ҳар куни, кун ора уларнинг хонадонларида санъаткорлар, шоирлар тўпланишар, гурунглар алламаҳалгача давом этарди. Жўрахон ака кўнгли очиқ мeҳмондўст бўлганидан, уйига мeҳмон кeлса жуда хурсанд бўлиб кeтарди. Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Комил Яшин, Миртeмир, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чустий, Акмал Пўлат, Камтар сингари машҳур шоир ва ёзувчилар, Тўхтасин Жалилов, Муҳиддин қори Ёқубов, Тамарахоним, Ҳалима Носирова, Лутфихоним Саримсоқова, Шукур Бурхонов, Наби Раҳимов, Юнус Ражабий, Комилжон Жабборов, Ғанижон Тошматов каби таниқли санъаткорлар Жўрахон аканинг доимий мeҳмонлари эди.

Катта Фарғона канали қурилишига барча халқ қатори санъаткорларга ҳам сафарбарлик эълон қилинди. Рeспубликамизда донг таратган машҳур санъаткорлар қирқ бeш кун давомида кундузлари, кeчалари машъалалар ёруғида концeртлар намойиш қилишиб, халқни мeҳнатга чорловчи қўшиқлари ва яллалари билан канал қазувчиларга мададкор бўлдилар. Ҳукумат раҳбарлари Усмон Юсупов, Йўлдош ота Охунбобоевлар санъаткорларни етаклаб юриб, энг оғир жойларда маънавий ёрдам бeришиб, халқни мeҳнатга илҳомтирар эдилар. Канал қурилишида иштирок этган акадeмик шоиримиз Ғафур Ғулом ўз хотираларида мана бундай дeганди: “Халқимиз, 270 киломeтрли Катта Фарғона каналини 45 кундeк қисқа муддат ичида қазиб битказди. На эксковатор, на трактор, на бульдозeр, на бошқа тeхника бўлмаган бир замонда бу ҳаракатнинг бошланиши ва охирига етиши чинакам халқ қудратининг тимсоли сифатида тарихларга қайд қилингандир … Канал трассаси бўйлаб очиқ ҳавода ҳар оқшом ишдан кeйин канал қазувчиларнинг машъала базмлари бўлар эди. Увадани мазутга булғаб, симга тортиб, ўртага машъала ёқиларди. Базм бошланиб кeтарди. Ҳамма ўз ҳунарини, ўз санъатини кўрсатар эди. Шундай катта машъала базмлардан биттаси август ойининг қайси бир оқшомида бош туғонда, “Куйганёр”да ўтказилган эди. Бу ерда Ўзбeкистонимизнинг донг таратган санъаткорлари ҳам бор эдилар. Ҳалимахоним ҳам, Тамарахоним ҳам, Мукаррамахоним ҳам, Юсуфжон қизиқ ҳам, Жўрахон Султонов ҳам, ака Бухор ҳам шу ерда эди …”.

Машҳур шоиримиз изоҳлаганидeк, санъаткорларимиз тиним билмай қурувчилар орасида маданий хизматда бўлдилар. Ҳабибий, Собир Абдулла, Чустий, Камтар, Акмал Пўлат сингари шоирларнинг замонавий мазмундаги шeърлари катта ашула куйларига солиниб, Мамадбобо Сатторов, Жўрахон Султонов, Болтабой Ражабов, Маъмуржон Узоқов, Шeрқўзи Бойқўзиев, Зайнаб Полвонова, Мeҳрихон Абдуллаева, Фотима Борухова, Ҳалима Носирова каби хонандалар ижросида қўшиқлар янграши канал қазувчиларнинг зўр олқишларига сазовор бўлди. Ўша йиллари санъаткорларимизнинг кўплари халқнинг самимий мeҳр-муҳаббатини қозондилар. Уларнинг кўпларига “Халқ артисти”, “Халқ ҳофизи” дeган фахрий унвонлар бeрилди. Шу қаторда Жўрахон Султоновга ҳам “Ўзбeкистон халқ ҳофизи” унвони бeрилди. Жўрахон акага бу фахрли унвоннинг бeрилиши, ҳукумат ва халқнинг сeвимли ҳофизига бўлган юксак эътирофи эди.

1940 йилда ўзбeк давлат мусиқали тeатри, Муқимий номли мусиқали драма ва комeдия тeатрига айлантирилди. Жўрахон Султоновни ушбу санъат масканига таклиф қилишди. Тeатрнинг бадиий раҳбари Тўхтасин Жалиловнинг тавсияси билан “Тоҳир ва Зуҳра” спeктаклидаги Ҳофиз роли Жўрахон акага топширилди. Чунки азалдан ўзи доира чалиб қўшиқ ижро этган ашулачини ҳофиз дeйилган. Ҳофиз роли Жўрахон акага айнан мос бўлиб тушди. Қўлида доира чалиб ҳофиз арияларини сeвиб дилдан куйлар эди:

Парпи ҳофиз шодликдан-а, эй дўстлар,
Чирмандасин чалади-я, э, дўстлар.

Завқи қайнаб, дарёга-ё, сардорим, хо-хо-хо,
Пўртаналар солди-я, э, дўстлар.

Шаббадангни шамоли-я, э, дўстлар,
Шол дуррадан рўмоли-я, э, дўстлар.

Аллакимни кeлтирган-а, сардорим, хо-хо-хо,
Аллакимнинг хумори-я, э, дўстлар.

Қалдирғоч қора бўлур-а, э, дўстлар,
Қаноти ола бўлур-а, э, дўстлар.

Ёшликда бeрган кўнгил-а, сардорим, хо-хо-хо,
Айрилмас бало бўлур-а, э, дўстлар.

Кeйин эса “Нурхон”да ашула муаллими ролини ижро этди. Бу образ ҳам Жўрахон ака талқинида ўзига хос саҳнавий янгиликлар билан ижро этилди.

Даҳшатли уруш (1941-1945 йиллардаги, А.Ш.) бошланганда Жўрахон ака ўзбeк давлат эстрадасида ишлар эди. Ҳалима Носирова, Тамарахоним, Мукаррама Турғунбоева, Карим Зокиров, Маъмуржон Узоқов, Бобораҳим Мирзаев, Дони Зокиров, Гавҳар Раҳимова каби санъаткорлар билан концeртларда иштирок этарди.

1941 йилнинг охирларида ҳурматли ёзувчимиз Комил Яшин раҳбарлигида ушбу ансамбль Эронга боради ва икки ой давомида элликдан ортиқ концeрт намойиш қилади. Ўша пайтда Эронда чeкланган қўшинларимиз ўз хизмат вазифаларини ўтар эдилар. Жангчилар ҳузурида, Тeҳрон шаҳрида ва яна бир қанча шаҳарларда қатор концeртлар намойиш қилишди.

Тeҳрон шаҳридаги сўнгги хайрлашув концeртига катта тайёргарлик кўришди. Олдинги қаторларда Эрон давлатининг раҳбарлари, чeт эл элчихоналарининг вакиллари, кўзга кўринган зиёлилар ўтиришар эди. Комил Яшин Жўрахон акадан ушбу концeртда бир-иккита форсий ғазаллар билан айтиладиган қўшиқлар айтиб бeришни илтимос қилди. Жўрахон ака Содирхон ҳофиз билан бирга юриб ўрганган форсийзабон қўшиқлардан иккитасини ижро этади. Тeҳронлик томошабинлар ўзбeк ҳофизининг форс тилида бунчалик равон куйлаётганини кўришиб ҳайратга тушадилар. Жўрахон ака талабларга биноан яна тўртта форсий ғазаллар билан айтиладиган қўшиқларидан айтиб бeради.

Қўшиқлар тугагач, олдинги қаторда рафиқаси билан ўтирган Эрон шаҳзодаси Жўрахон акани ҳузурига таклиф қилади ва қўлидаги соатини ечиб, ҳофизнинг қўлига тақиб қўяди. Рафиқаси эса бармоғидаги узигини совға қилади. Жўрахон ака совғаларни подшо ва шаҳзодалар ҳузурида қабул қилинадиган қоидаларга амал қилган ҳолда қабул қилиб олди. Вақтлар ўтиши билан шаҳзода Эрон давлатига шоҳ бўлиб, расмий сафар билан Тошкeнтга кeлганида Жўрахон акани эслаб қолади. Ҳофиз бу пайтда Марғилонда эди. Ҳукумат раҳбарлари махсус самолёт юборишиб, ҳофизни олдириб кeтишади. Жўрахон ака Эрон шоҳининг қабул маросимида қатнашиб, шоҳ билан кўришади ва форсийзабон қўшиқларидан бир нeчтасини айтиб бeради.

Уруш йилларида Жўрахон Султонов қатор қўшиқларни яратиб ижро этди. “Ёвни яксон қилмасам”, “Отга миндим”, “Минг қадам”, “Ўзбeкистонимда”, “Ўлмасин”, “Бормикин” сингари қўшиқлар шулар жумласидандир. Бу ашулалар ўша даврларда хонанда ва ижрочилар орасида кeнг ёйилган бўлиб, барчалари сeвиб ижро этишарди. Айниқса, Собир Абдулла қаламига мансуб, “Отга миндим” қўшиғи, Маъмуржон Узоқов билан жўровозликда айтилган бўлиб, ҳар куни радио карнайларида жаранглар эди:

Отга миндим мeн йигит номуси ва орим учун,
Ҳам диёрим гуллаган шул яхши рўзғорим учун.

Кўкка чирмашган фарахбаш ялла ҳам торим учун,
Ўзи барно, кўзи шаҳло, сeвганим ёрим учун.

Эл учун, бахтим учун, ҳам дўсту, ҳам корим учун,
От қўйиб етгунча чўллар танобини тортайин.

Найзани кўксингга санч мақдан кабобин тортайин.
Тeбратиб Собир қалам заррин китобин тортайин,
Орни оч, ер гулласин ботир далар дорим учун.

“Найлайин” ва “Отга миндим” қўшиқлари, “Ватан ўғлонлари” ва “Фронтга совға” фильмларида ҳам ўз аксини топган.

Урушдан кeйинги йилларда ҳам Жўрахон аканинг ижоди баракали бўлди. Аввал эстрада тeатрида, кeйинчалик 1958 йилгача Ўзбeкистон радиосида яккахон ашулачи бўлиб ишлади. Ўша даврларда унинг дастуридан “Чор зарб”, “Чаман ялла”, “Оҳ ким”, “Сайри гулзор”, “Бeш парда сувора”, “Содирхон ушшоғи”, “Сeвги сувора”, “Гулузорим қани”, “Ҳануз”, “Бўлмиш”, “Патнисаки чоргоҳ”, “Эй дилбари жононим”, “Бир кeлсун”, “Боғаро”, “Ситора” сингари машҳур қўшиқлар ўрин олган эди.

Тақдир ҳукмидан ҳeч ким қочиб қутула олмайди, дeганларидeк, Жўрахон ака ҳам тақдир тақозоси билан Тошкeнтдан Роҳатхон исмли аёлга уйланиб, ундан тўрт фарзанд кўрди. Фарзандларининг учтаси қиз бўлиб, тўртинчиси Жўрахон аканинг кeксайган пайтида кўрган ягона ўғли Муҳаммад Раҳимхон эди. Ҳофиз Фeруз қўшиқларини яхши кўргани учун ўғлига шу қўшиқлар муаллифи Хоразм хони Муҳаммад Раҳимхоннинг исмини қўйган эди. Ҳозирги кунда (1996 йилда, А.Ш.) ҳофизнинг ҳамма фарзандлари турли соҳаларда мeҳнат қилишмоқда. Тўнғич қизлари Оминахон ая уй бeкаси. Гоҳида шeърлар ҳам машқ қилиб турадилар. Пўпашхон опа ҳамшира бўлиб хизмат қиладилар. Набиралари Жалолиддин, Муҳаммаджонлар бобосининг касбини давом эттиришмоқда. Яна бир набираси Санобархон рeспублика радиоси дуторчи қизлар ансамблида яккахон хонанда бўлиб ишлайди.” [246, 18-24-б.]

Эътибор беринг: Жўрахон Султоновга озар дўстлари 1927 йилда Бокуда тор совға қилишган. Шундай машҳур ҳофиз торни ўзбек қўшиқчилигига олиб кирмади. Бу вазифани улуғ ҳофиз Комилжон Отаниёзов амалга ошира билди (42.4-бандга қаранг).

“Жўрахон ака қаерда бўлмасин, ҳамиша ўзи сeвган диёр, туғилган шаҳри Марғилонга интилиб яшади. Ҳаётнинг сўнгги кунларини ҳам Марғилонда ўтказишни ният қилар эди. Оғир хасталик устозни тушакка михлаб қўйди. Тошкeнтда ҳукумат касалхонасида даволанар, малакали дўхтирлар ҳамиша бошида парвона эдилар. Шогирдлари, дўстлари, фарзандлари доим хабар олиб туришарди. Лeкин кўнгил сeзар экан. Фарзандларидан, шогирдларидан уйга олиб кeтишларини қаттиқ илтимос қилди. Тошкeнтдаги ҳовлисида икки кун давомида, бутун ёр-биродарларни, ҳамкасб дўстларини, маҳалладаги қадрдонларни йиғиб ўзига ош тортди. Сўнгра учинчи куни Марғилонга олиб кeтишларини сўради. Дўстлари, шогирдлари, ҳамкасблари, машиналар карвони билан поезд вокзалига кузатиб чиқишди. Устанинг содиқ шогирдлари Зокиржон Эргашeв, Зокиржон Султоновлар бeмор устозларини елкаларида кўтаришиб туннeль орқали вагонга олиб чиқишди. Ҳамма қадрдонлар билан хайр-хўшлашиб Марғилонга жўнадилар. Марғилонга кeлган кунларининг еттинчи кунида, яъни 1965 йилнинг 19 октябрида кeчаси соат ўн бирларда буюк ҳофизнинг юраги уришдан тўхтади.

Э воҳ, қўшиқсeвар халқимиз улуғ ҳофизидан ажради. Ўзбeк қўшиқчилик санъатининг буюк чинори йиқилди. Давраларда устозимизнинг ўрни ҳувуллаб қолди. Начора, тақдир ҳукмига даво йўқ экан. Бу тақдир тақозоси, Аллоҳнинг иродаси. Эртасига эрталаб рeспублика радиоси, рўзномалар халқимизнинг сeвимли ҳофизи Жўрахон Султоновнинг вафоти тўғрисида хабар бeрдилар. Рeспубликанинг ҳамма бурчакларидан, қўшни жумҳуриятлар вилоятларидан одамлар бири самолётда, бирлари машиналарда Марғилонга ёғилиб кeла бошладилар. Айниқса, Тошкeнтдан жуда кўп қадрдонлар кeлишди. Эртасига кeчга яқин таъзия ўқилди. Таъзияга шунчалик кўп халқ тўпландики, таъзияни етти жойда ўқишга тўғри кeлди. Ҳофизнинг ўзлари васият қилган Машҳад қабристонига дафн қилишди.” [246, 27-28-б.]

“Бастакор ҳофиз Жўрахон Султонов вафот қилгандан бeри ўтган даврлар мобайнида, ҳофизнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида, рўзномалар ва жаридаларда, радио ва тeлeвидeниеда кўплаб шарҳлар, эшиттиришлар бeрилиб бормоқда. Ўзлари яшаган кўча у кишининг номлари билан аталади. Марғилонлик санъаткорларнинг ташаббуси билан Жўрахон Султонов номли санъаткорлар чойхонаси ташкил этилди. Бу масканда кўплаб ижодий кeчалар ўтказилиб турилади.” [246, 28-б.]

Мен 2008 йил 19 май куни Марғилонда Ҳасанжон ака (раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг ўғли) билан бирга Машҳад қабристонига бориб, улуғ ҳофизлар Жўрахон Султонов ва Маъмуржон Узоқов қабрларини зиёрат қилдик, улар руҳига дуои фотиҳа ўқиб, ёд этдик. Жўрахон Султонов қабр тошига қуйидаги сўзлар ёзилган экан.

“Устоз Ўзбeкистон халқ ҳофизи Жўрахон Султонов (1903 – 20.10.1965)

Қолдириб эл қалбида
Овозу санъатдан нишон.
Кeтди жони она ер
Қўйни бўлиб орамижон.
Тарихи фавти бу дурким
Ҳижринда бир оқилон.
Марғилон боғини ташлаб
Учди булбул, Жўрахон.

Бир гуруҳ дўстлари”

Ушбу параграф охирида Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқатнинг «Оҳким» ғазалига ҳофиз Жўрахон Султонов басталаган ва куйлаган қўшиғини келтирай.

Фурқат шеъри, Жўрахон Султонов қўшиғи

ОҲКИМ

Оҳким, раҳм айламас ҳолимга жононим мани,
Куйди бу ҳасрат ўтида куймаган жоним мени.

Йиғламайму гўшаи зулмат аро тонг отқуча,
Сўрмаса бир тун келиб шамъи шабистоним мени.

Бошима савдо тушиб, ошуфта ҳол ўлмай нетай,
Жилвагар бўлса ўшал кокул паришоним мени.

Орази гул, сумбул, кўйлаги барги суман,
Хилъати раъно, бўйи зебо гулистоним мени.

Гарчи ўлдим ишқида, бир зарра парво айламас,
Ул тағофулеша, истиғночи ҳоқоним мени.

Эй мусулмонлар, икки кофир кўзи бедодидин,
Қолмади жону кўнгулда сабру сомоним мени.

Қувлоғондин кўйида ўлтурғой эрди, кошки –
Остониға тўкилса бир қошиқ қоним мени.

Дардима бечоралиғдин чорам қолмасмуди,
Бўлса эрди Тошкандда бир қадрдоним мени?

Фурқат, ул маҳваш фироқида етар гардун сари,
Кечадин то субҳ чеккан оҳу афғоним мени. [250] , [251]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

35. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

246. (52) МАННОПОВ С. Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола. – Фарғона, «Фарғона» нашриёти, 1996. – 48 б.

247. ҒАФУР ҒУЛОМ. Санъатим. Шеър. - Мукаммал асарлар тўплами. 12 жилдлик. 1-жилд. Шеърлар 1923-1940. – Т., “Фан” нашр., 1983. – 328 б. (172-б.) - Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O‘zbek zamonaviy she’riyati (www.n.ziyouz.com 2020.02.06);
www.n.ziyouz.com/cateory/7-o-zbek-zamonaviy-she-riyati?start=100 (www.n.ziyouz.com 2020.02.06).

248. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. "Санатим" Шерали Жўраев. - " Санатим" Шерали жўраев - YouTube
- www.youtube.com/watch?v=L67wTVQtWMo (www.youtube.com 2018.24.03. 12 дақиқа 24 сониялик видеолавҳа).

249. “Умрбоқий қўшиқлар”. Жўрахон Султонов. - Фильмы » «Умрбоқий қўшиқлар». Жўрахон Султонов » NTRK.TV (uztv.tv) (www.uztv.tv 2018. 21 дақиқа 34 сониялик видео);
- www.uztv.tv/movies/umrbo-ii--ishi-lar-zhurahon-sultonov (www.uztv.tv 2018. 21 дақиқа 34 сониялик видео).

250. ФУРҚАТ. Муҳаббат йўлида. Шеърлар. - Нашрга тайёрловчи: Абдулатиф Турдиалиев. Т.: “Янги аср авлоди” нашриёти, 2009. – 303 б.
(Фурқатнинг “Оҳким” ғазали китобнинг 191-бетида ёзилган.)

251. MIRAZIM HAYDAROV. Jo'raxon Sultonov - Oh kim (matni bilan). - Jo'raxon Sultonov - Oh kim (matni bilan) - YouTube (www.youtube.com 2021.25.04. 4 дақиқа 29 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=jOkVScuMVVQ (www.youtube.com 2021.25.04. 4 дақиқа 29 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 14 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 41)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

41. УЛУҒ ҲОФИЗ БЎЛИШ СИРИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ЎХШАТИНГ” ҚЎШИҒИ

Фото 51. Улуғ ҳофиз Шерали Жўраев. Тошкент, 2010 йил декабр. [242]

Шерали Жўраев улуғ ҳофиз эканлигини кўпчилик билади. Унинг сири нимада?

Биринчидан, Шерали Жўраевнинг истеъдоди, иқтидори авваламбор Аллоҳдандир. Инсонга Аллоҳдан истеъдод берилсагина яхши санъаткор бўлиши мумкинлиги ҳақида Шерали ака журналистларга берган интервюларида таъкидлаган. Шулардан бирини келтириб ўтай.

“Саволингизга келсак, жавобим шу: бу нарса аввало Аллоҳдан, қудрати Илоҳий. Қолаверса, қўшиқчиликка фидойилигимдан бўлса керак. Менга Аллоҳ биттагина қўшиқчиликдан юқтирган, холос. Менинг бошқа тирикчилигим ҳам, бизнесим ҳам, дўконларим ҳам йўқ. Бировлар миш-миш қилгандек 200-300 та “Дамас”им Андижонда юрган ҳам эмас. Мен фақат қўшиқчилик қиламан. Элга, юртга яхшилик тилайман. Менга ёмонлик қилганларга ҳам Оллоҳдан яхшилик сўрайман. Бу ёғини Аллоҳнинг ўзи бераверар экан.” [243, 4-5-б.]

Иккинчидан, Шерали Жўраев ўз устида жуда кўп меҳнат қилган, изланишда бўлган, яхши қўшиқ яратиш учун кечаларни тонгларга улаган ҳофизлардан биридир.

Учинчидан, у Аллоҳ берган истеъдод ва катта меҳнат натижасида кўпминг йиллик қўшиқчилик санъатимизда ўз йўлини очган санъаткордир. Шу сабабли унинг қўшиқлари тарихимизда аввал яшаб ўтган ва бугунги кунда ҳаёт бўлган ҳофизлар айтган ҳамда айтаётган қўшиқлардан кескин ажралиб туради. Қўшиқчиликда ўз йўлини очган санъаткор бўлганлигидан Шерали Жўраев олдинги қўшиқчилик йўллари билан басталанмай келинаётган атоқли шоирларнинг машҳур шеърларини қўшиқ қила олди ва мухлислар кўнглига аъло даражада етказа билди.

Шерали Жўраев ўзбек қўшиқчилигида алоҳида ўз йўлини очганлиги ҳақидаги фикрни мен дастлаб 1999 йил июлида ўзимнинг чоп этилмаган “Турон йигитига” китобимнинг 7.2.3 бандида ёзгандим. Бу ҳақда “Китобнинг 1-нашрига кириш сўзи (2008 йил март)”да ҳам ёзгандим. Шунга ўхшаш фикр 2001 йилда нашрдан чиққан Шерали Жўраевнинг “Санъатим» номли [26]-китобнинг 3-бетида “Нашриётдан” дея қуйидагича ёзилган.

“Шерали Жўраев ўзбек санъатида устоз санъаткорлар – Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзовлардан кейин, уларнинг муборак анъаналарини давом эттирган ҳолда том маънода ўз қўшиғини ярата олган куйчидир. Унинг йўлида қўшиқ айтаётган, унинг йўлини давом эттираётган юзлаб, минглаб шогирдлари буни яна бир карра исботлаб турибди.” [26, 3-б.]

Тўртинчидан, Шерали Жўраев қўшиқчилик санъатимизда ўз йўлини очганлиги сабабли минг-минглаб шогирдлар тарбиялади ва бу билан уларнинг мазмунли ҳаёт йўлини белгилаб берди.

Бешинчидан, Шерали ака катта матнли, яъни тўртликлари кўп сонда бўлган шеърлар ва қасидаларни қўшиқ қила олди ва куйлай билди. Шерали ака хозирги замон қўшиқчилиги билан минг йилдан кўпроқ вақт давомида халқ достонларини айтаётган, куйлаётган бахшилик ўртасида кўприк қўйди ва яқинлаштиришга эришди.

Олтинчидан, айрим маълумотларга кўра шоир ва ҳофиз Шерали Жўраев санъат соҳасида ўзининг 55 йиллик меҳнати давомида 500 тага яқин қўшиқ яратган ижодкордир. Мен бугун – 2021 йил 6 сентябргача у басталаб куйлаган 265 та қўшиқ ва бошқалар басталаган ҳамда у куйлаган 49 та, яъни жами 314 та қўшиқ рўйхатини туздим. Ушбу қўшиқлардан анчасининг матнини тарихи билан биргаликда юқорида 40 та параграфда келтирдим. Қўшиқларнинг тўлиқ рўйхатини китобим охирроғида келтираман, иншааллоҳ.

Еттинчидан, битта қўшиқни бир тўйда тўрт тилда айтиш ҳам ўзбек қўшиқчилиги тарихида фақат Шерали Жўраевга хосдир.

“Кўп ўтмай тўй бошланди. Шерали Жўраевга навбат берилди. Ҳофиз тўй эгасини, келин-куёвни табриклаб хониш қилишга тушди:

Карвон кўрдим туялари бўзлаб келар.
Нор туяда менинг ёрим излаб келар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни излаб келар.

Тўйхонага жимлик чўкди. Карнайдан фақат ҳофизнинг овози янграрди. Шерали Жўраев бир қўшиқни тугатмай, одамлардан иккинчи қўшиққа “заказ” тушди. Шерали Жўраевнинг “Карвон” қўшиғини тўрт тилда – ўзбек, қозоқ, тожик ва рус тилида куйлагани мени ҳайрон қолдирди. Одамлар ҳам айнан шу қўшиқни такрор-такрор сўрайверди. Ҳофиз ҳам айтаверди.” [244]

“Карвон” қўшиғи тарихи ва матнини китобимнинг 4-қисмида алоҳида келтираман, иншааллоҳ.

Ушбу параграфни Шерали аканинг «Ўхшатинг» қўшиқ матнини келтириш билан тугатай. Бу қўшиқ тарихи ҳақида у 1991 йилги концертида бундай деганди.

“Шу қўшиқни шоири бизга аниқ эмас. Сабаби Фарғонада стадионда концерт қилаётгандик бир аёл чиқиб келди. Кўриниб турибди жуда ҳам эзилган. Шу қоғозни олиб чиқиб айтдиларки: «Шуни айтсангиз, сизга аталган қўшиқ». Ўқиб кўрсак бу фақат бизгамас, жамики қўлидан иш келадиган одамларга аталган. Эшитиб кўринглар.» [245]

Шерали Жўраев қўшиғи

ЎХШАТИНГ

Кимларгадир ҳавас бизнинг шуҳратимиз, шонимиз,
Санъатдаги маҳорату бу қадар имконимиз.

Кимларгадир кeрак, билинг, ёлғизгина жонимиз,
Ерни она, қуёшни сиз дояларга ўхшатинг.

Асрларнинг қаъридан куй, оҳанг кeларкан оқиб,
Бобур йиғлар симлар аро олис Ҳиндудан боқиб.

Нодиранинг армон тўла мисрасига ўт ёқиб,
Бизни ҳeч ким айтолмаган нолаларга ўхшатинг.

Юракда ишқ, гўзал армон, олисларда нигоҳлар,
Кeскир қилич, оҳанг эса фалак бағрин тароқлар.

Тeбрансангиз томчилардан ялтираса дудоқлар,
Бизни ўша бургут қўнган қояларга ўхшатинг.

Тўлғонсангиз кўз ёшлардан ялтираса дудоқлар,
Бизни ўша бургут қўнган қояларга ўхшатинг.

Турғай мисол eру кўкдан илҳом олган, завқ олган,
Кўкка очиб кўксин, сўнгра она eрга қайтаолган.

Юз йилда бир туғилармиш эл дардини айтаолган,
Айта олсак энг покиза ғояларга ўхшатинг.

Кўксим узра урилиб акс садо бeрар қўшиқлар,
Олам узра тараларкан бунга йўқдир тўсиқлар.

Олис йўлдан карвон кeлар тингланг дўсту содиқлар,
Қўшиқни сиз оқ тонгда оқ сояларга ўхшатинг.

Кимларгадир ҳавас бизнинг шуҳратимиз, шонимиз. [245]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

26. (7) ЖЎРАЕВ Ш. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

242. Шерали Жўраев: "Хато қилдим, ёшлик қилгандирман". Сардор Комилов суҳбатлашди (1-қисм). - http://sayyod.com/forum/8-103-1#2999 (www.sayyod.com 2010.26.12)

243. (49) Шерали Жўраев: Мен нега телевизорга чиқмаяпман? /К.Тўрамуродов суҳбатлашган. - “Эрудит”, 2003 йил 30 август, 174-сон, 4-6-б.

244. (50) ЁРҚИН. Шерали Жўраев билан Озода ўртасидаги “Карвон”. - “Кўнгил кўчалари”, 2004 йил 21 октябр, 16 (91)-сон, 21-б.

245. Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - YouTube (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=CQiUyVy5yH4 (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео).
(“Ўхшатинг” қўшиғи ушбу видео ёзувда 1-соат 17-дақиқа 5-сонияда бошланган.)

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 6 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 40)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

40. МАШҲУР ШОИР БЎЛИШ СИРИ
ҲОФИЗ ШЕРОЗИЙ ҒАЗАЛИ, ЧУСТИЙ ТАРЖИМАСИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ҚАЙСИ УЙНИНГ ШАМЪИДИР” ҚЎШИҒИ

Фото 50. Ҳофиз Шерозий (1326-1389). [234]

40.1. ШЕЪР ТУШУНЧАСИ

Ҳар қандай қўшиқ асосини шеър ташкил қилади.

“ШЕЪР (араб. шуур — сезги) — фикрнинг ҳис-туйғуга қоришиқ ифодаси сифатида вужудга келган, ҳаяжонли шеърий нутқ билан ифода этилган, маълум ички оҳангга эга бадиий асар. «Шеър» атамаси ўрнига баъзан «назм» сўзи ҳам қўлланади. У бадиий адабиётнинг қадимий тури бўлиб, инсоният энг биринчи бадиий асарларни шеърда яратган.

Ривоят қилишларича, биринчи шеърни бевақт ўлдирилган ўғли Ҳобилнинг дардида куйган Одам алайҳиссалом яратган экан. Шунинг учун ҳам унда, деярли ҳамиша, муаллифнинг оний кайфияти, лаҳзалик порлоқ кечинмалари устуворлик қилади. Шеърда фикрнинг кутилмаган ва сезимларга кучли таъсир кўрсатадиган йўсинда ифодаланишига эътибор қилинади. Шу боис ҳам ҳар бир шеърдан ўта муҳим ижтимоий ғоя ифодасини кутиш мақсадга мувофиқ эмас. Уларда туйғулар пўртанаси қудратли, сезимлар миқёси кенг ва таъсирчанлик, юқумлилик даражаси юқори бўлиши муҳимдир. Шеърнинг узоқ яшашини таъминлайдиган асосий омиллар: туйғулар самимияти ва ифода табиийлигидир.

Замонавий ўзбек адабиётида «шеър» атамаси маъносини эркинроқ тушуниш, олдинги шаклий қолипларни ўзгартирган ҳолда янги поэтик кашфиётлар қилишга интилиш тамойили кучли. Шунинг учун ҳам ўзбек назмида «оқ шеър», «сочма шеър», «насрий шеър», «тасбиҳ», «уччаноқ» сингари шеър шакллари пайдо бўлмоқда. Шеърнинг қофия, тиниш белгилари ва грамматик қоидалар исканжасида қолишини истамаётган бир қатор шоирлар қофиясиз, грамматик қоидалар ва тиниш белгиларига риоя этилмай ёзилган шеърлар яратмоқдалар. Шеърнинг энг кичик кўриниши мумтоз адабиётда 1 байтдангина иборат бўлса (фард), ўзбек фольклорида 4 қаторни ташкил этади (тўртлик). Бир мисрадан иборат шеър яратишга ҳам уринишлар бўлган (рус шеъриятида «моностих» — бир шеър деб номланган).

Ўзбек халқ оғзаки ижодида шеърлар, асосан, куйлаш учун яратилганлиги учун «қўшиқ» деб аталган. Оғзаки шеър қатъий шаклий мундарижавий қолипларга тушмайди ва йўналишига кўра мавсум, маросим, севги қўшиқлари каби турларга ажратилади. Мумтоз шеърлар қофияланиш ва банддаги мисраларнинг миқдорига кўра махсус жанрларга бўлинган. Агар шеър банди 2 мисрадан иборат бўлса — маснавий, 3 мисрадан иборат бўлса — мусаллас, ҳар бир банд 4 мисрадан ташкил топса — мураббаъ, 5 қаторли бандлардан ташкил этилса — мухаммас, бандлари 6 сатрдан ташкил топса — мусаддас, 7 мисрали бандлардан иборат бўлса — мусаббаъ, 8 мисрали бандлардан ташкил топса — мусамман, 9 қаторли бандлардан иборати — таснеъ (мустаснеъ), 10 қаторли бандлардан иборат поэтик асарлар муашшар (машруъ) дейилган.

Ҳозир ўзбек шоирлари турлича бандлардан ташкил топадиган анъанавий бармоқ вазнининг турли поэтик комбинацияларидан ташқари, жаҳон шеърияти тажрибасидан ўзлаштирилган сонет, романс, хойку, танка, элегия, барокко, рондель ва бошқа жанрларда шеърлар яратишмоқда ва уларда ўзбекларга хос миллий туйғуларни таъсирли ифодалашга эришмоқдалар.

Адабиёт: Тўйчиев У., Ўзбек совет поэзиясида бармоқ вазни, Т., 1966; Кожинов В., Как пишут стихи, М., 1970; Теория стиха, Л., 1975; Теория метаформ, М., 1980; Лапасов Ж., Бадиий матн ва лисоний таҳдил, Т., 1995; Фитрат, Адабиёт қоидалари, Т., 1996; Бобоев Т., Шеър илми таълими, Т., 1996; Ҳожиаҳмедов А., Шеърий санъат ва мумтоз қофия, Т., 1998; Қуронов Д., Адабиётшуносликка кириш, Андижон, 2002. Қозоқбой Йўлдошев.” [6, Ш ҳарфи жилди, 120-121-б.]

40.2. ШАРҚ ШЕЪРИЯТИ

Шарқ шеърияти ҳақидаги умумий маълумотни [235]-адабиётдан келтирай.

“Шарқ шеърияти инсоният маданиятининг юксак намунасидир. У узоқ асрлар давомида башариятнинг маънавий улғайишига хизмат қилиб келган. Шарқ шеърияти умуминсоний қадриятларга асосланади ва инсонни улуғлайди. Шарқ шеърияти сўзнинг илоҳий қудратини, у туганмас маънолар хазинаси эканини, унда турфа хил оҳанглар мавжудлигини кўрсатади. Шарқ шеърияти Аллоҳни ва у яратган оламни мадҳ этади, оламнинг ва одамнинг гўзаллигини таърифлайди. У бошқа халқлар адабиётидан аввало шу жиҳати билан ажралиб туради. Бу шеърият қатъий шаклга асосланиши ва ранг-баранг жанрларга эга эканлиги билан ҳам диққатни жалб этади. Шарқ мумтоз шеърияти арузга асосланади. Араб шеъриятида пайдо бўлган аруз шеър тизими форс-тожик, туркий шеъриятда юксак даражага кўтарилган.

Шарқ шеъриятида йигирма тўртта жанр бўлиб, шоирларнинг девонига уларнинг турли жанрдаги шеърлари жамланган. Ғарб шеърияти бунча кўп жанрга эга эмас. Алишер Навоийнинг “Хазойин ул маоний” девонига ўн олти жанрдаги шеърлар киритилган. Унда шеърлар ғазал, мустазод, мухаммас, мусаддас, мусаммон, таржеъбанд, таркиббанд, маснавий, қасида, соқийнома, қитъа, рубоий, муаммо, чистон, туюқ, фард тартибида жойлаштирилган. Девонда албатта, дастлаб ғазаллар қўйилган. Ғазаллар ҳам, бошқа жанрдаги шеърлар ҳам қофияси ёки радифидаги тугалланувчи ҳарфга қараб, қатъий тартиб билан жойлаштирилган.

Шарқ поэтикаси қадим тарихга эга. Шунинг учун Алишер Навоий “Аруз фани – шариф фандур” дейди. “Илми аруз”, “илми бадеъ”, “илми қофия” Шарқ шеъриятининг асосини ташкил этади. Шарқ поэтикаси Шарқ шеърияти бадиий тафаккурнинг юксак намунаси экани, у турфа хил образларга бениҳоя бой эканини кўрсатади.

Шарқ шеъриятида Аллоҳ турли рамзлар воситасида мадҳ қилинади. Шунингдек, унда аёл образи ҳам ҳар хил ташбеҳ, истиораларда таърифланади. Саъдий Шерозий, Ҳофиз Шерозий, Алишер Навоий сингари (шоирларнинг) шеърлари бу жиҳатдан алоҳида ажралиб туради. Уларнинг ғазалларида маъшуқа – гўзал аёл образининг юксак намунаси яратилган. Қўшиқ қилиб куйланадиган ғазалларда ҳам жисман, ҳам маънан баркамол гўзал маъшуқа образи шоир образи билан ёнма-ён туради. Ғазалларни гўзал маъшуқа ва унинг ишқида ёнган шоир образисиз тасаввур этиб бўлмайди. Аксарият ғазалларда марказида соҳиб жамол маъшуқа ва муҳаббат кўйига мубтало шоир образи кўринади. Баъзи ғазалларда уларнинг ёнига рақиб образи ҳам қўшилади. Маъшуқа, ошиқ шоир ва рақиб образи мавжуд ғазалларда шикоят оҳанги устувор бўлади. Марказида соҳибжамол маъшуқа ва ошиқ шоир образи турган ғазалларда эса севгили ёрнинг ҳусни чиройи таърифи кенг ўрин тутади. Ғазалларда севгили ёрнинг муфассал портретини чизиб берилади. Шарқ шоирлари севгили ёрнинг нуқсонсиз жисмоний ҳусни, ақли баркамоллигини таърифлашда романтикага берилишади. Улар Лайли, Ширин каби соҳибжамолларининг юз-кўзи, қадди қоматини таърифлашда бир биридан маънодор, ёрқин ташбеҳ, истиораларни қўллашади. Ғазалларда севгили ёр гўзаллик тимсоли сифатида кўрсатилади. Шу боисдан бундай ғазалларга куй басталаниб, қўшиқ қилиб куйланади. Бу эса Шарқ шеърияти мусиқа санъати билан чамбарчас боғлиқ эканини билдиради.» [235]

[235]-китобда шарқ шеърияти жанрлари; шеър тизими, жумладан силлабик, тоник, метрик шеър тизимлари; аруз шеър тизими; арузда ҳижо ва рукн; ватад, сабаб, фосила; зиҳоф, фуруъ; музориъ, мужтасс, мунсариҳ баҳрлари; мадиди, муқтазаб, қариб баҳрлари; рукнлар, уларнинг тузилиши ва турлари; қофия, илми аруз; шарқ шеъриятида образ; лафзий, маънавий, муштарак санъатлар; гўзаллик таърифи; бадиий тасвир воситалари мавзулари ёритилган.

40.3. ШЕЪР ЖАНРЛАРИ

Шарқ шеъриятида йигирма тўртта жанр борлиги, Алишер Навоийнинг “Хазойин ул маоний” девонига ўн олти жанрдаги шеърлар киритилганлиги, унда шеърлар ғазал, мустазод, мухаммас, мусаддас, мусаммон, таржеъбанд, таркиббанд, маснавий, қасида, соқийнома, қитъа, рубоий, муаммо, чистон, туюқ, фард тартибида жойлаштирилганлиги ҳақида 40.2-параграфда ёзгандим. Ушбу 16 та жанр билан танишайлик. Қолган 8 та жанрга доир маълумотни “Шерали Жўраев” номли китобимнинг кейинги нашрларида келтирарман, иншааллоҳ.

“ҒАЗАЛ (араб. — аёлни севиш, унга ошиқона муносабатда бўлиш) — 1) Шарқ адабиётида энг кенг тарқалган лирик жанр. «Ғазал» атамаси дастлаб 6-7-асрларда араб шеъриятида пайдо бўлган. Сўнг Ўрта Осиё ва Шарқ халқлари адабиётларига ўтиб, 13-14-асрларда тўла шаклланган. Ҳажми 3 байтдан 19 байтгача қилиб белгиланган. Лекин 21, ҳатто 27 байтли ғазал намунаси ҳам учрайди. Аа, ба, ва, га, да ва ҳоказо тарзда қофияланади, бошдан-охир бир хил вазнда ёзилади. Илк байти матлаъ ёки м а б д а ъ, охиргиси м а қ т аъ деб аталади. Агар иккинчи байтнинг мисралари ҳам ўзаро қофияланса, зеби матлаъ ёки ҳусни матлаъ дейилади. Ғазалнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши мусиқа санъати билан чамбарчас боғлиқ. Дастлаб ғазалга тахаллус қўйилмаган, бу кейинчалик анъанага айланган.

Ғазал дастлаб ишқий мавзуда ёзилган бўлсада, кейинчалик унинг мавзу доираси кенгайиб борди ҳамда ижтимоий-сиёсий, фалсафий-ахлоқий, мавъиза (панд-насиҳат) ва ҳажвий ғазаллар юзага келди. Ғазал тузилишига кўра 4 мустақил турга ажралади: мустақил байтлардан тузилган (пароканда) ғазал; якпора ғазал; воқеабанд ғазал; мусалсал ғазал. Маъно жиҳатидан эса орифона, ошиқона ва риндона ғазалларга бўлинади.

Форс сўз санъатида ғазал дастлаб Рудакий ижодида учрасада, Саъдий ижодида у тўла шаклланиб, шеъриятнинг асосий жанрларидан бирига айланди, кейин Ҳофиз (Шерозий, А.Ш.) уни юксак даражага кўтарди: у ўзигача тасаввуфий ва дунёвий йўналишда ривожланиб келган ғазалчиликни ўзаро омухта қилди. Хусрав Деҳлавий, Камолиддин Исфаҳоний, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румий, Хожу Кирмоний, Салмон Соважий, Абдураҳмон Жомий, Мирзо Абдулқодир Бедил каби шоирлар ғазал тараққиётида катта рол ўйнаганлар. Ўзбек адабиётида ғазалнинг илк намуналари Рабғузийнинг «Қисаси Рабғузий», Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»сида учрайди; кейинчалик Сайфи Саройи, Ҳофиз Хоразмий, Юсуф Амирий, Саккокий, Атоий, Гадоий, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Убайдий, Машраб, Мужрим-Обид, Амирий, Нодира, Увайсий, Мунис, Огаҳий, Муқимий, Фурқат, Аваз Ўтар ва бошқалар ижодида ривожлантирилди.

Форс-тожик ғазалчилигида аруз вазнининг ҳазаж баҳри, туркий халқлар ғазалчилигида рамал баҳри кўп қўлланган. Масалан, Навоийнинг 2600 ғазалидан 1600 га яқини, Атоийнинг 260 ғазалидан 109 таси, Ҳусайн Бойқаронинг эса барча ғазаллари рамалда ёзилган. Арузда 21 та баҳр бўлиб, ўзбек ғазалиётида фақат Навоий уларнинг кўпчилигини қўллаган. Ғазалда ишқий мавзу етакчилик қилишига қарамай, ғазалнавислар бу жанрнинг имкониятларидан инсон маънавий дунёсининг, шунингдек, табиат ва жамиятнинг барча мураккаб томонларини ифодалаш учун фойдаланганлар.

15-асрдан ғазал ўзбек шеъриятида ҳам асосий ва етакчи жанрга айланди. Навоий ўзбек тилида 2600 дан ортиқ ғазал яратиб, бу жанрнинг ғоявий-тематик доирасини кенгайтирди, ғазални ҳаётга яқинлаштирди, ғазалда реалистик тамойилларни кучайтирди. Кейинчалик ўзбек шеъриятида Ҳамза, Чўлпон, Хуршид, Ғафур Ғулом, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чархий, Чустий, Холис, Восит Саъдулла, Жуманиёз Жабборов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Жамол Камол ва бошқалар ғазални янгича шароитда давом эттирдилар ва унинг мавзу доирасини бойитдилар, шу билан бирга, анъанавий ишқу ошиқлик мавзуида ҳам кўплаб бадиий баркамол ғазаллар яратдилар (яна қаранг: Шеър тузилиши, Шеършунослик);

2) (ҒАЗАЛ) Мусулмон Шарқ маданиятидан кенг ўрин олган мумтоз мусиқа жанри. Дастлаб (масалан, Абдулқодир Марогий кўрсатишича, 14—15-асрларда) «навбат» деб аталувчи мураккаб шаклдаги жанрнинг иккинчи қисми сифатида, асосан, форс тилидаги шеърлар билан ижро этилиб, 2 сархона ва бозгўйдан иборат бўлган. Сўнгра Навоий, Кавкабий, Ноиний, Чиштий ва бошқаларнинг асарларида ғазал Ўрта Шарқ халқларида энг севимли мусиқа жанрларидан бири сифатида таърифланган. Ҳозирда, асосан, лирик-фалсафий (жумладан, тасаввуфий) мазмундаги ғазал намуналари, яккахон хонанда ва чолғу ансамбли томонидан ижро этиладиган, йирик шаклдаги мусиқа жанри сифатида Покистон, Шимолий Ҳиндистон, Бангладеш, Эрон, Афғонистон ва айрим араб мамлакатларида тарқалган. Куйлар диапазони кенглиги, оҳанг ва ритмик ривожининг мураккаблиги билан ажралиб туради. Ғазал рага сингари кичик чолғу вокал муқаддимаси билан бошланади, унда хонанда юқори пардаларда ижро этиладиган айланма тузилмалар, глиссандо (сирғанувчи оҳанглар) ва бошқа услублардан фойдаланиб, асарнинг асосий товушқатори, шунингдек, бадиий ўзига хослигини намоён этади. Чолғу ансамбли таркибида ситор, саранги, бансури най, танпура, фисгармония ва табла (ёки фақат сисгармония ва табла) чолғулари қўлланади. Ғазал урду, ҳинд, форс, панжоб, гужарот ва бошқа тилларда куйланиб, унда Хусрав Деҳлавий, Кабир, Сурдас, Мирзо Ғолиб, Муҳаммад Иқбол, Файз Аҳмад Файз каби шоирларнинг шеърлари асосий ўрин тутади. 20-асрда ғазалнинг замонавий шакллари ривож топиб, улар концерт дастурлари (Меҳди Ҳасан, Рошан Ара бегим, Баре Ғулом Али Хон, Рамзан Хон ва бошқалар), кино мусиқаси (Лата Мангешкар, Муҳаммад Рафи ва бошқалар)да кенг ижро этилмоқда.

Адабиёт: Ҳайитметов А., Навоий лирикаси, Т., 1961; Шайхзода М., Ғазал мулкининг султони, Асарлар, 4-ж., Т., 1972; Носиров О., Ўзбек адабиётида газал, Т., 1972; Орзибеков Р., Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат, Т., 1976; Носиров О., Жамолов С., 3иёвиддинов М., Ўзбек классик шеърияти жанрлари, Т., 1979; Валихонов А., Ғазал нафосати. Т., 1985.
Эргаш Очилов, Муҳиддин Носиров.» [6, Ғ ҳарфи жилди, 2-4-б.]

“МУСТАЗОД (араб. - орттирилган) — лирик жанр. Мустазодда узун мисралар (14 ва ундан ортиқ бўғинли) қисқа мисралар (6 бўғинли) билан ўзаро алмашиб келади. Узун мисра узун мисра билан, қисқа мисра киска мисра билан қофияланади. Бир бандда мисралар сони ҳар хил (2 мисрадан 10 узун ва қисқа мисрагача) бўлиши мумкин. Қофияланиш тизими: биринчи банд (мухаммасда) — аб, аб, аб, аб, аб,; иккинчи банд — вг, вг, вг, вг, аб; учинчи — де, де, де, де, аб... ва шу каби. Агар Мустазод икки жуфт мисрадан иборат бўлса, биринчи бандда қофия кесишувчи — аб, аб; кейингиларида биринчи мисралар қофияланмай, иккинчилари биринчи банддаги қофияни такрорлайди. Мустазод Машраб ижодида кўп учрайди, Алишер Навоий, Огаҳийлар ҳам Мустазод яратган.” [6, М ҳарфи жилди, 864-б.]

“МУСТАЗОД, мустаъзод, мустахзод (араб. - орттирилган) — ўзбек мусиқа меросидан ўрин олган ашула йўлларидан; шеърий мустазод асосида узил-кесил шаклланган бўлиб, куй жумлалари охирида орттирма сўзларга мос келувчи қўшимча куй-оҳанг боғланиши натижасида вужудга келади. Бастакорлик ижодида якка ҳамда туркумли мустазодларнинг айрим намуналари мақом мажмуалари таркибидан ўрин олган (масалан, Мустазоди Наво шохобчалари билан). Айниқса, Хоразмда кенг тарқалган (Мустазод, Талқини Мустазод, Савти Мустазод, Гулуфори Мустазод ва бошқа). Ўзбек мусиқа меросида мустазод номли чолғу, жумладан, сурнай куйлари ҳам бор.
Равшан Юнусов.” [6, М ҳарфи жилди, 864-б.]

“МУХАММАС (араб. — бешлик) — шарқ шеъриятидаги шеърий шакллардан, қофияланиш тартибига кўра тузилган шеър. Мухаммаснинг ҳар бир банди 5 мисрадан иборат бўлиб, а—а—а—а—а, б—б—б—б—а, в—в—в—в—а, баъзан эса а—а—а—а—а, б—б—б—а—а тарзида қофияланади. Бандларнинг охирида шоир тахаллуси келтирилади. Мухаммас 1-бандининг 5-мисрасида қофия сифатида қўлланган сўз шу мисра бўйлаб 2—3 марта такрорланадиган намуналари ҳам учрайди (масалан, Дилкаш, Комил Хоразмий, Феруз, Муаззамхон ва бошқалар ижодида). Мухаммаснинг 2 тури бор: табъи худ (мустақил) ва тазмин (тахмис). Биринчисида барча бешлик миералар бир муаллифники, иккинчиси (тахмис)да ижодкор биронта устоз, замондош шоир ёхуд ўз ғазаллари байтларининг ҳар бирини бешлик бандларга айлантиради. Икки шоир мисралари пайвандидан иборат шеър пайдо қилинади. Ғазалнинг ҳар бир байти олдидан ўзининг уч мисрасини қўшади. Мухаммас шоир учун фикр-кечинмаларини чуқурроқ ифодалаш, бошқа шоирлар билан мусобақалашиш, куч синаш, баҳслашув воситаси бўлган.

Мухаммаснинг ўзбек шеъриятидаги илк намуналари Ҳофиз Хоразмий ва Гадоий девонларида учрайди. Навоий даврида унинг тазмин намуналари яратилган. Мухаммаснавислик, айниқса 17-асрдан бошлаб тез ривожланган. Машраб, Вафоий, Увайсий, Нодира, Маҳзуна, Мунис, Фурқат, Хиромий, Муқимий ва бошқа шоирлар мумтоз мухаммаслар яратганлар. Мухаммас 20-аср шеъриятида ҳам анъана сифатида давом этди. Масалан, Собир Абдулла, Чархий каби шоирлар бошка шоирларнинг ғазалларига мухаммаслар боғлаганлар.» [6, М ҳарфи жилди, 882-883-б.]

«МУХАММАС (мусиқада) - 1) Ўрта аср Шарқ мусиқа назариясида ийқо давра (усул)ларидан бири; 2) Шашмақом ва Хоразм мақомлари туркумларининг чолғу бўлимларидан ўрин олган асосий қисмлардан бири. Мухаммасларнинг дойра усули давомли ва мураккаб бўлиб, 2/4 ёки 4/4 ўлчовида 16 тактни ташкил этади. Шашмақом таркибида 16 мухаммас, Хоразм мақомлари таркибида 10 мухаммас мавжуд. Барча мухаммасларда бозгўй ва хоналар ҳажми тенг келади. Усули 5 ритмик бўлаклардан ташкил топгани учун (масалан, Хоразмда 4+3+2+3+4) мухаммас номини олган бўлса керак. Композитор М.Маҳмудов анъанавий мусиқа ижодиёти қонуниятларидан унумли фойдаланиб камер оркестр учун 2 қисмли «Мухаммас ва Уфар» 1, 2, 3 асарларини яратди.» [6, М ҳарфи жилди, 883-б.]

“МУСАДДАС (араб. — олтилик) — ҳар банди 6 мисрадан тузилган мусаммат хилларидан бири. Арузнинг турли вазнларида, турли мавзуларда ёзилади, а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-а, в-в-в-в-в-а... ёхуд такрор, тарже мисралари, байтлари бўлса — а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-а, в-в-в-в-в-а; а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-а-а, в-в-в-в-а-а тарзида қофияланиб келади. Мусаддасда ҳам мусамматларнинг бошқа хилларидаги каби шоир ёхуд икки шоир тахаллуси келтирилади. Шу тахаллусларга қараб мусаддас шеър мустақил ёки тазмин усулида яратилганлиги аниқланиб олинади. Биринчи усулда шоир ўзининг мисраларидан иборат олтиликлар яратади. У шеърий девон, мажмуа ва баёзларда баъзан «табъи худ (ўзининг) мусаддас» изоҳи билан берилган. Иккинчи усулда эса шоир ўзига ёққан устоз ёки замондош шоир ёхуд ўз ғазалидан танлаб, шу ғазал байтлари олдидан унга тўрт-тўрт янги мисралар қўшиб, ғазал байтларини олтиликларга айлантирганлар. 17—20-асларда яшаб ижод этган шоирлардан Машраб, Нишотий, Увайсий, Мунис, Ҳувайдо, Амирий, Огаҳий, Нодира, Фурқат, Аваз, Сидқий Хондайлиқий, Табибий, Камий ва бошқалар мусаддаслар ёзишган. Ўзбек шеъриятидаги мусаддаслар орасида, айниқса, Фурқат қаламига мансуб «Сайдинг қўябер, сайёд», «Этмадим», «Уч хароботий» мусаддаслари давр руҳининг ифодаланиши, ижтимоий мазмунининг чукурлиги, поэтик жиҳатларининг ўзига хослиги билан ажралиб туради.» [6, М ҳарфи жилди, 839-б.]

“МУСАММАН (араб. — саккизлик) — 1) араб, форс-тожик ва ўзбек мумтоз шеъриятидаги шеърий турлардан бири. Мусамман 8 мисрали бир неча банддан ташкил топади. Биринчи банд ягона қофияга эга бўлади, кейинги бандларнинг фақат 7 мисраси қофиядош бўлиб, 8-мисраси биринчи банд билан қофияланади: а-а-а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-б-б-а, в-в-в-в-в-в-в-а каби; 2) арузда ҳар байтда бир рукннинг 8 марта такрорланишидан вазн ҳосил бўлиши. Macалан,

Бир пари мен телбани ҳусниға мойил қилғудекдур,
Кўзим ичра, ер тутиб, кўнглума манзил қилғудекдур.
(Бобур)
Ҳар бир баҳр доирасида солим (рукни бутун) ва зиҳофли (рукни қисқарган) вазнлар бўлади. Юқоридаги байтда «фоилотун» рукни рамал баҳрига бутун (ўзгармай) киргани учун бу вазн «рамали мусаммани солим» деб аталади.» [6, М ҳарфи жилди, 842-б.]

«ТАРЖИЪБАНД (араб. — қайтариш, такрорлаш; банд) — мумтоз адабиётда лирика жанрларидан. Таржиъбанд ғазал каби қофияланиб, 5 байтдан 12 байтгача бўлади, ҳар банди бир вазнда ёзилиб, бандлар охирида бошқа бир байт такрорланиб келади. Бандлар такрорланувчи байт — таржиъ воситасида ўзаро боғланиши туфайли таржиъбанд деб юритилади. Барча бандларнинг охири ўша такрорланадиган байт билан мазмун жихатидан узвий боғланиб келади. Таржиъбандда такрорланадиган ушбу байт байт боши деб айтилади. Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий «Фунун улбалоға» асарида таржиъбандни 5 турга ажратади: 1) ҳар банднинг қофияси бошқача бўлади, лекин байт такрори сақланади; 2) барча бандлар бир қофияда айтилиб, таржиъ байти такрорланмайди, балки ҳар банднинг охирида бошқа бир байт келади; 3) барча бандлар, жумладан таржиъ байтлар ҳам бир қофияда ёзилади; 4) ҳар бир банд алоҳида, шунингдек, таржиъ байтлар ҳам ғазал каби қофияланади (1-мисрасида қофия бўлмайди) ва уларни жам этса, яхлит ғазал кўринишини олади; 5) ҳар бир банднинг ҳам, таржиъ байтнинг ҳам қофияси алоҳида-алоҳида бўлади.

Таржиъбандда шоирлар кўпинча фалсафий қарашлари, фикр-мулоҳазаларини ифодалашган. Бу жиҳатдан Саъдий, Ҳофиз, Навоий ва Фурқатларнинг тасаввуфий мазмундаги таржиъбандлари машҳур. Масалан, Навоий:

Харобот аро кирдим ошуфтаҳол
Май истарга — илгимда синган сафол.

— байти такрорланиб келадиган машҳур таржиъбандида ўзининг олам ва одам тўғрисидаги фалсафий қарашларини тасаввуф таълимоти билан боғлаб акс эттиради. Ўзбек адабиётида таржиъбанд жанрининг дастлабки мукаммал намуналарини Навоий яратган. «Хазойин улмаоний»да 4 та таржиъбанд мавжуд бўлиб, уларнинг иккитаси 10 банд (бири 10, иккинчиси 11 байтдан), учинчиси 8 [11 (икки банд 12) байтдан], тўртинчиси 7 (8 байтдан) ни ташкил этади. Уларнинг барчаси фалсафий мазмунда.

Ўзбек адабиётида, шунингдек, Юсуф Амирий, Нодира, Огаҳий, Аваз, Увайсий, Равнақ, Фурқат, Мирий ва бошқалар таржиъбандлар ёзишган. Замонавий шоирлардан Ҳабибий, В. Саъдулла, Чустийлар таржиъбанд яратишган. Лекин бу таржиъбандларда меҳнат нашидаси, ватанга ва ёрга муҳаббат туйғулари тараннум этилган.

Адабиёт: Айний С, Асарлар, 8-ж., Т., 1967; Адабий турлар ва жанрлар, 2-ж., 1992.
Эргаш Очилов” [6, Т ҳарфи жилди, 119-120-б.]

“ТАРКИББАНД (араб. — тузилиш, банд) — бир вазнда ёзилиб, ғазал тарзида (тахаллуссиз) қофияланадиган, ҳар банддаги байтлар сони тенг бўлган, ҳар банд охирида бир байт алоҳида қофияланиб келадиган шеър шакли. Лекин такрорланиб турувчи байтлар саклансада, бандлар миқдори турли шоирларда турлича. Таркиббанд мураккаб тузилишга эга бўлиб, шоирдан алоҳида маҳорат ва тажриба талаб этади. Таркиббанд форс-тожик адабиётида 9—11, ўзбек адабиётида 15-асрдан ёзила бошлаган. Ҳофиз Хоразмий, Алишер Навоий, Нодира ва бошқалар таркиббандда ижод қилишган. Масалан, Навоий девонида биттагина таркиббанд бўлиб, у ҳам марсия характерида — «ҳам ота, ҳам муршиду пир» мақомидаги Саййид Ҳасан Ардашер хотирасига бағишланган. У 7 банд — 56 байтдан иборат. Ҳар банди 7 байтлик ғазал ва ундан сўнг такрорланиб келган байтдан ташкил топган.

Замонавий шоирлардан В.Саъдулла, Чустийлар таркиббанд ёзганлар. Чустий таркиббандининг ҳар банди 5 байтдан таркиб топиб, ҳар банд охирида алоҳида байтлар такрорланиб келади.

Адабиёт: Адабий турлар ва жанрлар, 2-ж., Т., 1992; Ўзбек адабиёти тарихи [5 жилдли], 2-ж., Т., 1977.» [6, Т ҳарфи жилди, 137-138-б.]

“МАСНАВИЙ (араб. — иккилик. Кўплиги — маснавиёт) — ҳар бир байтининг мисралари қофиядош бўлган ва байтдан байтга қофияси янгиланиб борадиган шеърий шакл (а-а, б-б, в-в, ...). Мумтоз адабиётда (масалан, Алишер Навоий асарларида) сюжетли кичик шеърий асарлар ҳам, достонлар ҳам маснавий деб юритилади. Туркий адабиётда маснавий шакли илк бор Юсуф Хос Ҳожибнкнг «Қутадғу билиг» асарида қўлланган. Дурбекпинт «Юсуф ва Зулайҳо», Ҳайдар Хоразмийнинг «Махзан ул-асрор» асарлари маснавийда битилган. Навоий даврига келиб маснавий эпик шеъриятнинг асосий жанри бўлиб қолди. Улуғ шоирнинг асосий эпик асарлари («Хамса», «Лисон уттайр» ва бошқа) маснавий жанрида ёзилган. Маснавий ҳозирги замон ўзбек шеъриятида ҳам қўлланмоқда. Maсалан, Ҳ. Олимжоннинг «Ўзбекистон» шеъри, Ғ. Ғуломнинг «Кўкан», «Эгалари эгаллаганда» достонлари ва бошқа» [6, М ҳарфи жилди, 267-268-б.]

“ҚАСИДА (араб. — кўзламоқ, ният қилмоқ) — Шарқ мумтоз адабиётидаги шеърий жанрлардан бири. Қасида бирор шахснинг (кўпинча ҳукмдорнинг) мадҳига бағишланган. Қасида учун кўтаринки, тантанавор оҳанг хос. Ҳажми 20 байтдан 200 байтгача бўлиши мумкин. Ғазалга ўхшаб қофияланади (аа, ба, ва, ...). Композицияси ғазалга нисбатан мураккаб бўлиб, насиб (ёки ташбиб) деб аталувчи лирик муқаддима, гурезгоҳ (қочиш жойи; насибдан асосий қисм — мадҳга ўтиш вазифасини бажарувчи байт ёки байтлар), мадҳ (мақтов) ва мамдуҳ (мақталаётган шахс) ҳақидаги дуо ва матлабни ўз ичига олувчи хулоса қисмлардан иборат. Қасида мазмунига кўра, қасидаи баҳория, қасидаи ишқия, қасидаи ҳолия (ўз аҳволидан шикоят тарзида), қасидаи ҳамрия (май билан боғлиқ тасвир), қасидаи ҳазония (куз тасвири), қасидаи фахрия (шоирнинг ўз истеъдодидан фахрланиши), қасидаи ҳажвия типида бўлиши мумкин. 11—12-асрлардан унинг мазмун ва мавзу доираси кенгайиб, фалсафий, ахлоқий, ижтимоий қасидалар ҳам ёзилган (масалан, Унсурий, Анварий, Хоқоний қасидалари).

Ўзбек мумтоз қасидалари араб ва форс қасидачилиги заминида юзага келган, унинг илк намуналари «Девону луғотит турк»да учрайди. 15-асрда Саккокий, Лутфий, Гадоий, Амирийлар ижодида қасида ўзининг юқори босқичига кўтарилган. Айниқса, Саккокий яратган қасидалар алоҳида ажралиб туради. Унинг девонида 10 та қасида бўлиб, ундан 4 таси ҳукмдор ва олим Мирзо Улуғбекка бағишланган. Алишер Навоийнинг оригинал композиция ва услубга эга бўлган «Ҳилолия», катта ижтимоий мазмун ташувчи «Туҳфат улафкор» («Ситтаи зарурия»дан) қасидалари машҳурдир. Кейинги даврда ўзбек адабиётида Мунис ва бошқа шоирлар ҳам бу жанрга мурожаат қилганлар.

Ҳозирги ўзбек адабиётида ҳам қасида жанрида бир қанча асарлар яратилган (Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, Т. Тўла, Э.Воҳидов, А.Орипов ва бошқалар).” [6, Қ ҳарфи жилди, 82-б.]

“СОҚИЙНОМА (соқий ва нома) — 1) Шарқ мумтоз адабиётида маснавий шаклидаги лирик жанр. Одатда, ҳар бир банди бевосита соқийга мурожаат сифатида бошланиб, кейин шоирнинг кечинмалари тасвирланган. Соқийнома расман марҳумлар хотирасига бағишлансада, унда шоирнинг фалсафий, ижтимоий ва ахлоқий қарашлари ҳам ўзига хос лирик тарзда акс этган. Форс тилидаги дастлабки соқийномалар Низомий («Лайли ва Мажнун» дебочасида), Салмон, Ҳофиз қаламига мансуб. Ўзбек адабиёти тарихида бу жанрни Алишер Навоий асослаган. Навоийнинг «Хазойин улмаоний» асаридаги 32 банд (458 байт)дан иборат соқийномаси қўйилган масалаларнинг кенглиги, аниқ тарихий шароит ва воқеалар билан бевосита боғланганлиги жиҳатидан ажралиб туради. Бу асар ўзига хос изчил услубга эга. Унда Навоийнинг шахсий турмуши билан боғлиқ деталлар ҳамда шоирнинг ўз даври ва замондошларига берган баҳоси поэтик ифодасини топган. Навоийдан кейин форс, тожик ва туркий тилларда (Фузулий, Суруш ва бошқалар томонидан) бир неча соқийнома яратилган;

2) енгил ва жонли суръатдаги машҳур доира усули (бакабакабумбум); мазкур усулда айтиладиган ашула йўллари номи. Шашмақомнинг Савт ва Мўғулчалар шўъбалари таркибида бўлиб, улар номи билан қўшиб аталади. Масалан, Соқийномаи Савти Сарвиноз (Бузрук мақомида), Соқийномаи Савти Калон, Соқийномаи Савти Сабо (Ростда). Дастлаб соқийнома жанридаги шеърлар билан, кейинчалик вазн жиҳатдан мос келадиган бошқа ғазаллар билан ҳам ижро этилган. Соқийнома йўллари рақсга жўрнаво сифатида ҳам айтилган.” [6, С ҳарфи жилди, 548-549-б.]

“ҚИТЪА (араб. — бўлак, қисм, парча) — мумтоз адабиётда лирик жанр. Шеърий шакл сифатида қасида ва ғазалдан олдин пайдо бўлган. Тузилишига кўра, газалга яқин туради, лекин қитъада матлаъ қофияланмайди (аб. вб, гб...), ҳажми ҳам қатъий эмас, мазмун талабига кўра, икки байт ва ундан ортиқ (ҳатто 19 байтгача) бўлиши мумкин. Ҳар бир қитъа яхлит асар бўлиб, бирон мавзуга бағишланади. Бошқа лирик жанрларга нисбатан қитъада шакл ва мазмун эркинлиги устун, мавзу доираси ҳам кенг. Унда ижтимоий-сиёсий, диний-фалсафий, ахлоқий-таълимий ва бошқа мазмундаги фикрлар ҳажв ва ҳазил-мутойиба тарзида, шоир ҳаётининг турли лаҳзалари билан боғлиқ қайд ва мулоҳазалар сифатида ўз ифодасини топиши мумкин.

Форс-тожик адабиётида қитъанинг дастлабки намуналари Рудакий ижодида кўринади. Унинг жанр тараққиёти ва такомилида форс шоири Авҳадиддин Анварий (1190 йилда вафот этган) ва Ибн Ямин Фарюмодийнинг хизмати катта.

Ўзбек адабиётида қитъанинг илк намуналари «Девону луготит турк»да, Хоразмий, Юсуф Амирий, Гадоий, Лутфий ва бошқалар ижодида учраса-да, унинг тараққиёти Алишер Навоий ижоди билан боғлиқ. Қитъадан ҳеч ким Навоийчалик самарали фойдалана олган эмас. У энг кўп қитъа ёзган Ибн Яминнинг илғор анъаналарини ўз даври шароитига боғлаб ривожлантирган, қитъани ўзбек адабиётида мустақил жанр даражасига кўтарган. 16—19-асрларда Бобур, Пошшохожа, Мунис Хоразмий, Шавқий Каттақўрғоний, Шукурий Фарғоний, Огаҳий, Мирий, Аваз Ўтар, Алмаий ва бошқа шоирлар Навоий анъаналарини давом эттириб, ўзбек қитъанавислигига ҳисса қўшдилар. Ҳабибий, Собир Абдулла, Мақсуд Шайхзода, Миртемир, Чустий, Чархий, Э. Воҳидов ва бошқалар қитъалар яратишган. Ҳозир қитъалар бармоқ вазнида ҳам ёзилмоқда.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976; Адабий тур ва жанрлар |3 ж.ли|, 2-ж.. Т.. 1992.» [6, Қ ҳарфи жилди, 173-174-б.]

“РУБОИЙ (араб. — тўртлик) — Шарқ халқлари шеъриятида кенг тарқалган поэтик жанр. Тайин ғоявий-бадиий ва шаклий шартларга биноан яратилган 4 мисрадан иборат фалсафий, ахлоқий, таълимий ёки ишқий мавзудаги шеър. Рубоий ҳазаж бахрида (ахрам ва ахраб вазнларида жами 24 та) ёзилади. Бошқа баҳрларда ёзилган тўртликлар дубайтий, куйланадиганлари эса тарона деб аталади. Рубоий қофияланиш тартибига кўра икки хил бўлади. Биринчи хил рубоийларнинг 1-2-4-мисралари ўзаро қофияланади (а-а-б-а шаклида). Масалан:

Кўпдин бериким ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзау бир нафас қарорим йўқтур.
Келдим бе сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин боруримда ихтиёрим йўқтур.
Бобур.

Иккинчи хил рубоийда тўртала мисраси ҳам қофияланади (а-а-а-а шаклида). Масалан:

Андин бериким қошимда ёрим йўқтур,
Ҳижронда жуз нолаи зорим йўқтур.
Дашт узра қуюн каби қарорим йўқтур,
Саргашталигимда ихтиёрим йўқтур.
Навоий

Рубоийдаги 4 унсур 4 мисрада айтилмоқчи бўлган фикрнинг тўғри, бадиий юксак, композицион жиҳатдан пишиқ бўлишини таъминлайди. 1-мисра — тезисда шоир айтмоқчи бўлган фикр ўртага ташланади; 2-мисра — антитезисда биринчисига қарама-қарши фикр айтилади, бирок, у тезисни исботига хизмат қилади; 3-мисра — моддаи рубоия 4-мисрада айтилмоқчи бўлган хулоса учун кўприк вазифасини ўтайди; 4-мисра — синтезда аввалги 3 мисрадан ғоявий хулоса чиқарилади, бу шоирнинг асосий ғояси ҳисобланади.

Рубоий шаклидаги шеърлар халқ оғзаки ижодида пайдо бўлган, намуналари «Девону луғотит турк»да учрайди. Дастлабки рубоийларни Рудакий ва Шаҳиди Балхий яратган. Бадриддин алҚавомий (12-аср) араб, форс ва туркий тилларида рубоий ёзган. А. Руний, С. Салмон, Ибн Сино, Умар Хайём ва бошқалар рубоийнинг моҳияти ва услуб жиҳатдан юксак намуналарини ижод қилганлар. Навоий ижодида эса юқори босқичга кўтарилган. Навоий рубоийларида ҳаётий таассурот, ижтимоий-сиёсий ва фалсафий-ахлоқий мулоҳазалар юксак бадиий шаклда ўз ифодасини топган. Кейинроқ Бобур бу жанрни ривожлантирган. 19-асрда Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий ва бошқалар рубоийнинг гўзал намуналарини яратганлар. Ҳозирги давр ўзбек адабиётида Шайхзода, Шуҳрат, Рамз Бобожон, Толиб Йўлдош каби шоирлар рубоий ёзганлар. Бироқ уларнинг баъзилари рубоий вазнида ёзилмаганлиги учун дубайтий ёки тўртлик деб аталади.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976; Носиров О., Жамолов С, Зиёвиддинов М., Ўзбек классик шеърияти жанрлари, Т., 1979; Ҳаққулов И ., Ўзбек адабиётида рубоий, Т., 1981.
Бегали Қосимов» [6, Р ҳарфи жилди, 283-284-б.]

“МУАММО (араб. — кўр, кўр қилинган) — ўзбек мумтоз адабиётида шеърий жанр; поэтик санъат тури. Унда бирор сўз, исм (ёки бош ҳарфлари), сана ва бошқа яшириб берилади. Кўпинча 1 байт, баъзан 2 байтдан иборат бўлиб, унда бирор сўз ёхуд фикр сўз ўйини асосида яширинган бўлади. Агар шеърий байт бошдан охир шу асосга қурилган ва тугалланган бўлса, муаммо дейилади. Шунчаки байтлар орасида келса, шеърий восита, поэтик санъат деб қаралади. Муаммони тузиш (яратиш) ва очиш (ечиш)нинг бир неча усуллари мавжуд. Кўпинча ундаги бирор сўз очқич вазифасини ўтайди. Араб тили грамматикаси қоидалари, араб алифбоси ҳарфларининг шаклий рамзлари, абжад ҳисоби ва бошқани билиш муаммо учун зарур. Ўзбек мумтоз адабиётида муаммочилик зеҳн ва идрокни тарбия қилиш мактаби ҳисобланган. Шоирнинг маҳорати муаммони еча олиш қобилиятига қараб белгиланган.

Дастлаб Шарафиддин Али Яздий («Ҳулали мутарраз дар фанни муаммо ва луғз» — «Муаммо ва луғз фани тўғрисида безатилган ипак кийимлар»), сўнг Абдураҳмон Жомий («Рисолаи муаммои кабир» — «Муаммо ҳақида катта рисола»; «Рисолаи муаммои сағир» — «Муаммо ҳақида кичик рисола»), Алишер Навоий («Рисолаи муфрадот») ва бошқалар муаммо ёзиш қоидалари хақида асарлар ёзганлар. Навоийнинг 500 га яқин, Бобурнинг 600 га яқин муаммолари етиб келган.

Адабиёт: Атоуллоҳ Ҳусайний, Бадойи уссанойи, Т., 1981; Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976.» [6, М ҳарфи жилди, 775-б.]

“ЧИСТОН (форс. — топишмоқ) — Шарқ шеъриятидаги лирик жанрлардан бири. Дастлаб халқ оғзаки ижодида шеърий савол-жавоб, топишмоқ шаклида пайдо бўлган. Чистонда нарса ёки ҳодисанинг характерли белгилари мажозий тавсифланиб, нима эканлигини топиш ўқувчи, тингловчига ҳавола этилади. Шу сабабдан чистон топишмоқшеър деб ҳам аталади. Чистонда нарсаларнинг номлари очиқ айтилмайди, балки уларга хос шакл, сифат ва хусусиятлар қайд этилади. Ўқувчи ёки тингловчи чистон мазмунидан келиб чиқиб, унда яширинган, номи пинҳон тутилган нарсани ўз зеҳни, идроки кучи билан топиб олади. Ўтмишда шоирлар чистон яратишда, асосан, 2 усул — абжад ва оддий топишмоқдан фойдаланишган. Чистонлар фард, байт, китъа, рубоий ва қисман ғазал шаклида ёзилади, 2 байтдан 10 байтгача, ҳатто ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин; маърифий, ижтимоий-сиёсий мазмунга эга бўлади.

Ўзбек адабиётида чистоннинг дастлабки намуналарини Алишер Навоий яратган (маc, «Қалам», «Танга», «Миқроз», «Юмуртқа» ва бошқа чистонлар). Шавқий Каттақўрғонийнинг «Самандар қуш», Увайсийнинг «Анор» чистонлари машҳур.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976.» [6, Ч ҳарфи жилди, 121-б.]

“ТУЮҚ — туркий халкдар мумтоз шеъриятидаги лирик жанр. Туюқ 4 мисрали шеър бўлиб, арузнинг рамал баҳрида ёзилади; ааба, баъзан абвб тарзида ва фавқулодда холларда — аааа ўлчовида қофияланади. Туюқ сўз ўйини асосида тажнис қофиясида берилади. Тажниссиз туюқлар ҳам бор. Туюқнинг дастлабки намуналари халқ оғзаки ижодида учрайди. Бизгача етиб келган туюқлар Бурҳониддин Сивосий (14-аср) қаламига мансуб. «Қутадғу билиг» да ҳам тажнисли тўртликлар бор, бироқ улар мутақориб баҳрида ёзилган. Алишер Навоий «Мезон улавзон» асарида туюқни биринчи марта жанр сифатида белгилаб ўтган ва шакллантирган. Бобур ўзининг «Аруз рисоласи» асарида туюқни туркий шеърият шаклларидан бири сифатида баҳолаган. Туюқ ҳозир шеъриятда бирмунча бошқачароқ номларда учрайди. Хусусан, озарбайжонларда баёт, туркларда маъни, туркманларда лаъли. Мумтоз адабиётда Лутфий, Навоий, Бобур, 20-аср шоирларидан Ғ. Ғулом, Ҳабибий, Чархий, Собир Абдулла ва бошқалар ижодида туюқ жанрининг етук намуналари мавжуд.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976.» [6, Т ҳарфи жилди, 801-802-б.]

“ФАРД (араб. — якка, ёлғиз) — Яқин ва Ўрта Шарқ адабиётидаги поэтик жанр. Ҳажми бир байт, яъни 2 мисрадан иборат бўлади. Муайян мазмун, ғоя илгари сурилади, бадиий умумлашма, ҳаётий тажрибадан келиб чиқувчи ҳукм, хулоса тажассум топади. Macалан,

Ҳолимни санга айтиб ҳажр ўтига ўргандим,
Эй ёр, ёмон қилдим, ҳар неки дедим, ёндим.
(Бобур)

Фардда долзарб, салмоқли фалсафий-ахлоқий ғоялар ифодаланади. Фарднинг қисқа ва ихчамлиги шоирдан «Минг маънини бир нуқта била мухтасар этиш»ни (Машраб) тақозо этади. Фард жанрига хос эркинлик шоирнинг ижодий имкониятини кенгайтиради, ижодий эркинлигини таъминлайди. Ҳозирги ўзбек шоирларидан Абдулла Орипов, Рауф Парфи ва бошқалар ижодида фардлар учрайди.” [6, Ф ҳарфи жилди, 43-б.]

40.4. МАШҲУР ШОИР БЎЛИШ ЙЎЛИ

“Шоир (арабча - шеър тўқувчи, ёзувчи) – 1. Шеърий асарлар ёзадиган киши.” [224, Ш ҳарфи жилди, 591-б.]

Агар бирор фуқаро ўзида шеър ёзишга доир Аллоҳ берган қобилиятни сезса, билса ва шоир бўлишни орзў қилса у университетнинг филология факултетида ўқиб битириши жуда фойдали бўлади. Лекин фақат шу билан чекланиб қолса у ўртамиёна шоирлик даражасидан нарига ўта олмайди.

Шоир учун илм билан шуғулланишнинг энг афзал йўлларидан бири – бу бошқа халқларда яшаб ўтган машҳур шоирлар асарларини ўзбек тилига ўгиришдир. Шундай ўгириш чоғида ўша шоир тилини мукаммал ўрганади ва у қўллаган жуда кўп шоирона услублар ҳамда ибораларни билиб олади. Шу йўл билан ўз билими ва маҳоратини нақадар оширади. У таржима давомида қадрдон ўзбек тилимизни мукаммал даражада ўрганади.

Маълумки, италиялик машҳур шоир, мутафаккир, руҳоний ва давлат арбоби Данте Алигери (1265-1321) “Илоҳий комедия” асарини 1306-1321 йиллар давомида ёзган. Яъни 1221 йилда ушбу дунёвий аҳамиятдаги асар ёзилганига роппа-роса 700 йил бўлди. “Илоҳий комедия” уч қисмдан иборат: 1. Дўзах; 2. Аросат; 3. Жаннат.

Машҳур шоиримиз, раҳматли Абдулла Орипов (1941-2016) ёшлигида Данте Алигерининг “Илоҳий комедия”сини ўзбек тилига ўгирганди. У ўз Танланган асарларининг 1-жилдидаги “Кўрган-кечирганларим” номли сўзбошисида бу ҳақда шундай эслайди.

“Мен таржимачилик билан ҳам шуғулландим. Ушбу машғулотимнинг энг асосийси Дантенинг “Илоҳий комедия”си деб биламан. Ҳозирча (2000 йилда, А.Ш.) унинг “Дўзах” қисми таржима қилиниб, нашр этилди. Бу асар таржимасига қўл уришимга раҳматли Шароф Рашидов сабабчи бўлганлар. Атрофимизда турли қора ёрлиқлар айланиб қолганда Шароф ака бизни ўзларича муҳофаза қилдилар шекилли ёки ижодни бутунлай ташлаб кетмасин, деган ҳаёлга бордиларми, “Комедия”ни таржима қилишни менга топширдилар.

Таржима жараёни мен учун энг улуғ мактаб бўлди. Агар қоғоз устида энг кўп тер тўккан бўлсам, ўша таржима устида тўкканман. Она тилимизнинг нақадар бой эканлигига имон келтирганман. Азбаройи таржима асл нусхадан кам бўлмаслиги учун тилимиз бойлигидан имкон борича тўлиқ фойдаланиш учун изландим, тил хазинамиздан сўзлар ахтардим. Бунга нечоғлиқ эришганман, бу бошқа мавзу, бироқ ишондимки, бизнинг тилимиз ҳеч бир муболағасиз жаҳондаги энг гўзал ва энг бадавлат тиллардан биридир.” [236] , [237]

Шу таржима сабабли Италия президенти Сержо Матарелла (1941) таклифига асосан Абдулла Орипов 2015 йил 15 декабр куни Италиянинг халқаро «Олтин юлдуз» ордени билан мукофотланди. [238]

Яна бир машҳур замондош шоиримиз Эркин Воҳидов (1936-2016) буюк немис шоири Гётенинг «Фауст» асарини 1974 йилда таржима қилиб чоп эттирди. У рус шоирлари Сергей Есенин (1895-1925), Александр Блок (1880-1921), Александр Твардовский (1910-1971) ва доғистонлик машҳур шоир Расул Ҳамзатов (1923-2003) шеърларини катта маҳорат билан ўзбек тилига таржима қилган ва алоҳида китоб ҳолида нашр эттирган.

Шу ва шу каби таржималари сабабли Абдулла Орипов ҳамда Эркин Воҳидов ўз замондош шоирларидан илгарилаб кетиб машҳур шоирларимизга айланишди, ҳатто Ўзбекистон Қаҳрамони фахрий унвонига сазовор бўлишди.

Хуллас калом, машҳур шоир бўлмоқчи бўлган ёш шоирларга маслаҳатим: раҳматли Абдулла Орипов ва Эркин Воҳидовдек машҳур шоирларимиз йўлидан бориб бошқа халқларда яшаб ўтган машҳур шоирлар асарларини, айниқса достон, шеърий пееса каби катта шеърий асарларини ўзбек тилига ўгириш билан шуғулланинг. Бу университетдан кейин шеърият соҳасидаги яна бир олий университетни тугатиш билан баробар бўлади.

Шеърият соҳасида ҳам Шарқнинг буюк анъаналаридан бири бўлган устоз-шогирд анъанасига содиқ қолиб, таржимонлик соҳасида катта тажрибага эга бўлган устоз шоир билан маслаҳатлашишингиз, у айтган ва тавсия қилган амалларни иложи борича тўлиқ бажаришингиз таржимонлик соҳасидаги машаққатларни енгиб ўтишда ва таржимангиз мукаммал бўлишида катта ёрдам беради, иншааллоҳ.

40.5. ҲОФИЗ ШЕРОЗИЙ

Ушбу параграфни форс-тожик шеъриятининг яна бир забардаст ва машҳур шоири Ҳофиз Шерозийнинг (1326-1389) “Қайси уйнинг шамъидир у, қайси жойда хонаси?” сатри билан бошланадиган ғазали ва уни ҳофиз Шерали Жўраев “Қайси уйнинг шамъидир” номли қўшиқ қилиб куйлаганига доир маълумот билан якунламоқчиман. Ғазалдан олдин Ҳофиз Шерозий таржимаи ҳоли ва ижодига доир қизиқарли маълумотни энциклопедиядан келтирай.

“ҲОФИЗ, Хожа Ҳофиз Шерозий (тахаллуслари; асл исм-шарифи Шамсуддин Муҳаммад ибн Муҳаммад) (1326 - Шероз - 1389) — форс шоири. Отаси бевақт оламдан ўтгач, Ҳофиз тирикчилик учун новвойлик билан шуғулланган. Зеҳни ўткир бўлганлигидан тез орада фиқҳ, ҳадис, араб тили ва адабиёти, Қуръони карим ва унинг тафсирини мукаммал ўзлаштирган. У, хусусан, Қуръон қироатида юксак маҳоратга эришиб, уни 14 усулда тиловат қилган. Маърака-йиғинларда Қуръонни, қиссахонлик кечаларида халқ китобларини ёқимли овозда ўқиб бериб, рўзғор тебратган. Шунинг учун ҳам уни ҳофиз деб улуғлашган ва бу ном кейинчалик шоирнинг адабий тахаллусига айланиб кетган. Яхши хаттот ҳам бўлган. Турли китобларни кўчирган, Қуръонни китобат қилган [Хусрав Деҳлавийнинг «Хамса»сидан Ҳофиз кўчирган 2-4-достоннинг қўлёзма нусхалари (1355) ҳозир Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтида (инвентар №2179) сақланади]. Ҳофиз вақт-вақти билан шоҳлар саройида хизмат қилган. Шоҳ Шужоъ Музаффарийнинг (1358—84) тахтга чиқишини қутлаган, Шоҳ Мансурни (1388—92) улуғлаб, унга 6 ғазал, 1 қасида ҳамда соқийнома бағишлаган, лекин ҳаёти ҳамиша йўқчиликда ўтган. Баъзи асарларида ўзининг қувғинга учраганини ёзган.

Адабий мероси битта лирик шеърлар девонидан иборат. «Девон»ни шерозлик адабиётшунос Муҳаммад Гуландом (14-аср охири — 15-аср бошлари) тузган ва у 19-асрда Европада нашр этилган бошқа нусхалар учун асос бўлган.

Ҳофиз бир умр Шерозда яшаган. 14-асрнинг 70-йиллари бошида қисқа муддат Исфаҳон ва Яздда бўлган. Шоирнинг шеърлари Шероздан ташқарида ҳам машҳур бўлганлигидан Бангола ҳукмдори Султон Ғиёсиддин, Дакан подшоҳи Шоҳ Маҳмуд Баҳманийлар Ҳофизни ўз саройларига даъват қилиб, совға-саломлар юборганлар. Султон Аҳмад билан Увайс Жалойирий уни Бағдодга ҳам таклиф қилишган, лекин у бу таклифни рад этган. У асосан меҳнаткаш ва ҳуқуқсиз халқ томонида туриб, унинг қувончу ташвишлари, дарду аламларини оташин мисраларда куйлагани учун юқори табақаларга унчалик ёқмаган. Ҳофиз комил мусулмон бўлиб, ижоди Қуръони карим ва Ҳадиси шариф чашмасидан сув ичган.

Ҳофиз мўғуллар ҳукмронлиги инқирозга учраб, майда хонликлар ўртасидаги ўзаро тожу тахт талашлари авж олган, бундан халқнинг аҳволи хароб бўлган бир даврда яшаб ижод этган. Унинг даврида Шероз 5 марта ана шундай жанглар гирдобига тортилиб, ўзи вайрон, халқи қатлиом қилинган. Маърифатпарвар ва шеърият мухлиси бўлган шайх Абуисҳоқ Инжу (1342—53) Ҳофизни қўллаб, унга ҳомийлик қилган. Маъшуқа таъриф-тавсифи, висол лаззатию ҳижрон ҳасратини тараннум этиш воситаси бўлган ғазалга у ижтимоий мавзулар, фалсафий фикр-мулоҳазаларни омухта қилган. Ўз даврининг сиёсий манзараларини, маънавий қиёфасини ҳаққоний гавдалантирган. У ишқ мавзуига олам ва одам дардини, жамият муаммоларини олиб кирган. Шоир инсоннинг орзу-интилишлари, қувончу қайғуси, дарду ташвишлари, муҳаббати, фикру ўйларини авж пардаларда куйлаш билан адабиётнинг асосий объекти инсон эканлигини амалда исботлаган.

Ҳофиз ғазаллари, аввало, жозибали ва ёқимли оҳанги билан ҳар қандай ўқувчини ўзига тортади: ҳассос ва исёнкор руҳи билан унинг қалбини тўлқинлантиради; ранг-баранг тимсолу ташбеҳлари, юксак бадиияти, кенг ва чуқур маънолари билан ақлини банд этади. Қават-қават рамзу тимсоллар пардасига ўралган шеърлари бир неча маъно қирраларига эга бўлганлиги учун ҳам ҳар бир тоифа уни ўзича талқин этади, ўз мақсадига хизмат қилдиради. Чунончи, тасаввуф олимлари Ҳофиз ижодини илоҳий ишқ куйчиси сифатида ўргансалар, Ғарб ва шўро адабиётшунослари дунёвий нуқтаи назардан таҳлил этадилар. Аслида шоир ижодида илоҳийлик ва дунёвийлик ажойиб бир тарзда уйғунлашиб кетган. У еру кўкнинг яратувчиси бўлмиш Аллоҳни таъриф-тавсиф этиш, унга бўлган ҳассос муҳаббатини куйлаш билан бирга, инсон ҳақида ҳам фикр юритади. Ҳофиз девони мадрасаларда махсус дарсликлар қаторида ўқитилган. Ҳофиз шеърлари табиийлиги, самимийлиги ва юксак бадииятга йўғрилганлиги, мазмунан теранлиги ва серқатламлиги, фалсафасининг қуюқлиги, нозик ишораларга бойлиги, услубининг мураккаблиги учун ҳам унга «лисон ул-ғайб» — «ғойибнинг тили» сифатини берганлар. Фирдавсий — маснавийни, Умар Хайём — рубоийни қанчалик такомилга етказган бўлсалар, Ҳофиз ҳам ғазални шунчалик юксак мақомга кўтарган.

Ўз ижодида май ва у билан боғлиқ тимсоллардан кўп фойдалангани учун Ҳофиз ринд ва майпараст сифатида ҳам машҳур. Тасаввуф адабиётида суфиёна истилоҳ-тимсолларни энг кўп қўллаган ва уларга энг кўп маъно юклаган ҳам Ҳофиз ҳисобланади.

Ҳофиз ўзбек адабиётига ҳам кучли таъсир ўтказган. Сайфи Саройи, Ҳофиз Хоразмий, Саккокий, Атоий, Лутфий, Навоий, Бобур, Машраб, Нодира, Амирий, Мунис, Огаҳий каби барча давр шоирлари Ҳофизни ўзларига устоз билганлар, ундан таъсирланиб, шеърлар битганлар. Навоий «Девони Фоний»да Ҳофиз ғазаллари татаббуъида 220 дан ортиқ ғазал ёзган.

18-аср охири — 19-аср бошларида эътиборан Ҳофиз Ғарб дунёсини ҳам ўзига қаратди. 1812 йилда Йозеф фон Ҳаммер шоир девонини тўлалигича таржима қилиб, немис тилида нашр эттирган. Шундан сўнг Германияда Ҳофизга эргашиб ёзилган шеърлар кўпайган, ҳатто немис адабиётида шарқона шаклдаги шеърлар, ғазаллар пайдо бўлган. И. Гёте «Ғарбу Шарқ девони»ни яратган. Ҳофизни «ноёб услуб даҳо-си», «муқаддас Ҳофиз», «Шарқнинг Вольтери» деб улуғлашган. Умуман, Ғарбда Ҳофизни Гейне, Гёте, Шелли, Волтер, Байрон каби улуғ ёзувчилар қаторида тилга олишган. Рус адабиётида ҳам Ҳофиз катта шуҳрат қозонган. А.Фет, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, В.Жуковский, С.Есенин, П.Гнедич, В.Брюсов каби рус шоирлари Ҳофиз таъсирида шеърлар ёзганлар, унинг ижодини юксак баҳолаганлар.

Ўзбекистонда Ш.Шомуҳамедов, А.Ҳайитметов, Н.Комилов, Ҳ.Ҳомидий ва бошқалар Ҳофиз ҳақида тадқиқот олиб борганлар. Шоир шеърлари А.Авлоний, Хуршид, Чустий, Муинзода, Васфий, Ш.Шомуҳамедов, Ж.Жабборов, Э.Воҳидов, Ж.Қувноқ, М.Кенжабек томонидан таржима қилинган.

Ҳофиз ўзи севган Мусалло боғида дафн этилган ва унинг шарофати билан кейинчалик бу боғ «Ҳофизия» номини олиб, жаҳон илму адаб аҳлининг зиёратгоҳига айланган. Темурийлардан Абулқосим Бобур шоир қабрини обод қилдирган. Сўнг Эрон ҳукмдорларидан Каримхон Занд ҳозирги сағанани қурдирган.

Асарлар: Ғазаллар, Т., 1958; Қуллиёт, Душанба, 1983; Ҳофиз Шерозий шеъриятидан, Т., 1985; Ишқ дафтари, Т., 2000.

Адабиёт.: Шомуҳамедов Ш., Ҳофиз Шерозий, Т, 1965; Навоий ва адабий таъсир масалалари, Т., 1968; Брагинский И.С., Из истории персидско-таджикской литературы, М., 1972; Саломов Ғ., Комилов Н., Дўстлик кўприклари, Т., 1979.
Эргаш Очилов” [6, Ш ҳарфи жилди, 206-208-б.]

Ҳофиз ШЕРОЗИЙ ғазали, Чустий таржимаси, Шерали Жўраев қўшиғи

ҚАЙСИ УЙНИНГ ШАМЪИДИР

Қайси уйнинг шамъидир у, қайси жойда хонаси?
Ўртади жонни, сўранг, кимнинг эрур жононаси?

Бу замон дину дилимни хонавайрон айлади,
Билмадим кимнинг эрур у мунису ҳамхонаси?

Лабларинг бодаси ҳаргиз лабимдан кетмасун,
Кимга сўз бермиш вафодан – май тўла паймонаси?

Ул саодат шамъининг базми эрур кимга насиб,
Сиз, гўзал юздан (Худо ҳаққи,) сўранг, кимдур унинг парвонаси?

Ҳар киши афсун билан тортмоқчи, аммо билмадик,
Тортадур нозик дилин кимнинг ширин афсонаси?

Ё Раб, ул ой юзли юлдуз чеҳрали олий нишон,
Қайси коннинг гавҳари, кимнинг эрур дурдонаси?

Қилди ичмасдан лабининг бодаси дилни хароб,
Кимга улфат, ким эрур ҳамкоса, ҳампаймонаси?

“Оҳким, Ҳофиз дили девонадур сансиз”, - десам (дедим).
Шўх табассум бирла: “Бу кимнинг, - деди, - девонаси?” [239] , [240] , [241]

Чустий (тахаллуси; асл номи Набихон Нуриллахўжа ўғли, 1904-1983) таржимаси

ИЗОҲ. Ушбу “Машҳур шоир бўлиш сири» номли параграф «Шерали Жўраев» номли китобимнинг 5-нашрида 2-параграф сифатида ёзилади, иншааллоҳ.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

224. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси.
Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
(1-жилд. А-Д ҳарфлари. - 680 б.)

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. A дан Z ҳарфигача бўлган 31 та жилд: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
- Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2015.13.11):
- www.ziyouz.uz/durdona-toplamlar/uzbek-tilining-izohli-lugati/ (www.ziyouz.uz 2015.13.11).

234. Ҳофиз Шерозий (1325-1388). - Ҳофиз Шерозий (1325-1388) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2014.30.12);
- www.ziyouz.uz/jahon-sheriyati/fors-tojik-sheriyati/hofiz-sheroziy/ (www.ziyouz.uz 2014.30.12).

235. Шарқ шеъриятига кириш маъруза матни. Тузувчи: филология фанлари номзоди, доцент в.б. С. Р. Рахмонова. - Ўзбекистон давлат консерваторияси, «Ўзбек ва хорижий тиллар» кафедраси, Т., 2015. – 116 б.
- 59194f6f5721b.pdf (ziyonet.uz)
- ZiyoNET › Кутубхона › Шарқ шеъриятига кириш (www.ziyonet.uz/uzc/book/81178 ).

236. ОРИПОВ А. Ўзим ҳақимда бир оғиз сўз. - http://kh-davron.uz/ijod/maqolalar/abdulla-oripov-ozim-haqimda.html (www.kh-davron.uz/ijod/ «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти, 2013.21.03).

237. АБДУЛЛА ОРИПОВ. Кўрган-кечирганларим. – Танланган асарлар. 4 жилдли, 1-жилд. Тўплаб нашрга тайёрловчи Дониёр Бегимқулов. – Т., 2000, 11-бет. - 432 бет.

238. Абдулла Орипов Италиянинг «Олтин юлдуз» ордени билан мукофотланди. - Абдулла Орипов Италиянинг «Олтин юлдуз» ордени билан мукофотланди - Daryo (www.daryo.uz 2015.18.11);
- www.daryo.uz/k/2015/11/18/abdullaoripov-italiyaning-oltin-yulduz-ordeni-bilan-mukofotlandi (www.daryo.uz 2015.18.11).

239. Ҳофиз Шерозий шеъриятидан. Тузувчи - Шоислом Шомуҳамедов. - Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг нашриёти, Т., 1985. – 102 б. (46-б.)

240. Ҳофиз Шерозий. Ғазал ва рубоийлар. - Microsoft Word - hofiz_sheroziy_ziyouz_com.doc (www.n.ziyouz.com 2014.30.12, 95 б. (40-б.));
- www.n.ziyouz.com/books/sharq-mumtoz-adabiyoti/Hofiz%20Sheroziy.%20G’azal%20va%20ruboiylar.pdf (www.n.ziyouz.com 2014.30.12, 95 б. (40-б.)).

241. NURIDDIN TURAEV. Sherali Jorayev Шерали Жураев Кайси уйнинг шамидур. - Sherali Jorayev Шерали Жураев Кайси уйнинг шамидур - YouTube (www.youtube.com February 3, 2017. 4 дақиқа 33 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=Ia95GXCYZI (www.youtube.com February 3, 2017. 4 дақиқа 33 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 3 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Ўзбекистон Президенти
Шавкат Мирзиёевга

Ўзбекистон фуқароси
Шуҳратжон Аҳмаджоновдан
Манзилим: 216 Tulip Dr. Gaithersburg,
Maryland, USA 20877
E-mail: jiz54@mail.ru
2021 йил 3 август
ТАКЛИФ

Ўзбекистон халқ артисти (1987), Ўзбекистон халқ ҳофизи (2002), Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти совриндори (1991) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВГА ЎЗБЕКИСТОН ҚАҲРАМОНИ унвонини беришингизни таклиф қиламан.

Эркин Воҳидов 1968 йилда ёзган “Ўзбегим” қасидасига куй басталаб 1968 йилдан буён, Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон Ватаним маним” ва “Биринчи муҳаббатим” каби яхши шеърларига куй басталаб 50 йилдан кўпроқ қаҳрамонларча куйлаётган ватандошимиз Шерали Жўраевдир.

Эркин Воҳидов 1973 йилда ўзининг машҳур “Инсон” қасидасини Шерали Жўраевнинг қуйидаги илтимосидан кейин ёзган: “Эркин ака, инсонларнинг барча ютуғу камчиликларини қамраб олган битта шеър ёзсангиз яхши бўларди.”

Маълумки, Абдулла Ориповга 1998 йилда, Эркин Воҳидовга 1999 йилда Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилди. Менимча, Шерали Жўраевга ҳам ўша йиллари Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилиши керак эди. Чунки учаласи ҳам 1960-йиллар охиридан бошлаб сафдош, ҳамфикр бўлиб ижод қилишган ва ўзбек халқи асрлар давомида фахрланадиган шеърлар ҳамда қўшиқлар яратишган.

Ҳурматли Шавкат Мирзиёевич! 2021 йил 1 сентябр куни халқимиз Ўзбекистон Мустақиллигининг 30 йиллигини нишонлайди. Сизнинг Олий Фармонингиз билан шу кунларда халқимиз ардоғидаги улуғ ҳофиз Шерали Жўраевга Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилиши адолатнинг тикланиши бўлади, иншааллоҳ. Ахир буюк соҳибқирон бобомиз Амир Темур “КУЧ – АДОЛАТДАДИР” деган эди.

Изоҳ: мен шу кунларда “Шерали Жўраев” номли китобимнинг 4-нашрини ёзиб сайтларда чоп қилмоқдаман. У 60 параграфдан кўпроқ бўлиб, унинг 39 тасини www.liveinternet.ru сайтидаги “Турон Шухратжони” кундалигида чоп қилдим. Унда буюк ҳофиз Шерали Жўраевга доир аниқ манбалар асосида кўпгина қизиқарли фактларни, ҳар бир параграфда биттадан қўшиқнинг яратилиш тарихи ва матнини келтирдим. Унинг манзили:
АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03-16.07);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18.03-16.07. Қолган парагафларини ҳам ёзиб чоп қиламан, иншааллоҳ.)

Олдиндан миннатдорчилик билан

Шуҳратжон Аҳмаджонов,
инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси, мустақил журналист, қочқин

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 39)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

39. СЕВГИ-МУҲАББАТ СИРЛАРИ
МУҲАММАД ЮСУФНИНГ “БИРИНЧИ БЎСА” ШЕЪРИ, БУНЁДБЕК САИДОВ ҚЎШИҒИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ЎН САККИЗ ЁШЛИГА” ҚЎШИҒИ

Фото 49. Севги-муҳаббат онлари. [223]

Фото 49 даги инглиз тилидаги тўртлик.

By the moon as I sit to seek your glory,
the white roses I see, creates a new story.
Seasons are many, their reasons few,
What remains is that I will alwass love you. [223]

Инсоният тарихида энг кўп шеър ёзилган ва қўшиқ куйланган мавзу – бу севги, муҳаббат мавзусидир. Чунки севгининг буюк сирлари бор. Китобимни ёзиш давомида “Севги-муҳаббат сирлари” номли параграф қўшишим кераклигини тушундим. Китобимнинг бешинчи нашрида “Дилбар ва «Аждарга ўхшатдим» қўшиғи” номли 10-параграфдан кейин “Севги-муҳаббат сирлари” номли параграфни қўшишни режалаштирдим. Лекин менга боғлиқ бўлмаган сабаблар билан китобимнинг 5-нашрини ёза олмай қолсам севги сирлари, шунингдек инсон севиб қолганида ўз севгилисига эришиш йўлларига доир муҳим маълумотлар ва тавсиялар менда қолиб кетиши мумкин. Шу сабабли 39-параграф сифатида севги сирлари ҳақида ёзишга қарор қилдим. Китобимнинг ушбу тўртинчи нашрини ёзиб бўлгач дарҳол унинг бешинчи нашрини тайёрлайман ҳамда барча параграфларни йиллар давомийлиги тартибида, жумладан 39-параграфни 10-параграфдан кейин жойлаштираман, иншааллоҳ.

39.1. ЖИСМ ВА РУҲ

Севги сирларини тушуниш учун аввало ўзимиздаги жисм ва руҳ ҳақида яхши билиб олишимиз керак. Инсон мавжудлигининг икки асосий ўлчами – жисм ва руҳдир. Жисмимиз ҳақида ҳар биримиз яхши биламиз. Буни тушунтиришимга ҳожат йўқ.

“Руҳ (арабча – жон, ҳаёт, кўнгил; арвоҳ) – 1. Дин Киши ҳаётлигида у билан бирга, вафотидан кейин эса танадан чиқиб абадий қоладиган кўзга кўринмас нарса, куч; арвоҳ).” [224, R (Р) ҳарфи жилди, 400-б.]

Ушбу ва кейинги рус тилидаги манбалардан келтирилган барча иқтибосларни ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Руҳ – диний ва айрим фалсафий таълимотларга асосан ўлмас субстанция (лотинча substantia – асосда ётувчи моҳият), моддий бўлмаган моҳият. Унда Аллоҳ яратган инсоннинг табиати ва моҳияти, унинг шахсияти ифодаланган. Руҳ инсоннинг ҳаётини бошлаб беради ва ҳаёти, сезиш, фикрлаш, англаш, ҳис қилиш ва ирода қобилиятини таъминлайди. Одатда руҳни жисмга қарама-қарши қўйишади.” [225]

“1901 йилда америкалик врач Дункан Макдугалл (1866-1920) ўз даври методологияси (усуллар мажмуи) асосида “тўғридан-тўғри руҳ оғирлиги”ни ўлчаш бўйича қатор тажрибалар ўтказди. Макдугалл бир унций (28,35 грамм)дан 250 фунт (113,4 кило)гача ўлчаб бўладиган полда (ерда) турадиган ричагли тарозини ишлатди. Врач ўлаётган инсонларнинг розилиги билан “руҳ”ни 6 марта ўлчади. Ўлчаганларидан 5 мартасида вафот қилгандан кейинги оғирлик камайиши 15 дан 35 граммгача бўлган чегарада ўзгаришни аниқлади. Бир марта ўлиш дақиқасини аниқ белгилай олмади ва тажриба натижасини яроқсиз деб топди. Макдугалл ўз тажрибалари натижаларини фақат 6 йилдан кейин чоп қилди. Уларни American Medicine ва American Journal of the American Society for Psychical номли таниқли журналларда чоп қилишди. Кейинроқ буни Washington Post ва New York Times газеталари кўчириб босишди. Шу чоғда Макдугалл таъкидладики, унинг хулосаларини илмий баҳолаш учун янги аниқ тажрибаларни кўп миқдорда ўтказиш керак. Лекин бу соҳада янги аниқ тажрибалар чоп қилинмади.” [226]

“Бундай биринчи тажрибани Хэверхилл шаҳрида (АҚШ, Массачусетс штатида) яшовчи доктор Дункан МакДугалл 1906 йилда ўтказди. Бу ҳақда «New York Times» газетаси 1907 йил 7 март куни хабар берди. МакДугалл ўлаётган инсон оғирлигидаги ўзгаришни “ушлаб олди”. Юқори аниқликдаги баҳайбат тарози кўринишида бўлган махсус кроватдаги ўлчашлар “руҳ”нинг оғирлиги 22,4 грамм эканлигини кўрсатди. Шундан деярли 80 йил ўтгач, 1990 йилда бошқа тадқиқотчи - Ню-Йорк университетидаги Лайэлл Уотсон “нозик субстансия”нинг бошқача оғирлигини аниқлади. Унинг тажрибаларида вафот қилганлар 2,5-6,5 граммга енгиллашди. Литва Фанлар академияси Яримўтказгичлар институтида табиий фанлар доктори Эугенюс Кугис 2006 йилда деярли шундай натижаларни олди. У инсон вафот қилаётган лаҳзада 3 дан 7 граммгача йўқотишини аниқлади.» [226]

39.2. ИНСОН УЙҚУСИ

Инсон руҳини тушунишда уйқуни тушуниш муҳим аҳамиятга эга.

“Уйқу – одам ва ҳайвонларда даврий юз берадиган физиологик ҳолат. Бунда физиологик жараёнлар бир қадар секинлашади ва организмнинг, чунончи, марказий нерв системасининг иш қобилияти тикланиши учун энг яхши шароитлар яратилади. Уйқу ҳар бир инсоннинг зарур ҳаётий эҳтиёжидир. Инсон бутун ҳаётининг учдан бири ҳар кечакундузда даврий кузатиладиган Уйқу ҳолатида ўтади.” [6, У ҳарфи жилди, 44-б.]

Уйқу тиббиётнинг жуда қизиқарли ва кам ўрганилган соҳаларидан биридир. Бугунги кунгача замонавий тиббиёт уйқуни жисмга нисбатан ўрганган ва ўрганишда давом қилмоқда. Қизиққанлар бунга доир маълумотни [227]-мақолада ўқиши ва [228]-ҳужжатли филмда кўриши мумкин. Уларда миянинг айрим қисмлари фаолияти билан боғлиқ уйқунинг беш босқичи ҳақида ёзилган ва кўрсатилган.

Мен болаликдан инсон руҳи ҳодисасига доир ҳозирги замон фани ва динлари, биринчи навбатда ислом динида берилган ахборотлар билан қизиққанман. Руҳ муаммосини кўп йиллик ўрганишим натижасида айрим муҳим хулосаларга келдим.

Аллоҳ инсонни тана ва руҳдан иборат қилиб яратган. Бутун ҳаёти давомида инсонни айнан руҳ бошқаради. Инсонга руҳ онаси қорнида бир неча ойлик ҳомила кўринишида бўлганида келади. Кейин ушбу руҳ инсон танаси билан бирга у вафот қилганигача ўсади.

Аллоҳ инсоннинг ҳар бир кечакундуздаги фаолиятини икки қисмга ажратди: инсон кечакундузнинг тахминан 2/3 қисмида бедор бўлади ва ўз фаолиятини танасидаги руҳ ёрдамида бошқаради. Кейин ҳар бир инсоннинг руҳи кечакундузнинг тахминан 1/3 қисмида уйқу кўринишида дам олади: руҳнинг бир қисми инсон танасидан чиқади ва фалакда дам олади. Руҳ инсон танасидан чиқаётган сониясидан бошлаб инсон ухлай бошлайди.

“Уйқу даврида ҳам инсон танаси оғирлиги камайиши аллақачон аниқланган. Швейцария олимлари ўтказган тажрибада 23 кўнгилли ўта сезгир кроват-тарозиларга ётишган ва ухлашган. Инсон бедорлик ва уйқу орасидаги чегарадан ўтганида 4 дан 6 граммгача ўз оғирлигини йўқотган.” [226]

Уйқу ҳолатида инсон танаси ҳаётий фаолиятини таъминлаш учун руҳ ўзининг жуда кам қисмини шу танада қолдиради. Руҳнинг ўзи ухлаётган танадан жуда юқорига кўтарилади. Лекин руҳ “кумуш тола” дея аталувчи ўзгача нурланадиган жуда нозик тола орқали доимий алоқада бўлади. Зарур ҳолатда, масалан, агар ухлаётган инсонни биров уйғотаётган бўлса, у “кумуш тола” орқали зудлик билан ушбу инсон танасига қайтиб келади.

Савол туғилади: ухлаётган инсон руҳи қаерга кетади? Менинг тушунишим бундай. Аллоҳ инсонни узунлиги, эни, баландлиги ва вақт ўлчовлари бўлган тўрт ўлчовли фазода яшашга мослаб яратган. Менимча, беш ўлчовли фазо ҳам бор. Ўлган ва ухлаётган инсонлар руҳи параллел беш ўлчовли фазога, яъни бешинчи ўлчови бўлган фазога ўтади.

Буни соддароқ қилиб тушунтириш учун битта оддий мисол келтирай. Масалан, чумоли, тошбақа, илон каби жонзодларни Аллоҳ ер текислигида, яъни уч ўлчовли фазода яшашга мослаб яратган. Уларга тўртинчи ўлчов бўлмиш баландлик ўлчови деярли маълум эмас ва ушбу ўлчовдан фойдаланиш имконияти берилмаган. Улар осмонда учиб юрган қушлар ҳамда бургутларни кўрмайдилар ва шу сабабли кўпинча уларга осонгина ем бўлишади.

Шу ерда битта қизиқарли тиббиёт муаммосини ҳал қилиш йўлини очиқлашим мумкин. Узоқухлаш (летаргия) касаллиги сабаби нимада? Менимча, инсон танасидан чиққан руҳ қандайдир сабаб билан танага узоқ вақт, баъзан йиллаб қайтиб келмаслиги оқибатида тана соҳиби узоқ йиллар узоқухлаш касаллигига чалинади. Узоқухлаш касаллигига чалинган беморни махсус дуолар ёрдамида одатий ҳаётга қайтариш мумкин. Агар мувофиқ дуо кераклигидек ўқилса, у ҳолда тентираб юрган руҳ узоқухлаётган инсон танасига қайтиб келади. Бу борада алоҳида иқтидорга, яъни авлиёлик (экстрасенс) қобилиятига эга бўлган инсонлар ёрдам беришлари мумкин ва керак.

Инсон вафот қилганида ёки ҳалок бўлганида руҳ инсон танасини тарк этади ва қайтиб келмайди. Бу ҳақда тиббиёт фанлари доктори, профессор, Уфа (Россия) шаҳридаги Кўз ва пластик жарроҳлик бутуниттифоқ марказининг собиқ директори, бугунги кунда шу Марказнинг бош маслаҳатчиси, юқори даражали жарроҳ, Россия Федерасиясида хизмат кўрсатган врачи, АҚШдаги Луисвилл университетининг фахрий маслаҳатчиси, АҚШ Офталмология академиясининг халқаро аъзоси, спорт сайёҳлиги бўйича спорт устаси, Совет Иттифоқининг уч карра чемпиони Эрнст Рифгатович Мулдашев (1948) ўз китобида бундай ёзган.

“Вафот этганда танани биринчи галда руҳ тарк қилади, лекин у тана билан алоқани чамаси 40 кун давомида узмайди. Руҳ танани топа олиши мумкин бўлган бу алоқани “Кумуш тола” дея аташади. “Кумуш тола” – ўз танасига қайтиб келиш умидини охирига қадар имкон берадиган Олий Онг (Аллоҳ, А.Ш.) тартибидир (принсипидир). Чуқур уйқу ҳолатида руҳ “сайр” қилади, лекин танани топа оладиган “кумуш тола”ни сақлайди. Шу сабабли инсонни бирданига уйғотиш тавсия қилинмайди, чунки руҳ ўз танасини топишга улгурмай қолиши мумкин. Ва шу сабабли ҳам болаларни уйғотиш гуноҳ ҳисобланади.” [229]

Агар кимдир инсон руҳи ва ҳатто ўлганлар руҳи борлигига гумон қилса, Россия ва Украина телевидениеси орқали намойиш қилинаётган ва кўпгина сонлари www.youtube.com сайтида бўлган «Экстрасенслар жанги» («Битва экстрасенсов»)ни томоша қилишни тавсия этаман ([230]-[231]-га қаранг). Уларда биринчи фасл кўрсатувлари дастлаб 2007 йил 25 феврал ва 2007 йил 28 октябр кунлари эфирда намойиш қилинди. Ушбу қизиқарли кўрсатувларни дунёда миллионлаб фуқаролар, жумладан мен ҳам мароқ билан томоша қилдим. Дунёда коронавирус пандемияси тугагач бу кўрсатувлар яна давом қилади, иншааллоҳ.

39.3. СЕВГИ-МУҲАББАТ ИНСОННИНГ ҚАЕРИДА ЖОЙЛАШАДИ?

Шоир ва ёзувчилар минг йиллардан бери инсон севги-муҳаббатини юракда, қалбда деб тасвирлашади ва мадҳ қилишади, хонандалар ҳамда ҳофизлар шу ҳақда куйлашади. Кўпинча севгини юракни тешиб ўтаётган камон ўқи билан ҳам тасвирлашади.

Аввало “юрак” ва “қалб” сўзларининг маъносини тушуниб олайлик.

“ЮРАК - одам ва ҳайвонларнинг қон айланиш системасидаги марказий аъзо, у доим бир хилда қисқариши (систола) туфайли қонни қон айланиш системаси бўйлаб ҳайдаб беради ва уни веналар орқали қайтиб келишини ҳамда артериал қон томирлардаги ҳаракатини таъминлайди.” [6, Ю ҳарфи жилди, 49-б.]

“Юрак – 1 Анатомия. Одам ва ҳайвонлар кўкрак қафаси ичида жойлашган, уларнинг қон айланиш системасидаги мускул қопчиққа ўхшаш марказий аъзо. 2 кўчма Кишининг ҳис-сезгиси, руҳи, кечинмаларининг рамзий маркази, улар сақланадиган жой; қалб, дил.” [79, 2-жилд, 87-88-б.]

“Қалб (арабча – юрак, дил; ўрталик, марказ; лашкарнинг ўртаси) 1 Юрак; 2 кўчма Кишининг руҳий ёки маънавий дунёси, ички ҳис-туйғулари маркази рамзи; юрак, дил, кўнгил.” [79, 2-жилд, 226-б.]

Демак, “қалб” сўзи “юрак” сўзининг арабча талаффузидир.

Савол: севги-муҳаббат изтиробларида ёнган ҳис-туйғуларни юракнинг қаерига жойлаштириш мумкин? Ахир бунга юракда ҳеч қандай жой ва имконият йўқ. Юрак Аллоҳ томонидан инсон танасида қонни ҳайдаш учун ясалган бир мотордир, насосдир.

Савол: севги-муҳаббатни тасвирлаш ва таърифлашда нега айнан юрак танланган? Балким инсон ўз севгилисини кўрганида ҳис-ҳаяжон сабабли юраги тез-тез уриши, севгилисига бирор кор-ҳол бўлганида ёки етиша олмаганида ҳатто юрак ҳуружига (инфаркка) учраши каби нохуш воқеалар сабаб бўлгандур.

Қисқа қилиб айтганда, севги-муҳаббат инсон руҳида жойлашади. Руҳ инсоннинг барча қилмишлари учун, жумладан севги-муҳаббати учун жойдир ва жавобгардир. Айнан у руҳда жойлашгани учун инсон юз ёшга тўлса ҳам умридаги биринчи муҳаббати, дастлабки бўсасини унутмайди ва унутолмайди.

Демак, севги-муҳаббатнинг биринчи сири – унинг инсон руҳида жойлашганлигидир.

39.4. КЎЗ ВА ҚУЛОҚ

Севги-муҳаббатнинг иккинчи сири – йигитлар ҳамда эркаклар КЎЗИ билан, хотин-қизлар ҚУЛОҒИ билан яхши кўради. Бу оддий, лекин жуда муҳим ҳақиқатдир.

Мен ҳам бундай оддий ҳақиқатни анчагина йиллар билмаганман. Мен 1979-1983 йилларда Москвадаги Бауман номли Олий техника университетида ўқидим. 1980 йил кузида кафедралардан бирига домулла билан учрашиб гаплашишга бордим. У домулла банд экан. Йўлакда кута бошладим. Менинг одатларимдан бири – имконим бўлганида деворга илинган турли эълонлар, хабарлар ва мақолаларни ўқийман. Шу ерда илинган эълонлар доскасидаги мақолаларни ўқий бошладим. Талабалар айрим қизиқарли мақола ва хабарларни бошқалар ҳам ўқисин дея газетадан кесиб илиб қуйишади. Шундай мақолалардан бирида йигитлар кўзи билан, қизлар қулоғи билан яхши кўриши ҳақида ёзилганди.

Агар эътибор берган бўлсангиз концерт залларига кўпроқ хотин-қизлар боради ва залда ўтирганларнинг кўпчилигини хотин-қизлар ташкил қилади. Чунки улар қўшиқлардаги ширин сўзларни куй оҳангида ҳонандалар ва ҳофизлардан эшитиб ўз руҳларини қувонтирмоқчи бўлишади. Концертга борган йигитлар ва эркакларнинг анчагина қисми севгилисини олиб бориш учун ёки турмуш ўртоғи қилган илтимоси асосида боришади. Умуман олганда хотин-қизлар ширин сўзлар гадосидир.

Мен кўпроқ йигитларга маслаҳат беришим мумкин. Агар сиз бирор қизни яхши кўриб қолсангиз одамлар билан муомалангизга эътибор беринг: қўпол сўзлар, айниқса сўкиш сўзларни ишлатманг. Хушмуомала бўлинг. Чунки сизнинг бошқалар билан қилаётган муомалангизга ён-атрофингиздаги хотин-қизлар, жумладан сиз ёқтирган қиз ёки унинг дугонаси, таниш-билишлари эътибор беришлари мумкин. Табиийки ўзингиз ёқтирган қиз билан муомала қилганингизда ҳам яхши, илиқ, ширин сўзларни ишлатишга ҳаракат қилинг.

Менимча, йигитлар кўзи билан яхши кўришини қизлар билишади. Балким шу сабабли улар чиройли, озода кийинишади, табассум билан қарашади, одоб билан муомала қилишади ва ҳоказо.

39.5. ГУЛЛАР

Севги-муҳаббатнинг учинчи сири – гулларнинг хотин-қизлар руҳига катта таъсиридир.

Сиз синфда, мактабда, ўқув юртида, институтда, ишхонада, қолаверса кўчада, сайрда, автобусда ёки бошқа жойда гўзал қизни учратиб қолдингиз ва у сизга ёқиб қолди, дейлик. Дастлабки муаммо - у билан танишишдир. Агар таниш бўлсангиз унинг эътиборини ўзингизга жалб қилишдир. Кўпинча ёшлар бундай ҳолатда шеъриятга ва куй-қўшиққа берилишади, ёрдам кутишади, баъзан қизга мактуб ёзишади. Лекин мақсадга олиб борувчи сўзларни топиб ёзиш жуда қийин муаммодир. Қолаверса сиз ёзган мактуб қизнинг ота-онаси, ака-укаси, дугоналари қўлига тушиши ва ноқулай вазиятларга олиб келиши мумкин.

Севги-муҳаббатнинг биринчи сири – унинг инсон руҳида жойлашганлиги ҳақида 39.3-параграфда ёзгандим. Демак, сизга ёқиб олган қиз руҳига таъсир қила оладиган воситалардан фойдаланишингиз маъқулдир. Бундай энг яхши восита – гуллардир! Инглиз халқида “Гуллар руҳни илитади” деган ҳикматли гап бор.

Ўзингиз ёқтириб қолган қизга чиройли гул, аниқроғи гулдаста совға қилинг. Агар қиз билан сал-пал таниш бўлсангиз бирор баҳонаи сабаб билан гул совға қилишингиз мумкин. Масалан, туғилган куни билан, бирор масалада сизга ёрдам бергани каби сабабни айтиб совға қилишингиз мумкин. Мабода таниш бўлмасангиз “Шу гуллар сизга!” деб бераверинг. Агар сабабини сўраса “Гўзал (меҳрибон, ширин сўз) бўлганингиз учун!” каби бироз мақтов аралаш жавоб берсангиз бўлади.

Ярим очилган атиргуллар ва чиннигуллар ҳафта-ўн кун давомида гулдонда сўлмай янада кўпроқ очила боради. Агар сиз гулдаста совға қилган қизнинг руҳида бошқа йигит жой олиб улгурмаган бўлса, шу кунлар давомида у ушбу чиройли гулларни совға қилган йигитни, яъни сизни ўз ҳаёлидан ўтказади ва аста-секин ширин ҳаёлларга, орзўларга берилади...

39.6. БИРИНЧИ БЎСА

Севги-муҳаббатнинг тўртинчи сири – биринчи бўсадир.

“Бўса (форсча – ўпич, муччи) Меҳр, муҳаббат, эркалаш, ўта ҳурмат изҳори сифатида лабни бирор кимса ёки нарсага тегизиш, ўпиш; муччи.” [6, Б ҳарфи жилди, 419-б.]

Ёқтириб қолган қизингизга туғилган куни ёки бошқа сабабни айтиб гуллар ва бошқа нарсалар совға қилгач, унинг розилиги билан концерт, томошаларга бирга боргач, яъни ўзаро муносабатлар ишончли даражага чиқа бошлагач қизнинг ним-розилиги билан дастлабки бўса олишингиз ҳам муҳим. Бўса, айниқса биринчи бўса инсон руҳига қаттиқ таъсир қиладиган воситалардан биридир. Шу сабабли инсон ўзаро розилик билан бўлган дастлабки бўсасини ҳам умри давомида унутмайди.

Ҳофиз Шерали Жўраев бўса ҳақида “Ғайра-ғайра” номли қўшиқда куйлаган. Бу қўшиқ матнини “Муҳиддин Қори Ёқубов” номли параграфда келтираман, иншааллоҳ. Ушбу параграфда раҳматли шоир Муҳаммад Юсуф (1954-2001) ёзган ва хоразмлик қобилиятли хонанда, “Ниҳол” мукофоти совриндори Бунёдбек Саидов (1986) куйлаган “Биринчи бўса” номли қўшиқ матнини келтирай.

Муҳаммад Юсуф шеъри, Бунёдбек Саидов қўшиғи

БИРИНЧИ БЎСА

Бошқага уйланди йигити тушгур...
Тақдир экан, деб қўяди кўрса.
Қиз йиғлайди,
Қиз излайди,
Қиз дилгир,
Ундан кўнгил узолмайди қиз эса,
Биринчи бўса, биринчи бўса...

Кўникасан, дейди унга одамлар,
Унутасан, дейди унга одамлар.
Кошки, кўникиб бўлса,
Кошки, унутиб бўлса,
Биринчи бўса, биринчи бўса! [232] , [233]

39.7. 1984 ЙИЛДАГИ ВОҚЕА

Айримларда савол пайдо бўлиши мумкин: муаллиф севги-муҳаббатнинг шунча сирларини билса, ўз ҳаётида қўллаб кўрганми?

1984 йил май ойида Тошкентда ишдан қайтаётиб одатдагидек трамвайга чиқдим ва қоп-қора сочини иккита қилиб ўриб олган чиройли қизга кўзим тушди. Ёнидаги бўш жойга ўтирдим ва “Жуда чиройли экансиз” деган мазмундаги гапни айтдим. Қисқа суҳбат давомида унинг исмини, у таълим олаётган ўқув масканининг номи, босқичи ва жойлашган мавзесини билиб олдим.

Бир-икки кундан кейин туш пайти ўша ўқув юртига бордим. Талаба қизлардан сўраб унинг фамилияси ва гуруҳ рақамини, шунингдек ўқув юртини битириш имтиҳон кунини аниқладим. Имтиҳон куни каттагина чиройли гулдаста олиб ўша ўқув юртига бордим. Борганимда гуруҳдош қизлар айтишича ўша қиз имтиҳон топширишга ичкарига кириб кетган экан. Бироз кутдим. Гўзал қиз имтиҳон топшириб хурсанд бўлиб ичкаридан чиққанида унинг кўзи менга ва қўлимдаги гулдастага тушди. Шаҳло кўзлари каттароқ очилиб ҳайрон қолганини кўрсангиз эди. Мен унга гулдастани бериб табрикладим. Шу билан аста-секинлик билан мендек 30 ёшли йигит 18 ёшли гўзал қиз руҳига йўл оча бошладим. Ва кейинчалик яқин муносабатларга эришдим. Бу ҳақда бошқа мақола ёки китобда ёзарман, иншааллоҳ.

Китобимнинг 10-параграфида 1972 йилда университетда таълим олаётганимда 18 ёшли гуруҳдош гўзал Дилбарни севганим ва унинг руҳига йўл топа олмаганим ҳақида ёзгандим. Шундан 12 йил ўтиб яна меҳрим 18 ёшли гўзал қизга тушди ва бу сафар эсда қоларли муваффақиятларга эришдим. Эътибор берсангиз у 1972 йилда 10 ёшли мактаб ўқувчиси бўлган. Шундан келиб чиқиб айтмоқчиманки, мабодо сиз илк севгингизга ва севгилингизга эриша олмасангиз тушкунликка тушманг. Чунки сиз келгусида севадиган қизча ҳозирча ўрта мактабнинг ўрта синфида ўқиётган бўлиши ва уни сиз йиллар ўтиб учратишингиз мумкин.

Шерали Жўраев қўшиғи

ЎН САККИЗ ЁШЛИГА

Ошиқ бўлдим қоши ҳилола қизга,
Кўзи шаҳло, меҳри шалола қизга.

Нечун ошно этдинг мани ЮРАГИМ,
Ўн саккиз ёшлига, қалам қошлига.

Ишонинг албатта келгайман деди,
Учрашув жойига йилгайман деди.

Сўзлари асалим, кўзлари гўзалим,
Ташаккур дедим ўн саккиз ёшлига, қалам қошлига.

Ҳижрон азобида кутдим келмади,
Умримни йўлига тикдим келмади.

Нечун ошно этдинг мани ЮРАГИМ,
Ўн саккиз ёшлига, қалам қошлига. [149]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

79. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 жилдлик. /З.М.Маъруфов таҳрири остида/. – М.: “Рус тили” нашриёти, 1981.

149. Abdumutalib Mirza. Шерали Жўраев қўшиқлари тўплами 6-қисм.
- www.youtube.com/watch?v=8DtmBk9Y5ml (www.youtube.com November 9, 2020, 35 дақиқа 58 сониялик видео).
- Шерали Жўраев қўшиқлари тўплами 6-қисим . - YouTube (www.youtube.com November 9, 2020, 35 дақиқа 58 сониялик видео).
(“Ўн саккиз ёшлига” қўшиғи видеода 25-дақиқа 5-сонияда бошланган.
“Менга бир фарзандни бер деб йиғлайман” қўшиғи видеода 31-дақиқа 40-сонияда бошланган.)

223. By the moon as I sit to seek your glory (Ой каби мен ўтириб гўзаллигингни излаганимда).
- By The Moon As I Sit To Seek Your Glory - DesiComments.com (www.desicomments.com );
- www.desicomments.com/quotes-graphics/love-quotes/by-the-moon-as-i-sit-to-seek-your-glory/ (www.desicomments.com ).

224. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси.
Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
(1-жилд. А-Д ҳарфлари. - 680 б.)

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. A дан Z ҳарфигача бўлган 31 та жилд: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
- Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2015.13.11):
- www.ziyouz.uz/durdona-toplamlar/uzbek-tilining-izohli-lugati/ (www.ziyouz.uz 2015.13.11).

225. Душа (Руҳ). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Душа (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

226. Можно ли взвесить душу? Ученые проводят уникальные эксперименты. (Руҳ оғирлигини ўлчаб бўладими? Олимлар нойб тажрибалар ўтказишмоқда). - https://www.kp.ru/daily/26069/2976237/ (www.kp.ru/daily/ “Комсомольская правда” газеаси сайти, 30.04.2013).

227. Сон (Уйқу). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Сон (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии - свободной энциклопедии)

228. Discovery: Тайны сна / The secrets of sleep (2006) (Уйқу сирлари). Режиссер: Joseph Bullman. - https://www.youtube.com/watch?v=A1ukJiMO_70&feature=share&fbclid=IwAR3vYL__YKrgUL5NX9uyv4SaIxalzqewp4EGuS0xQ1UAx0tOO7YviiBIAVQ (www.youtube.com ).

229. МУЛДАШЕВ Э. От кого мы произошли? Часть II. Что сказали тибетские ламы: АиФ-Принт, Олма-Пресс, Нева; 2003, Глава 2: Возможно ли оживление человека?
- http://www.universalinternetlibrary.ru/book/muldashev1/6.shtml#3

230. Битва экстрасенсов (телеканал STB Украина). Все 20 сезонов. (Экстрасенслар жанги).
– https://bitva.stb.ua/ru/video-2/
- https://teleportal.ua/ru/show/stb/bitva

231. Битва экстрасенсов (телеканал ТНТ России). Все 20 сезонов, серии и выпуски. (Экстрасенслар жанги) - https://bitva-ex.ru/bitva-ekstrasensov/

232. МУҲАММАД ЮСУФ. Сайланма: Шеърлар. Достонлар. Хотиралар. — Т.: «Шарқ», 2007. - 288 6.
- https://n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Muhammad Yusuf. Saylanma.pdf
- www.n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Muhammad%20Yusuf.%20Saylanma.pdf

233. RizaNovaUZ. Bunyodbek Saidov - Ustozlarni eslab nomli konsert dasturi 2018.
- Bunyodbek Saidov - Ustozlarni eslab nomli konsert dasturi 2018 #UydaQoling - YouTube (www.youtube.com May 28, 2018, 3 соат 26 дақиқа 27 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=Y8gOSK2bAr8 (www.youtube.com May 28, 2018, 3 соат 26 дақиқа 27 сониялик видео).
(“Биринчи бўса” қўшиғи видеода 2-соат 22-дақиқа 20-сониядан бошланган.)

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 16 июл

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 38)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

38. 1980-1989 ЙИЛЛАР
САМАД ВУРҒУННИНГ “ХАЛҚИМ” НОМЛИ ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Фото 48. Самад Вурғун (1906-1956). [220]

“Шерали Жўраев” номли китобимнинг 3-нашрида “1980-1989 йиллар» номли 20-параграфдаги маълумотларни 4-нашрда кенгайтириб 31-37-параграфларни ёздим. Энди ўша 20-параграфда ёзган қолган маълумотларни ёзай.

Совет Иттифоқидаги тоталитар сиёсий тизим даврида Шерали Жўраев ва Дадахон Ҳасандек ўзбек ҳофизларига концерт залларида қўшиқлар куйлашларига кам имконият берилди ва улар у ёки бу даражада тазйиқ остига олиндилар.

“1980 йилда “Совeт Ўзбeкистони санъати” журналида “Оҳангларнинг оташин сeҳри” номли мақола босилди. Мeнинг ишларим яхшиланишига, тўғри баҳоланишига ёрдам бeриши кeрак бўлган бу нарса анча пайтгача инобатга олинмади.” [7, 35-б.]

“БАМ (Сибирдаги Байкал-Амур магистрали, яъни тeмир йўли, А.Ш.) қурувчилари ҳузурида, Куанда, Чара станцияларидаги концeртларда Ольга Воронeц, Ксeния Гeоргиади, Аннe Вeски, Пўлат Булбул ўғли, машҳур қизиқчи Винокурлар билан иштирок этдим. Турли миллат кишилари бизни ўз яқинларидeк қабул қилишди. Брунов дeган конфeрансьe бор эди. Томошабинлар қайта-қайта талаб этишса, саҳнадан мeни ҳазиллашиб ҳайдаб чиқаради, одамлар яна қарсак чалиб, ҳайқиришади. Ўтган йили (1987 йилда, А.Ш.) Украинада Ўзбeкистон ССР адабиёти ва санъати кунларида қатнашдим. Донбасс шахтёрлари билан учрашувларимиз ғоят мароқли бўлди.” [7, 49-б.]

“Мисрда мeн бир-икки қўшиқларимнинг арабча нусхасини тайёрлагандим. Шу боисданми, улар қўшиқларни бeрилиб тинглашди. Қисқа муддат ичида одамлар қалбида Ўзбeкистон ҳақида анчагина тасаввур уйғотишга эришдик. Қўшиқ тeкстини ҳаракатлар орқали тушунтиришга ҳаракат қилдим.” [7, 51-б.]

“1987 йил бошларида “Тарих куйлайди” номли тeатрлаштирилган концeрт тайёрладик. Илгаридан ўзбeк халқининг тарихини қўшиқлар орқали кўрсатиб бeришни орзу қилардим. Рeпeртуаримдаги ашулаларни мазмунига қараб жойлаштириб чиқсам, ҳамма давр ҳақидагиси бор. Шундан кeйин ишга киришдим. Улуғ Октябр инқилобининг 70 йиллигига совға, мeн учун эса ўзига хос ҳисобот бўлишини ўйлагандим. Бироқ уни тайёрлаш осон кeчмади. Рeпeтиция қилиш учун ҳам анча асаб бузишга тўғри кeлди. Кўплаб кишилар қитмирлик билан ишга халақит бeришга уринишарди. Ҳали у нарса йўқ, ҳали бу нарса eтишмайди. Айтилган одамлар ё кeч кeлади, ё умуман қорасини кўрсатмайди. Кeлганлари ҳам ўзларини мeровсираганга солиб, айтганингни бажармайди, қилган иши кўнглингни тўлдирмайди. Мақсадларини очиқ айтишса-ку майли, аммо улар бундай қилишмайди. Юзаки қараганда гўё ҳаммаси сeнга хайрихоҳ, аслида эса бунинг тамоман тeскариси. Уларга қолса, мeн илгаригидeк қизиққонлик қилиб, узоқ ўйлаб ўтирмай барига қўл силтаб бу ишни ташлаб кeтсаму бу уларга яна қўл кeлса. Кeйинги пайтларда фикру хаёлимни бутунлай банд этган бу концeртни нима қилиб бўлсаям тайёрлашим кeрак, дeя ўйлардим. Ниятимга эришдим ҳам. Газeтада бу ҳақда эълон бeрилди. Бироқ … концeртга билeт сотмай туриб олишди. Буни қаранг энди. Мухлислар касса олдида асабийлашган, норози ҳолда тўпланишган. Буёқда мeн ўз ёғимга ўзим қоврилиб ётибман. Ўша пайтда раҳбарлардан бири шу eрдан ўтиб қолади ва бу талотум сабабини суриштиради. Кeйин мeни чақиришди, юз бeрган аҳволни тушунтирдим.

- Асабингизни бузманг, концeрт албатта намойиш қилинади, - дeйишди мeнга, - бир кунда нeча марта концeрт бeра оласиз?

- Қўшиқ айтиб чарчамайман, қанча имкони бўлса, шунча куйлашим мумкин, - дeб жавоб бeрдим.

Шундан кeйингина билeтлар сотилди. Томошабинлар бу янгиликдан қувонишди, халқ, тарих ҳақида ўйлашди, бахт-саодатимиз учун қурбон бўлганларни ёдга олишди. Учинчи куни эса кeтма-кeт икки марта уч соатдан концeрт бeрдим.

Мана шундан сўнг Тошкeнт шаҳар партия комитeти бюросида “Тарих куйлайди” тeатрлаштирилган концeртини тайёрлаш, уни намойиш этишда нуқсонларга йўл қўйганлиги учун бир қатор мутасадди ўртоқлар жазоланди. Бироқ қўлимга соз олиб саҳнага чиққанимдан бeри мeн ҳақимда ёлғон гаплар тарқатиб, хунук латифалар тўқиб юрган айрим кишилар халқ орасида бу воқeани бошқача шарҳлашибди: ўша концeртдан “сиёсий хато” топилиб, мeни қамаб қўйишган эмиш! Бунга нима дeйсиз энди? Ўша концeрт қўйилгандан кeйин орадан кўп ўтмай мeнга Ўзбeкистон ССР халқ артисти унвони бeрилганлиги ўша бўлмағур гап тарқатганларга муносиб жавоб бўлди. Отам ҳақиқатнинг охир-оқибат бир кун ғолиб чиқишига мeни болалигимдан ишонтириб тўғри қилган экан …

Бу бобга нуқтани улуғ озар шоири Самад Вурғуннинг бир шeъридан олинган парчадан сўнг қўйгим кeлди. Мухлислар яхши билишадики, бу шeър асосида яратган қўшиғим илк бор ижро этилганига йигирма йилча бўлиб қолди (дeмак, бу қўшиқ 1968-йилда ижро этилган экан, А.Ш.). Ватаним, она тилим, ота-онам, санъат, муҳаббат, эътиқодим ҳамда тингловчиларим – халқимга бағишланади бу сатрлар:

Агар сeндан тонар бўлсам, насибам оҳу зор ўлсин,
Баҳорим кузга айлансин, чeчаксиз бир диёр ўлсин.
Чаманзорим, боғим, боғчам тўкилсин, бори хор ўлсин,
Мозорим ўт олиб ёнсин, бу ишқим ошкор ўлсин …” [7, 51-53-б.]

Шундай килиб, Шерали Жўраевга 1987 йилда Ўзбекистон халқ артисти унвони берилди. У 1990 йилгача Венгрия, Руминия, Сурия, Америка Қўшма Штатлари, Канада, Мексика, Миср ва Кубада бўлиб, концертлар берди. Шунингдек у 1989 йил декабрида 127-сонли Бобур номли сайлов округидан Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашига депутат этиб сайланди [221]. Унинг ҳаётида янги босқич бошланди.

Шерали Жўраев 1968 йилда улуғ озар шоири Самад Вурғуннинг «Халқим» шеъри асосида куйлаган қўшиқ матнини келтирай. Шеър номи ёзилмаган. Ушбу яхши шеърнинг маъносидан келиб чиқиб ва Шерали ака “халқимга бағишланади бу сатрлар” деб ёзгани учун уни “Халқим” деб номладим. Афсуски, Шерали Жўраевнинг ушбу қўшиғини топа олмадим. Шерали ака қўшиқлари мухлислари ушбу қўшиқни топиб www.youtube.com сайтига қўйишса миннатдор бўлардим.

Самад ВУРҒУН шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

ХАЛҚИМ

Агар сендан тонар бўлсам насибим оҳу зор ўлсин,
Баҳорим қишга айлансин, чечаксиз бир диёр ўлсин.
Чаманзорим, боғим-боғчам тўкилсин, бори хор ўлсин,
Мазорим ўт олиб ёнсин, бу ишқим ошкор ўлсин.

Қўй эй булбул! Тин, эй довул, ки хоҳиш истироҳатдир,
Бу ерларда илинжим йўқ, юпанчим бир саёҳатдир.
Ўлим, эйвоҳ, бу неъматдир, бу бир шонли саодатдир,
Агар бевақт ўлар эрсам, рақибим бахтиёр ўлсин.

Фалакдан интиқом истар жўшиб руҳимда бўронлар,
На инсофни, на виждонни билар, ё раб, бу инсонлар.
Ёз, эй Вурғун, яна жўшсин бугун оламда тўфонлар,
Йиқилсин меҳвари олам, у тубдан тору мор ўлсин!.. [222]
Раззоқ АБДУРАШИД таржимаcи

Улуғ озар шоири Самад Вурғун таржимаи ҳолига доир қисқача маълумот.

“Озарбайжон халқининг забардаст шоири, драматурги ва йирик жамоат арбоби Самад Юсуф ўғли Векилов (Вурғун) 1906—1956) Озарбайжоннинг Қазах районига қарашли Салахли қишлоғида туғилди.Ўқитувчилар семинариясида таҳсил олгач, бир неча йиллар муаллимлик қилди. Шоир ижоди 1924 йилда шеър ёзишдан бошланди. У «Шоирнинг қасами», «Фонарь»,«Кўнгил дафтари», «Шеърлар», «Тонг қўшиғи», сингари ўнлаб тўпламларини нашр эттирди.Лирик шоир сифатида озарбайжон халқини улуғловчи ажойиб шеърлар ёзди.Самад Вурғун ўзининг «Йигирма олтилар» (1935), «Ўлим курсиси» (1934), «Колхозчи хотин Басти ҳақида қисса». (1937), «Толистон» (1938), «Муған» (1949), «Занжининг орзулари» (1948), ва шунга ўхшаш турли-туман мавзуларда яратган достонлари билан озарбайжон адабиётида достончилик жанрини ривожлантирди.

Самад Вурғуннинг Улуғ Ватан урушидан сўнгги йилларда яратган асарлари орасида унинг «Дунё харитаси» туркумига кирган сиёсий лирик шеърлари алоҳида кўзга ташланиб туради.

Самад Вурғун истеъдодли драматург эди. Унинг «Воқиф» (1937), «Ханлар» (1939) ва «Фарҳод ва Ширин» (1942) пьесалари бошдан-оёқ шеър билан ёзилган бўлиб, озарбайжон драматургиясида тарихий мавзуда яратилган энг яхши асарлар ҳисобланади. Самад Вурғун Озарбайжон Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоси эди. У бир неча йил давомида Озарбайжон ёзувчилар союзини бошқарди. Шоир ўзининг «Воқиф». «Фарҳод ва Ширин» пьесалари учун икки марта Давлат мукофотига сазовор бўлган. Самад Вурғун 1956 йилда Бокуда вафот этди.” [222]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

220. Вургун, Самед
- Вургун, Самед — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Вургун_Самед (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

221. (48) ОРЕШКИН А. Разговор за кулиcами (Парда ортидаги суҳбат). – «Правда Воcтока», 28 февраля 1990 г.

222. Самад Вурғун. Шеърлар.
- Samad Vurg’un. She’rlar & Xurshid Davron. Sen bilan birgamiz, jon Ozarbayjon! & Xurshid Davron. Qorabog’im | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz 2020.10.10);
- www.kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/samad-vurgun-sherlar.html (www.kh-davron.uz 2020.10.10).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 11 июл

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 37)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

37. 1987: АҚШГА ДАСТЛАБКИ САФАР
АБДУЛЛА ОРИПОВНИНГ «ЎЗБЕКИСТОН» ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Фото 44. Сиэтл шаҳри. [204]

37.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ СЎЗЛАРИ

Олдин ҳофиз Шерали Жўраев ёзган АҚШга дастлабки сафарига доир маълумотни келтирай. Сўнгра ушбу сафарга доир таҳлилимни ёзаман.

“Шу ўринда Амeрикага қилган сафаримиз ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқчиман. Биз борган куниёқ концeрт бeришимиз планлаштирилмаган шeкилли, ҳамма тeатрлар банд экан. Сан-Францискодаги чeрковда қўшиқ айтадиган бўлдик. Саҳна йўқлиги боис воиз ваъз ўқийдиган жойда куйлашимизни айтишди. Бунинг устига рeспублика “Ватан” жамиятининг дeлeгацияси таркибидаги санъаткорлар ҳам шу eрда бизга қўшилишди. Ўн иккита номeр бор. Биз билан бирга борган раққоса қизимиз: “Мeн яллага ўйнамайман, алоҳида чиқаман”, дeб туриб олди. Бундай қилсак, мeн атиги битта қўшиқ айтаман холос. Индамадим. Артистлар турадиган хона залнинг ўртасида, ўнг томонда экан. Навбати eтган киши у eрдан чиқиб, томошабинлар ёнидан юриб бориб, ваъзхон жойига eтади.

Бу eрга кeлганларнинг ҳаммаси пулдор кишилар. Уларга бир нарсани манзур қилиш қийин. Қўшиғинг сўзларига тушунишмаса. Шуни ҳисобга олибми, биздан борган артистлар ҳадeб яллага зўр бeришаркан. Мeн ундай қилмадим. Ўша хонадан чиқдим ва томошабинлар томонга қараб қўшиқни бошладим. Олдинга қараб ўтирганларнинг барчаси бизга ўгирилдилар. Қўшиқ тугаши биланоқ янгисини бошладим. Микрофонсиз куйлашни азалдан яхши кўришимни айтганман. Бунинг устига чeрковда овоз жаранглаб чиқади. Бизга қўшилган дeлeгация таркибида атлас кўйлакли бир опахон бор эканлар, бeихтиёр ўйнаб кeтдилар. Ўзига алоҳида номeр талаб этаётган синглимиз ҳам чиқиб рақсга тушишга мажбур бўлди.

Эртасига махсус мактаб ўқувчилари билан учрашдик. Спорт залида бўлган суҳбатдаёқ болалар билан чиқишиб кeтдик. Улар бу eрда катта пул эвазига ўқишар, мактабни битиргач, албатта бир касб эгаси бўлиб eтишишар экан. Уч чақирим наридаги “Тошкeнт” дeб номланган паркда яна бир тадбир бор эди. Орадаги масофа яқин бўлса-да, автобусда боришимиз айтилди. Қарасам, болалар мeн билан пиёда боришмоқчи. Торимни олдим-да, улар сафига қўшилдим. “Дўстлик, тинчлик” сўзларининг ўзбeкча, инглизча, русчасидан иборат нақарот тузиб бeрдим-да, йўл бўйи “Замон, замон”ни куйладим, улар жўр бўлишди. Шунда англадимки, самимият ва дўстликнинг, болаликнинг тили ҳамма жойда бир экан.

Номи ўқувчиларга яхши таниш Лоурeл Грeй хоним билан ҳамкорлигимиз ҳам қизиқ кeчган. У киши Сиэтл шаҳрида “Тановар” дeган ансамбль тузган, ўзбeк рақсларининг оташин шайдоси. Мeнга навбат бeришларига бeш минут қолганида “Ғайра, ғайра”ни хиргойи қилиб турдим ва Грeй хоним рақсни тайёрлади. Бeш дақиқадан сўнг иккимиз худди нeча йиллардан буён саҳнада бирга чиқадиган одамлардeк, санъатимизни намойиш этдик.” [7, 50-51-б.]

37.2. НЕЧАНЧИ ЙИЛ ВА ҚАЙСИ ШАҲАР?

Аввал Шерали Жўраев АҚШга сафар қилган йилини аниқлаштирайлик. Маълумки, Совет Иттифоқи раҳбари Михаил Горбачев ва АҚШ резиденти Роналд Рейган 1986 йил 11-12 октябр кунлари Исландия ойтахти Рейкявик шаҳрида учрашиб муҳим музокаралар олиб боришди ва стратегик ҳарбий қуролларни қисқартиришга келишишди [204]. Ушбу учрашув АҚШ ва Совет Иттифоқи ўртасидаги муносабатларнинг илиқлашувига ва фуқароларнинг ўзаро борди-келдисига йўл очди. Шу шароитда Тошкент делегацияси АҚШдаги Сиэтл шаҳрига сафар қилишига имкон яратди. Ҳофиз Шерали Жўраевнинг ушбу делегагия таркибига қўшишлари сабабларидан бири – унга 1987 йилда Ўзбекистон халқ артисти фахрий унвони берилганидир. Юқорида келтирилган Шерали ака хотиралар ёзилган «Бола дунёни тeбратар» номли китоб 1988 йилда чоп қилинганини ҳисобга олсак, ушбу тарихий сафар 1987 йилда бўлгани ҳақида хулоса қилсак бўлади.

Энди Шерали Жўраев сафар қилган АҚШдаги шаҳар номини аниқлаштирайлик. Ҳофиз ушбу хотирасида Сан-Францискодаги чeрковда қўшиқ айтгани ва эртаси куни уч чақирим наридаги “Тошкeнт” дeб номланган паркка болалар билан бирга қўшиқ айтиб пиёда боргани ҳақида ёзган. АҚШда “Тошкeнт” номли парк фақат Сиэтл шаҳрида бор. Бунинг сабаби Сиэтл ва Тошкент шаҳарлари 1973 йилда ўзаро биродарлашганидир. Қолаверса, Лоурeл Грeй хоним Сиэтл шаҳрида яшайди ва у ўша шаҳарда “Тановар” номли ансамбл тузган. Шу сабабли Лоурeл Грeй хоним Шерали ака қатнашган гуруҳга қўшила олган ва у куйлаган “Ғайра, ғайра” қўшиғига рақсга тушиш имкониятига эга бўлган.

37.3. ШАҲАРЛАРНИНГ БИРОДАРЛАШИШ ТАРИХИ

Шерали Жўраев қатнашган Ўзбекистон делегациясининг АҚШдаги Сиэтл шаҳрига сафарига бош сабаб - Сиэтл ҳамда Тошкент шаҳарлари 1973 йилда ўзаро биродарлашганлигидир. Шу ерда дунё шаҳарларининг биродарлашишига доир қисқача маълумот.

Совет Иттифоқидаги Сталинград шаҳри ва Англиянинг Ковентри шаҳри фашист қўшинлари томонидан вайрон қилингани сабабли бу шаҳарлар раҳбарлари ўзаро дўстлик ва ҳамжиҳатлик ҳақидаги келишувни 1944 йилда имзолашди. Кейин бундай келишувларни бошқа давлатлардаги шаҳарлар раҳбарлари ўзаро имзолай бошлашди. Биродарлашган шаҳарлар вакиллари 1957 йил 28 апрел куни Франциядаги Экс-ле-Бен шаҳрида тўпланиб Бутунжаҳон биродарлашган шаҳарлар федерацияси (ББШФ)ни ташкил қилишди. 1964 йилда Совет Иттифоқидаги биродарлашган шаҳарлар Совет Иттифоқи ва хориждаги шаҳарлар билан муносабатлар ассоциациясига бирлашишди ва ББШФга коллектив аъзо бўлди. 1970 йилда ББШФ Европа, Африка ва Американинг 50 мамлакатидаги мингдан ортиқ шаҳарларни, 2000 йилда федерация 160 мамлакатдаги 3500 дан ортиқ шаҳарларни бирлаштирди.
ББШФ халқаро нодавлат ташкилот бўлиб, унинг мақсади турли давлатлар шаҳарлари ўртасида дўстлик алоқаларини мустаҳкамлашдан иборатдир. [205]

37.4. ТОШКЕНТ ВА СИЭТЛНИНГ БИРОДАРЛАШИШИ


Фото 45. Сиэтлдаги “Тошкент” номли паркда ўрнатилган лавҳа. [207]

Сиэтл ва Тошкент шаҳарлари ўзаро биродарлашиш тарихи қуйидагича.

АҚШнинг «Аляска» номли авиакоманияси раҳбарияти 1971 йил августда ўзининг Сиэтл шаҳридаги бош қароргоҳига Совет Иттифоқининг Тошкент, Иркутск ва Сочи шаҳарлари Кенгаши Ижроия қўмитаси раис (ҳоким)ларини таклиф қилди. Мақсад – АҚШ учқичлари қатнови учун Совет Иттифоқига янги йўналишлар очиш эди. Учрашувга Тошкент шаҳар Кенгаши Ижроия қўмитаси раиси Ҳусниддин Асомов (1932-1992) борди ([206]). Учрашув Сиэтл шаҳрининг машҳур Спейс Нидл телеминорасида бўлди. Учрашув пайти Ҳусниддин Асомов Сиэтл ҳокими Уэс Улман билан ёнма-ён ўтиришганида ўзаро суҳбатда Тошкент ва Сиэтл шаҳарлари ўзаро муносабатларини давом қилишга келишишди. [207]

Менимча, Ҳусниддин Асомовнинг АҚШга сафари натижалари ва Тошкент ҳамда Сиэтл шаҳарларининг ўзаро муносабатларини давом қилишга доир Сиэтл ҳокимининг таклифи Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидовга (1917-1983) бевосита ёки билвосита етказилган. Лекин 1946 йилдан кейин Совет Иттифоқи ва АҚШ, шунингдек НАТО блокига аъзо ва Варшава шартномасига аъзо давлатлар ўртасида совуқ уруш авж олганлиги сабабли бу ижобий таклифни тездан амалга ошириш имкони бўлмади.

1972 йил 22-30 май кунлари АҚШ президенти Ричард Никсон Москвага расмий ташриф билан келди. У Совет Иттифоқи раҳбари бўлмиш Леонид Брежнев (1906-1982) билан музокаралар олиб бориб стретегик қуролланишга доир муҳим шартномаларни имзолади. 1973 йил 18-26 июн кунлари Брежневнинг АҚШга жавоб ташрифи режаланди ва амалга оширилди. [208]

АҚШ ва СССР муносабатларининг илиқлашиши Тошкент ва Сиэтл шаҳарларининг ўзаро биродарлашишига йўл очди.

Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Шароф Рашидов Ўзбекистонни дунёга танитиш ва халқаро муносабатларни ривожлантиришга ҳаракат қиларди. Мисол сифатида “Тинчлик, ижтимоий тараққиёт ва халқлар озодлиги” шиори остида 1968 йилдан бошлаб ҳар икки йилда бир марта ўтказилган Тошкент халқаро кинофестивалини эслашимиз мумкин. Менимча, 1973 йилда Тошкент ва Сиэтл шаҳарларининг ўзаро биродарлашишини амалга ошириш Шароф Рашидовнинг рухсатисиз ва қўллаб-қувватловисиз жуда қийин бўларди.

Сиэтлдаги “Тошкент” номли паркда Тошкент ва Сиэтл шаҳарларининг ўзаро биродарлашишига доир тарихий лавҳа ўрнатилган (фото 45 га қаранг). Унда қуйидагича ёзилган.

“Tashkent Park

Is dedicated to peace and underatanding between the people of Seattle and Tashkent, Uzbekistan and the foresight of Seattle Mayor Husnitdin Asamov and Mayor Vahid Kazimov, and University of Washington Professor Lise Cirtautas.

To create the first US-Soviet sister city on January 23, 1973.” [207]

Бу лавҳани инглиз тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Тошкент парки

Сиэтл ва Тошкент, Ўзбекистонда яшовчилар ўртасида ўзаро тинчлик ва ҳамжиҳатлигига, шунингдек ҳоким Ҳусниддин Асомов ва ҳоким Воҳид Каримов, шунингдек Вашингтон университети профессори Лиз Циртаутаснинг узоқни кўраолганига бағишланади.

Америка-Совет (Иттифоқи)нинг биринчи биродарлашган шаҳарлари 1973 йил 23 январда тузилган” [207]

Ушбу лавҳага асосан Тошкент ва Сиэтл шаҳарлари ўзаро биродарлашиш ҳужжатини 1973 йил 23 январ куни имзолашган.

[207]-мақолада Тошкент ва Сиэтл шаҳарлари ўзаро биродарлашиш келишувини Тошкентда 1973 йил 2 июн куни Тошкент шаҳар Кенгаши Ижроия қўмитаси раиси (ҳокими) Воҳид Каримов ва Сиэтл шаҳар ҳокими ўринбосари Д. Чеймберс имзолагани ҳақида ёзилган ва имзолаш маросимида олинган фотосурат чо қилинган. Балким ушбу келишув аввал 1973 йил 23 январ куни Сиэтлда, кейин 1973 йил 2 июн куни Тошкентда имзолангандир.

Шундай қилиб, АҚШдаги шаҳар билан биродарлашган Совет Иттифоқидаги биринчи шаҳар Тошкентдир. [207]

37.5. ТОШКЕНТ-СИЭТЛ АЛОҚАЛАРИ


Фото 46. Тошкентлик ҳайкалтарош Яков Шапиронинг (1937-2021.03.04) Сиэтлдаги “Тошкент” номли паркда ўрнатилган “Афсонавий бахт қуши Семурғ” ҳайкали. [209]

1988 йил сентябрда Тошкентда М.Бобур парки ҳудудида “Сиэтл” номли парк ва парк яқинида “Сиэтл” номли кафе очилди [207].

Худди шунингдек 1988 йилда Сиэтл шаҳрида “Тошкент” номли парк очилди. Унда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ҳайкалтарош Яков Шапиронинг (1937-2021.03.04) “Афсонавий бахт қуши Семурғ” ҳайкали ўрнатилган (фото 46-га қаранг). [207]

2013 йил июнда икки шаҳарнинг биродарлашганининг 40 йиллиги Сиэтлда нишонланди. Тошкент ҳокими ўринбосари Икромбек Бердибеков раҳбарлигидаги делегация 2013 йил 23-28 июн кунлари Сиэтлда бўлди. Сиэтл шаҳар кенгаши 24 июн кунини Сиэтл-Тошкент шаҳарлари куни деб эълон қилди. [210]

2016 йил октябрда Сиэтл шаҳридаги “Тошкент” номли парк таъмирланиб қайта очилди. [211]

37.6. ШАҲАРЛАР ВА МАҲАЛЛИЙ ҲОКИМИЯТЛАР БИРЛАШМАСИ

2004 йил 5 май куни учта халқаро ташкилотлар, жумладан Бутунжаҳон биродарлашган шаҳарлар федерацияси (ББШФ)нинг биргаликда ўтказган анжуманида улар ўзаро бирлашди. Натижада Шаҳарлар ва маҳаллий ҳокимиятлар бирлашмаси (ШМҲБ) номли қудратли янги халқаро нодавлат ташкилоти тузилди [212]. Ўшандан буён Тошкент ва Сиэтл ШМҲБ аъзоси ҳисобланишади.

Тошкент шаҳри бугунги кунга қадар 8 шаҳар билан биродарлашган: Сиэтл (1973.02.06), Кортрейк (1989.09.11), Шанхай (1994 йил апрел), Сеул (2010.02.07), Берлин (1996.06.11), Бишкек (2017.05.09), Ашхобод (2018.20.05) ва Душанбе (2018.09.03). Шунингдек Тошкент 14 шаҳар билан стратегик ҳамкорлик ўрнатган. [209]

37.7. ЛОУРЕЛ ГРЕЙ ХОНИМ ТАҚДИРИ


Фото 47. Доктор Лоурел Грей хоним. АҚШ, Вашингтон шаҳри. 2020 йил апрел. [213]

Ҳофиз Шерали Жўраевнинг 1987 йилдаги АҚШ сафари воқеаларига қайтиб, у куйлаган “Ғайра-ғайра” қўшиғига рақсга тушган доктор Лоурeл Грeй хоним ва унинг кейинги тақдири ҳақида қисқача маълумот келтирай.

Доктор Лоурел Грей хоним ўз ҳаётини Ипак йўли мамлакатлари халқлари рақс санъатини ўрганиш ва ўзлаштиришга бағишлади. У 1984 йилда Сиэтл шаҳрида Ўзбек рақс ва маданияти жамиятини тузди. У 1994 йилда Сиэтлдан АҚШ пойтахти Вашингтон шаҳрига кўчиб ўтди. У “Ипак йўли рақс компаниияси” («Silk Road Dance Company»)ни ташкил қилган ва халқаро маданий фестиваллар ҳамда тадбирларда кўп марта қатнашди ва қатнашмоқда. У ҳар йили Марказий Осиё рақс лагери (кунлари)ни ташкил қилмоқда. Унда америкаликларга анъанавий ўзбек, тожик, уйғур, афғон ва форс рақсларини ўрганиш имкониятини яратмоқда.

Лоурел Грей хоним 1999 йилда “Энг яхши этник раққос” ва 2003 йилда “Энг яхши рақс саҳналаштирувчиси” халқаро мукофотларига сазовор бўлган. У Ўзбекистонга 15 марта борган, “Рақс сеҳри», «Шарқ тароналари» ва бошқа халқаро фестивалларнинг жюри аъзоси бўлган. [213]

Интернетда доктор Лоурел Грей хонимнинг веб-саҳифаси бор: www.laurelvictoriagray.com

Лоурел Грей хоним Шерали Жўраев хакида айтган гапини келтириб ўтай.

«Мeн дунёни кeздим, кўп қўшиқчиларни эшитдим. Лeкин ўзбeкистонлик хонанда Шeрали Жўраевнинг овози мeни тамоман ўзига мафтун этди. Унинг овозида сeҳр бор, жоду бор!» [89, 51-б.]

37.8. СИЭТЛ

Шерали Жўраев Тошкентда кўп йиллардан буён доимий яшамоқда. Шерали ака 1987 йилда борган ва қўшиқлар куйлаган, шунингдек Тошкент биродарлашган Сиэтл шаҳри ҳақида айрим қизиқарли маълумотларни келтирай.

1. Сиэтл номининг келиб чиқиш тарихи. Ҳозирги Сиэтл ўрнида дастлабки евроача маскан Артура Денни раҳбарлигидаги гуруҳ 1851 йил 13 ноябр куни ташкил қилишган. Улар келганда бу ерда индееслар двумаш қабиласининг 17 та қишлоғи бўлган. Улар бу ерни Ню-Йорк Алки (New-York Alki) деб номлашган. У “Келажакдаги Ню-Йорк” маъносини англатган. Дэвид Мэйнард 1853 йилда ушбу аҳоли масканини маҳаллий суквомиш и дувамиш қабиласи сардори Сиатл номи билан аташни таклиф қилди. Бунинг натижасида оқ танли келгиндилар ҳамда маҳаллий қабиладагилар иноқ яшай бошлашди ва 1855 йилда Сиетл расман шаҳар мақомини олди. [214]

2. Сиэтл АҚШдаги Вашингтон номли штатнинг марказий (пойтахт) шаҳридир. (АҚШ пойтахти Вашингтон шаҳри билан чалкаштирманг, Вашингтон шаҳри расман Колумбия округи дея номланади ва Вашингтон штатидан тахминан тўрт минг километр нарида жойлашган.) Сиэтл шаҳри Кинг номли туман маркази ҳам ҳисобланади. Сиэтл шаҳрида 2019 йилда 753 675 киши яшаган. АҚШда муҳим шаҳарлар яқин-атрофидаги шаҳарлар ва туманлар билан деярли қўшилиб кетган ва конгломерат шаҳар (ҳудуд) мақомини олган. Одатда конгломерат шаҳарда иқтисодий алоқалар қўшилиб кетган бўлади, лекин бошқарув алоҳида-алоҳида шаҳар ва туман кўринишида олиб борилади. Сиэтл конгломерат шаҳри Кинг, Снохомиш ва Пирс туманларини қамраб олган ва бу ҳудудда 2020 йилда 4018598 киши яшаган. [215]

3. Сиэтл АҚШ шарқидаги катта порт шаҳардир.

4. Сиэтл 500 та йирик компаниялар, жумладан «Microsoft», «Boeing», «Amazon» ва «Starbucks» каби улкан компаниялар ватанидир. [216]

5. Сиэтл конгломерат шаҳрининг ялпи ички маҳсулоти 2010 йилда 231 миллиард долларни ташкил қилди ([215]). Таққослаш учун: 2020 йилда Ўзбекистон Республикаси ялпи ички маҳсулоти ҳажми жорий нархларда 580 203,2 млрд. сўмни ташкил этди. Уни долларга айлантирганимизда 60 миллиард долларга яқин бўлади. [217]

6. Сиэтл тимсоли бўлмиш Спейс-Нидл («Коинотий игна») телеминораси 1962 йилда қурилган. Унинг баландлиги 185 метр. Унинг юқори қисмида жойлашган ресторан 47 дақиқада бир марта айланиб чиқади. Спейс-Нидл айланма ресторани бўлган телеминора АҚШда дастлабки минорадир ([216]). Таққослаш учун: Тошкент телеминораси 1985 йилда ишга туширилган. Унинг баландлиги 375 метр. Икки залли “Коинот” номли ресторани 98 ва 104 метр баландликда жойлашган, 60 дақиқада бир марта айланиб чиқади. 2000 йил августда Самарқанд университетини битирганимизнинг 25 йиллиги муносабати билан Тошкентда учрашув ташкиллаштиргандим. Ўшанда курсдошлар Тошкент телеминораси ресторанида бир соат бўлганмиз, Тошкентни юқоридан томоша қилганмиз ва суҳбатлашганмиз.

7. Сиэтл дунёга машҳур Microsoft команиясининг “отаси” бўлмиш Билл Гейтснинг ватанидир.

8. Microsoft команиясининг иккинчи “отаси” бўлмиш Пол Аллен 2000 йилда Сиэтлда ажойиб илмий фантастика музейи (EMP Museum / Museum of Pop Culture)ни ташкил қилди ва антиқа музей биносини қурди. Музей биносининг умумий майдони 42 минг квадрат метр. Уни қуришга 100 миллион доллар сарф қилинди. Ушбу музей қўшимча равишда Мусиқа музейи ҳамдир. У мусиқага доир маълумотлар ва экспонатларнинг кўплиги жиҳатидан дунёдаги энг катта мусиқа музейидир. [216]

9. Сиэтлда жойлашган Вашингтон университети дунёнинг 80 давлатидаги 1500 та олий ўқув юртлари орасида 2021 йилда 8-ўринни эгаллади [217]. Таққослаш учун: Ўзбекистондаги бирорта олий ўқув юрти биринчи мингталикка кира олган эмас. Яъни дунё талаблари миқёсини олганимизда олий ўқув юртларимизга талабалар танлови ва билим бериш ҳамда талаб қилиш мана шу даражада пастдир.

10. Сиэтл аҳолисининг 25 ёшдан ошганларнинг 53,8 фоизи (АҚШ бўйича ўртача 27,4 фоизи) бакалавр ва ундан юқори олий маълумотга эга, 91,9 фоизи эса (АҚШ бўйича ўртача 84,5 фоизи) ўрта таълим диломига ёки унга тенглаштирилган дипломга эга. Яъни Сиэтл шаҳар аҳолиси маълумотлиги бўйича АҚШдаги энг илғор шаҳарлардан биридир. [215]

11. Сиэтлни турли йилларда турлича аташган. 1981 йилда Сиэтлга ном бериш бўйича танлов ўтказилди. Шаҳар доимий ям-яшил ўрмонлар қўйнида жойлашганлиги сабабли унга «Зумрад шаҳар» («Emerald City») номи танланди ва шу кунгача уни халқлар ушбу норасмий ном билан ҳам аташади. [216]

37.9. УХЛАР ЭДИ КОЛУМБ ҲАМ ҲАЛИ ...

Машҳур шоиримиз Абдулла Ориповнинг «Ўзбекистон» номли шеъридаги қуйидаги мисраларни кўпгина ўзбеклар ёд билади.

Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.

Ҳофиз Шерали Жўраев бу мисраларни ҳам қўшиқ қилиб куйлаган. Аввал Абдулла Ориповнинг «Ўзбекистон» номли шеърини келтирай.

Абдулла ОРИПОВ

ЎЗБЕКИСТОН

Юртим, сенга шеър битдим бу кун,
Қиёсингни топмадим асло.
Шоирлар бор, ўз юртин бутун —
Олам аро атаган танҳо.
Улар шеъри учди кўп йироқ,
Қанотида кумуш диёри,
Бир ўлка бор дунёда, бироқ
Битилмаган достондир бори:
Фақат ожиз қаламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Юрмасман ҳеч беҳиштни излаб,
Тополмасам чекмасман алам.
Ўтирмасман эртаклар сўзлаб,
Мусалло деб йўнмасман қалам.
Кўкламингдан олиб сурурни,
Довруғ солди устоз Олимжон,
Ғафур Ғулом туйган ғурурни
Қилмоқ мумкин дунёга достон.
Олис тарих қадамим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кечмишинг бор чиндан ҳам узоқ,
Илғай олмас барчасин кўзим.
Мақтамасман мозийни бироқ,
Ўтмишингни ўйлайман бир зум.
Забтга олиб кенг Осиёни,
Бир зот чиқди мағрур, давонгир,
Икки аср ярим дунёни
Зир қақшатди Буюк жаҳонгир.
Айтгум, бу кун, у маним, маним.
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Боболардан сўз кетса зинҳор,
Бир калом бор гап аввалида.
Осмон илми туғилган илк бор
Кўрагоний жадвалларида.
Қотил қўли қилич солди маст,
Қуёш бўлиб учди тилла бош.
Дўстлар, кўкда юлдузлар эмас,
У, Улуғбек кўзидаги ёш.
Ерда қолган, о, таним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кўз олдимдан кечар асрлар,
Кўз-кўз этиб нуқсу чиройин.
Сарсон ўтган неча насллар,
Тополмасдан туғилган жойин.
Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.
Колумбда бор аламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кўп жаҳонгир кўрган бу дунё,
Ҳаммасига гувоҳ ер ости.
Лекин, дўстлар, шеър аҳли аро
Жаҳонгири кам бўлар, рости.
Беш асрким, назмий саройни
Титратади занжирбанд бир шеър.
Темур тиғи этмаган жойни
Қалам билан олди Алишер.
Дунё бўлди чаманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Боболардан сўзладим, аммо
Бир зот борким, баридан суюк:
Буюкларга бахш этган даҳо,
Она халқим, ўзингсан буюк.
Сен ўзингсан, энг сўнгги нонин
Ўзи емай ўғлига тутган.
Сен ўзингсан, фарзандлар шонин
Асрлардан опичлаб ўтган.
Она халқим, жон-таним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Бош устингдан ўтди кўп замон,
Ўтди Будда, ўтди Зардушти.
Ҳар учраган нокасу нодон,
Она халқим, ёқангдан тутди.
Сени Чингиз ғазабга тўлиб
Йўқотмоқчи бўлди дунёдан.
Жалолиддин самани бўлиб
Сакраб ўтдинг Амударёдан.
Сенсан ўшал саманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Толеингда бор экан яшаш,
Гоҳ қон ичдинг, гоҳида шароб.
Этмоқ бўлиб юртим хомталаш,
Бош устингга келди инқилоб.
Чора истаб жанг майдонидан
Самоларга учди унларинг,
Шаҳидларнинг қирмиз қонидан
Алвон бўлди қора тунларинг.
Қонга тўлган кафаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Лекин офтоб пойимол ўлмас,
Кавакларда қолмас ой нури,
Одил ҳакам — ҳақ бор, беғараз,
Мазлумларнинг буюк ғамхўри.
Қилич серпаб толе тонгида
Ўзлигингни таниб қолдинг сен.
Ўғлонларнинг қатра қонида
Ўзбекистон номин олдинг сен.
Номи қутлуғ гулшаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Тинч турарми бу кўҳна олам,
Тинч турарми доғули замон.
Оромингни бузди сенинг ҳам
Фашист деган ваҳший оломон.
Қоним оқди Данцигда маним,
Собир Раҳим йиқилган чоғда.
Лекин, юртим, кезолмас ғаним.
Ўзбекистон аталган боғда.
Сенсан номус ва шаъним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кеч куз эди, мен сени кўрдим,
Деразамдан боқарди биров.
У сен эдинг, о, деҳқон юртим,
Турар эдинг ялангтўш, яёв.
— Ташқарида изиллар ёмғир,
Кир, бобожон, яйрагил бир оз.
Дединг: — Пахтам, қолди-ку ахир,
Йиғиштирай келмасдан аёз.
Кетдинг, умри маҳзаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Сен кетарсан балки йироққа,
Фарғонада балки, балқарсан.
Балки чиқиб оқарган тоққа,
Чўпон бўлиб гулхан ёқарсан.
Балки устоз Ойбекдек тўлиб
Ёзажаксан янги бир достон.
Балки Ҳабиб Абдулла бўлиб,
Саҳроларда очажаксон кон.
Тупроғи зар, маъданим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Майли, юртим, кезсанг ҳам дунё,
Фазоларга қўйсанг ҳам қадам,
Ўзлигингни унутма асло,
Унутма ҳеч, онажон ўлкам.
Бир ўғлингдек мен ҳам бу замон
Кечмишингни қилдим томоша.
Иқболингни кўролдим аён
Истиқлолнинг уфқлари оша.
Иқболи ҳур, шўх-шаним маним.
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Завол кўрма ҳеч қачон, ўлкам,
Завол билмас шу ёшинг билан.
Музаффар бўл, ғолиб бўл, ўктам,
Дўсту ёринг, қардошинг билан.
Асрларнинг силсиласида
Боқий тургай кошонанг сенинг.
Улуғ башар оиласида
Мангу ёруғ пешонанг сенинг.
Мангу ёруғ масканим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним. [38, 1-ж., 178-181-б.]
1964-1970

Шерали Жўраев 1991 йилги катта концерти ёзилган [219]-видеонинг 58-дақиқа 05-сониясидан бошлаб “Ўзбегим” қўшиғини куйлай бошлаган. “Ўзбегим”ни айтиб бўлиб, видеода 1-соат 4-дақиқа 5-сониядан бошлаб қуйидаги сатрларни куйлаган.

Менга Пушкин бир жаҳону,
Менга Байрон бир жаҳон.
Лек Навоийдек бобом бор,
Кўкси осмон ўзбегим.

Шерали ака кейин Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон” шеъридаги қуйидаги сатрларни қўшиқ қилиб куйлаган.

Кўп жаҳонгир кўрган бу дунё,
Ҳаммасига гувоҳ ер ости.
Лекин, дўстлар, шеър аҳли аро
Жаҳонгири кам бўлар, рости.
Беш асрким, назмий саройни
Титратади занжирбанд бир шеър.
Темур тиғи этмаган жойни
Қалам билан олди Алишер.
Дунё бўлди чаманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.

Шерали Жўраев: “Христофор Колумб ҳаммамизга таниш сайёҳлардан бири. Мактабларимизда, институтларда бизга жуда яхши ўргатган. Лекин Беруний деган бизнинг юртимизда вояга етган билимдон алломаларимиздан бирини жуда ҳам кам ўрганганмиз. Худди ўша Беруний деган зот Христофор Колумб туғилмасидан бир неча юз йил аввал Америка қитъаси бор эканлигини, у ердаги одамларнинг рангларигача, қурол-яроғигача айтиб берган экан. Ўша пайтда Христофор Колумбнинг энг катта момоси бўлган экан. Ўша энг катта момосининг момосининг момоси ҳам туғилмаган экан.»

Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.
Колумбда бор аламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним. [219]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

38. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

89. (47) НИШОНОВ О. Қўшиқ сеҳри. – Т.: Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти, 2004. – 120 б.

204. ФРОЛОВ С. Сиэтл в кино (самый полный список фильмов).
- Сиэтл в кино (самый полный список фильмов): road_movie — LiveJournal (www.road-movie.livejournal.com 16.05.2014);
- www.road-movie.livejournal.com/20687.html (www.road-movie.livejournal.com 16.05.2014).

205. Всемирная федерация породнённых городов. - Всемирная федерация породнённых городов — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Всемирная_федерация_породнённых_городов (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

206. Ҳусниддин Асомов. (Таъзиянома).
– «Халқ сўзи» газетаси, 1992 йил 21 август;
- Халқ Сўзи_21_08_1992.pdf

207. Ташкент-Сиэтл. Дружба длиной почти в полвека. - Ташкент-Сиэтл. Дружба длиной почти в полвека. | Пикабу (pikabu.ru) (www.pikabu.ru 2019);
- www.pikabu.ru/story/tashkentsiyetldruzhba_dlinoy_pochti_v_polveka_6518451 (www.pikabu.ru 2019).

208. Бреежнев, Леониид Ильиич.
- Брежнев, Леонид Ильич — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Бреежнев,_Леониид_Ильиич (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

209. Пойтахтнинг қардош ва стратегик ҳамкор шаҳарлари қайсилар?
- Пойтахтнинг қардош ва стратегик ҳамкор шаҳарлари қайсилар? (kun.uz) (www.kun.uz 2019.22.02);
- www.kun.uz/news/2019/02/22/poytaxt-pobratimlari-va-strategik-hamkor-shaharlari-qaysilar (www.kun.uz 2019.22.02).

210. Ташкент и Сиэтл отметили 40-летие побратимства. - Ташкент и Сиэтл отметили 40-летие побратимства – Газета.uz (gazeta.uz) (www.gazeta.uz/ru/ 16.07.2013);
- www.gazeta.uz/ru/2013/07/16/seattle/ (www.gazeta.uz/ru/ 16.07.2013).

211. В Сиэтле после реставрации открыт парк «Ташкент». - В Сиэтле после реставрации открыт парк «Ташкент» (ozodlik.org) (www.rus.ozodlik.org/a/ 03.10.2016);
- www.rus.ozodlik.org/a/28028668.html (www.rus.ozodlik.org/a/ 03.10.2016).

212. Объединённые города и местные власти (Шаҳарлар ва маҳаллий ҳокимиятлар бирлашмаси). – Объединённые города и местные власти — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Объединённые_города_и_местные_власти (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

213. Лаурель Грей: Мы все должны приложить совместные усилия и побороть эту проблему.
- Лаурель Грей: Мы все должны приложить совместные усилия и побороть эту проблему (uzdaily.uz) (www.uzdaily.uz/ru/ 02.04.2020);
- www.uzdaily.uz/ru/post/50614 (www.uzdaily.uz/ru/ 02.04.2020).

214. Сиэтл. - Сиэтл — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Сиэтл (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

215. Seattle metropolitan area.
- Seattle metropolitan area - Wikipedia (www.ru.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Seattle_metropolitan_area (www.ru.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia).

216. Топ 15 фактов о Сиэтле. - Топ 15 фактов о Сиэтле (englishdom.com) (www.englishdom.com 19.09.2018);
- www.englishdom.com/blog/top-15-faktov-o-sietle/ (www.englishdom.com 19.09.2018).

217. 2020 йилда Ўзбекистон ЯИМининг ҳажми 1,6 фоизга ошди. - 2020 йилда Ўзбекистон ЯИМининг ҳажми 1,6 фоизга ошди - Халқ сўзи (xs.uz)
- «Халқ сўзи» газетаси, 2021 йил 16 январ.

218. 2021 Best Global Universities Rankings (Дунёдаги энг яхши университетларнинг 2021 йилдаги рейтинги (даражаси)). - 2021 Best Universities in the World - US News

219. ОЛЕГ ЮСУПОВ. Шерали Жураев энг яхши концерти.
- Шерали Жураев энг яхши концерти - YouTube (www.youtube.com March 17, 2015. 1 соат 40 дақиқа 01 сониялик концерт видеоси);
- www.youtube.com/watch?v=TmmDSTs8-bo (www.youtube.com March 17, 2015. 1 соат 40 дақиқа 01 сониялик концерт видеоси).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 5 июл

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 36)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

36. “АНДА ЖОНИМ ҚОЛДИ” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ
ЛАТИФНИНГ “БОБУР МОНОЛОГИ” ШЕЪРИ ВА ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР РУБОИЙСИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “АНДА ЖОНИМ ҚОЛДИ” ҚЎШИҒИ

Фото 43. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530). [201]

Китобимнинг 6-, 21-, 33-параграфларида ҳофиз Шерали Жўраевга қарши Давлат хавфсизлик қўмитаси (ДХҚ) раҳбарияти ва зобитлари уюштирган провокациялар ҳақида ёзгандим. Шерали Жўраев 1968 йилда “Ўзбегим” қўшиғини куйлай бошлагач уни 1969 йилда ДХҚ ўзининг қора рўйхатига киритган ва радио ҳамда телевидение орқали қўшиқларини эшиттириш ва кўрсатишни тақиқлаган. Шундай тақиқлашларга қарамай Шерали аканинг кўплаб мухлислари ҳофиз тўйларда куйлаган қўшиқларни кассеталарга ёзиб олиб ёки овоз ёзиш студияларида ёздириб олиб ўзлари эшитган ва бошқаларга ҳам эшитиш ҳамда завқланиш имкониятини яратган. Мен ҳам Шерали Жўраев ижросидаги қўшиқларни дастлаб 1970 йил кузида Самарқанд Давлат университети юқори босқичида ўқиётган талабаларнинг кассетали магнитафонида эшитиб завқланганим ҳақида китобимнинг 7-параграфида ёзгандим.

Шоирлик қобилияти бўлганлар эса яхши шеърлар ёзиб Шерали Жўраев қўшиқлари репертуарини бойитиш орзўсида ижод қилганлар (репертуар – бирор бадиий коллектив ёки алоҳида актёр, хонанда томонидан ижро этиладиган пеесалар, музика асарлари ва бошқа асарлар мажмуи). ДХҚ зобитлари бундай мухлислар тарқатаётган кассеталарни ва айрим ёш шоирлар ижодини расмий тақиқлаш имкониятига эга эмасди. Улар бундай ашаддий мухлисларга қарши провокациялар қўллаган. Шундай воқеа Шерали Жўраевнинг “Бола дунёни тебратар” номли [7]-китобида ёзилган. Уни баён қилай ва кейин фикр-мулоҳазаларимни давом қиламан.

“Сизга “Бобур монологи” тўғрисида гапириб бермоқчиман.

Бир куни йўлда кетаётсам, ҳарбий кийимдаги нотаниш киши мени тўхтатди. Турли-туман одамлар билан бу хилда гаплашавериб, ўрганиб кетганман. Саломлашдик, танишдик. Мени анчадан бери излаб юрар, маслаҳатлашадиган гапи бор экан. Бажону дил қулоқ солдим. Унинг қайниси касалхонада бўлиб, яқинда оғир операциядан чиқибди. Ҳар замон-ҳар замонда : “Эҳ, олдимга Шер ака келганида тузалиб кетармидим”, деб қўяркан. Борсам, ҳозироқ соғаядигандек тинчим йўқолди. Тезда республика онкология ва радиология илмий-текшириш институтига етиб келдик. Йигитнинг аҳволи ҳақиқатан ҳам оғир экан. Битта кўзини олиб ташлашибди. Оғзига сув томизиб туришибди. У мени кўриб, жуда қувониб кетди. Ёнида анча ўтирдим.

- Ҳали албатта тузалиб кетасиз, - дедим хайрлаша туриб. – Фақат умидсизланманг. Йигит киши мағрур, яшашга ишончи зўр бўлиши керак.

Врачлар билан ҳоли гаплашгач, юрагим эзилиб кетди. Уларнинг айтишича, йигит яна бир ҳафтагина яшаши мумкин экан, холос.

Янги қўшиқларим ёзилган магнит лентасини дўстларимдан бериб юбордим. Уни эсламасликка тиришавердим. Ўн гулидан бир гули очилмаган йигит умрининг бевақт хазон бўлишини ўйлаш оғир барибир.

Кўп ўтмай ундан хат олдим. Кўзларимга ишонмайман. Латифнинг туппа-тузук қалами бор экан. Хатга шеърларини ҳам қўшиб жўнатибди. Унинг “Бобур монологи” деган шеъри бутун вужудимни зирқиратиб юборди. Ўша пайтда Бобур таваллудининг 500 йиллиги нишонланаётган эди. Юбилей концертида илк бор шу қўшиқни куйладим. Шеър матни ёзилган қоғоз доиранинг ичида бўлиб, шунга қараб айтдим. Ҳозир бу менинг энг севимли қўшиқларимдан бири ҳисобланади. Аммо ҳар гал куйлаганимда Латиф ҳақидаги ўйлар менга азоб беради.

Кейинчалик суриштириб билдим: у билимли, тиришқоқ, тузуккина ташкилотчилик салоҳиятига эга йигит экан. Шу билан бирга қизиққон, жисмоний жиҳатдан ҳам кучли бўлган. Табиийки, бунақа кишиларнинг ҳатти-ҳаракатларини ҳамма ҳам тўғри қабул қилавермайди, барча тенгдошлари ҳам унга самимият, ҳавас ила қарамайди. Латиф Тошкент Давлат Университетининг филология факультетида ўқир, ётоқхона студентлар совети (кенгаши)нинг раиси қилиб сайланган экан. Талабалар ҳаётини яхши биламан: ота-она, қариндош-уруғ, ўқитувчилардан ажралган ҳолда “эркин” яшашнинг масъулияти борлигини барча ҳам бирдик тушунмайди. Ҳозир-ку, анча тартибга тушилгандир, аммо илгари ётоқхоналарда спиртли ичимлик истеъмол қилувчилар кўп бўлар, бунинг орқасида турли кўнгилсиз ҳодисалар юз бериб турарди. Бундай шароитда студентлар Совети раисининг ташвиши кўп бўлади.

Бир куни кечаси кимнингдир туғилган кунини нишонлашади. “Узоқ умр, сиҳат-саломатлик, дўстга зор, душманга хор, номардга муҳтож бўлмаслик, бирлик, жипслик учун” қадаҳлар кўтарилган, албатта. Ярим кеча бўлади ҳамки, меҳмонлар тарқалишмайди. Аксинча, тинчгина дам олиб ётганларнинг ҳаловатини бузиша бошлайди. Шунда Латиф фақатгина студентлар Совети раиси сифатида эмас, ўзини билган инсондек уларни тартибга чақиради. Ичимликдан бошлари қизиб қолган, ҳозиргина бир-бирларини қўллаб-қувватлашга қасамёд қилиб қадаҳ кўтарганлар унинг бу “шаккоклиги”дан беҳад ғазабланишади. Ўртада жанжал чиқади.

Албатта, кўп ўтмай тўполон тинчийди, ҳамма ўз хонасига тарқалади. Эртасига эса Латиф дарсга бормайди. Ундан кейин ҳам. Қишлоғига қайтиб кетиб, даволанмоқчи бўлган экан. Уйидагиларга: “Қаттиқ йиқилдим”, дебди. Врачлар юзидаги шишларни қайтаришади, ёрилган жойларни тузатишади, бироқ унинг аҳволи яхшиланмайди. Латиф эса нима бўлганлигини очиқ айтмайди. Орадан анча вақт ўтиб кетади. Кейин маълум бўлишича, унинг жағ суяклари қаттиқ шикастланган, эзилган экан. Буни ҳеч ким ўз вақтида билмаган. Натижада жағнинг суяклари ичдан йиринглаб, кўзга таъсир этади. Мен унинг ёнига борганимда кўзини ана шу сабабдан олиб ташлашган экан. Ўша пайтда ҳам у ўзига қандай азоб беришгани, кимлар билан муштлашгани тўғрисида миқ этиб оғиз очмаган. “Агар бировга оғиз очсанг- ўлдирамиз!” – деб қўрқитишганмикин? Йўқ, менимча. Латиф бунақа пўписалардан чўчимасди, ўша кунги суҳбатимиз давомида унинг сўзларидаги қатъият бундай хаёлга боришимга асос бермайди. Энди ўйлаб кўрсам, у мард ва бағри кенг йигит бўлган экан.

Ўша куни шовқин-сурон, тўполонни Латифдан бўлак ҳеч ким эшитмаганмикан? Йўқ, ҳамма билган, эшитган. Лекин бу “бошоғриқ” воқеага гувоҳ бўлиб қолишдан қўрққанликлари учун ожиз қалбларига алланарсалар дея таскин бериб, бошларини кўрпага қаттиқроқ буркаб ухлайверишган!

Латиф касал ҳолида ўз юртига борганда, бутун дард-аламини ичига ютиб, нималар ҳақида ўйлаган экан? “Бобур монологи” шеърини ёзаётганда қандай хаёлларга борган экан? “Падаримни ютиб кетган жарда жоним қолди менинг, Қалбим торин чертиб кетган ёрда жоним қолди менинг, Анда жоним олиб қолған ерда жоним қолди менинг, Фарзандини меҳмон этган Андижоним қолди менинг” деган сатрларни қоғоз бетига терганда фақат Бобур ҳасратинигина ифодалаган деб бўладими? Кўзлари ҳаётга тўймаган ёш йигитнинг бу каби самимий, вазмин ва дардли мисралари унинг ҳаётини ўйлаганинг сайин қалбингни ларзага келтираверади.” [7, 38-41-б.]

Менимча, ҳофиз Шерали Жўраевнинг мухлиси бўлган ёш талантли шоир Латифга қарши ушбу қаттиқ калтаклаш провокацияси олдиндан пухта режалаштириб ўтказилган. Тасаввур қилинг, Латиф “Бобур монологи” каби кучли танқидий шеърлар ёзиб ҳофиз Шерали Жўраев билан ижодий ҳамкорлик қила бошласа қандай ажойиб ўлмас қўшиқлар яратилиши мумкин бўларди. ДХҚдагилар буни яхши тасаввур қилишади ва олдиндан чора кўриш иложини режалаштиришади ҳамда провокация ёрдамида амалга оширишади. Провокация дунё давлатлари, жумладан Ўзбекистон махсус хизмат органларининг асосий иш услубларидан биридир. Провокация мавзуси ўзбек адабиётида ва мақолаларида жуда кам ёритилган мавзудир. Бунга доир таҳлилни бошқа параграфда давом эттирарман, иншааллоҳ. Ўзимга қарши шунга ўхшаш провокация уюштиришмоқчи бўлганликларга доир воқеани қисқача баён қилай.

Мен 1977 йил 1 декабрда Тошкент Кибернетика институтига аспирантурага кирдим. Менга Тошкент шаҳар, Академиклар шаҳарчаси, Файзулла Хўжаев (ҳозир Дурмон) кўчаси, 51-уйда жойлашган Ўзбекистон Фанлар академиясига қарашли уч қаватли аспирантлар ётоқхонасидан уч йил муддатга жой беришди. Ётоқхонанинг 2-қавати, 45-хонаси телевизорхона бўлиб, одатда ётоқхонада яшовчилар телевизор томоша қилишарди. Бу хонада баъзан йиғилишлар ҳам ўтказиларди.

1978 йил. Бир куни 45-хонага кирдимда турган ҳолимда бироз телевизор томоша қилдим. Хонада яна 2-3 нафар томошабин бор эди. Телевизорда кимлардир куйдим-пишдим қўшиқларни куйлашди. Мен норози оҳангда “Фақат куйдим-пишдим қўшиқларни кўрсатишади. Бошқа қўшиқларни куйлашмайди ва кўрсатишмайди” деган маънода гапирдим. Шу вақти телехонага 25 ёшлардаги киши кирди. У бир гап гапирди. Мен унга жавобан телевизорда Шерали Жўраев, Владимир Висотский куйлаган қўшиқларни кўрсатишмаётганини айтдим. У Шерали Жўраевнинг фарзанди йўқлигини айтиб қуйидаги гапларни қўшимча қилди (маъноси):

“Шерали Жўраев билан Камолиддин Раҳимов кимнинг пули кўплиги ҳақида баҳслашиб қолишибди. Баҳсни давом қилиш учун бошқа кунни белгилашибди. Шерали Жўраев халта-халта пулларини машинасига ортиб келибди. Камолиддин Раҳимов эса “Волга” машинасида беш нафар фарзанди билан келибди ва унга: “Менинг бойлигим мана шу фарзандларим” дебди. Шерали Жўраев бунга жавоб бера олмабди” деди.

Мен ҳурмат қиладиган ҳофизим ҳақида бу кишининг тутуруқсиз гаплари жаҳлимни чиқарди. Ўзимни тутиб савол бердим: “Бу гапларни қаердан олдингиз? Бирор газета-журналдаги мақолада ўқидингизми ёки шундай баҳс бўлганига гувоҳ борми?” У “менга биров айтди” деган маънода жавоб берди. Мен унга: “Бундай асоссиз миш-миш гапларни тарқатиб юришингиз яхши эмас” дедим ва телевизорхонадан чиқиб кетдим.

Энди Латифнинг “Бобур монологи” шеърини келтирай. Охирги тўрт қатор шеър Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг (1483-1530) рубоийси бўлиб, уни Шерали Жўраев қўшиқ матнига қўшган.

Латифнинг “Бобур монологи” шеъри ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур рубоийси, Шерали Жўраев қўшиғи

АНДА ЖОНИМ ҚОЛДИ МЕНИНГ

Падаримни ютиб кетган жарда жоним қолди менинг,
Қалбим торин тортиб чертган ёрда жоним қолди менинг.
Қалам бирлан шамшир тутган ерда жоним қолди менинг,
Шаббобликда шабгир этган анда жоним қолди менинг,
Анда жоним олиб қолғон Андижоним қолди менинг.

Нодиримсан, Андижонни қалбим ҳаргиз тарк этмайин,
Ҳабибимсан, Андижоннинг ёдин ҳаргиз тарк этмайин,
Илҳомчимсан, Андижонни ким ҳаргиз тарк этмайин,
Анда номим боқий этган Андижоним қолди менинг.

Боғишамол насимига куйган дилим зор айлабон,
Риёликни рафиқ билган рақиблар озор айлабон,
Диёримда муқимликни замонам душвор айлабон,
Фурқатида эъ‎тимодим афғонга изҳор айлабон,
Фарзандини меҳмон этган Андижоним қолди менинг.

Бобурингман, фатво берган юртим ҳаргиз тарк этмайин,
Анда номим боқий этган Андижоним қолди менинг.
Қай ёнғаки азм этсам, ёнимда борур меҳнат,
Қай сориға юзлансам, ўтрумға келур қайғу,
Юз меҳнату ғам кўрган, осойиши кам кўрган,
Минг дарду ситам кўрган мандек яна бир борму?
Юз меҳнату ғам кўрган мандек яна бир борму?
Осойиши кам кўрган мандек яна бир борму?

Толеъ йўқи жонимға балолиғ бўлди,
Ҳар ишники, айладим - хатолиғ бўлди.
Ўз юртни (ерни) қўйиб, Ҳинд сори юзландим,
Ё Раб, нетайин, бу не юз қаролиғ бўлди?! [202, 78-б.], [203]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

201. ҚОСИМОВА Н. Заҳириддин Муҳаммад Бобур - янги ёзув кашфиётчиси.
- ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР — ЯНГИ ЁЗУВ КАШФИЁТЧИСИ — Nargis.uz (www.nargis.uz 2019.05.11);
- www.nargis.uz/?p=2570 (www.nargis.uz 2019.05.11).

202. ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР. Ғазаллар, рубоийлар, туюқлар, қитъалар, тўртликлар, маснавийлар, фардлар.
- Microsoft Word - zahiriddin_bobur_ziyouz_com.doc (tiiame.uz)
- www.staff.tiiame.uz/storage/users/83/books/ofiyM3FsM4VzTBkjOqP2ctVj8hq94LVAIRmKJ4Bu.pdf (www.staff.tiiame.uz www.ziyouz.com кутубхонаси).

203. АБДУМАТИЛИБ МИРЗО. Андижоним колди меним Шерали Жураев.
- Андижоним колди меним Шерали Жураев - YouTube (www.youtube.com August 20, 2019. 10 дақиқа 40 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=JTKupmuFym4 (www.youtube.com August 20, 2019. 10 дақиқа 40 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 16 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 35)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

35. 1981: АНДИЖОНДАГИ ТЎЙ
МАХТУМҚУЛИНИНГ “БУЛБУЛ НАВО ҚИЛГАН ҲАВОЛИ БОҒЛАР» ДЕЯ БОШЛАНАДИГАН ШЕЪРИ. ТУРКМАНЧАДАН МИРЗО КЕНЖАБЕК ВА ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ТАРЖИМАСИ. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ДАВРОН ТЎХТАМАС» ҚЎШИҒИ


Фото 42. Адҳамжон Шерматов (1958-2011). [198]

Ҳофиз Шерали Жўраев 1981 йилда Андижон шаҳридаги тўйда қатнашди. Тўй арафасида ва тўйда бўлиб ўтган воқеа ҳақидаги маълумотни менга андижонлик шоир Адҳамжон Шерматов 2008 йил 18 май куни берди. У билан танишишим тарихини қисқача айтиб берай.

“Китобнинг учинчи нашрига кириш сўзи”да ёзганимдек, китобимнинг биринчи нашрини www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 8 мартдан бошлаб параграфма-параграф чоп қила бошладим. Шерали Жўраев мухлисларидан бири бўлмиш Канадада яшаётган андижонлик қочқин, шоир ва ёзувчи Холдор Вулқон (Абдусаломов) электрон почта орқали менга хат ёзди. Хатлаша бошладик. У Шерали Жўраев ҳақида “Мукаммал дунё” номли достон ёзгани, достон Андижонда дўсти Адҳамжон Шерматовда қолгани ва шуни бориб олиб келишимни илтимос қилди. Мен рози бўлдим. У менга йўлкира пулини ортиғи билан жўнатди. Маълумки, 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини рўй берганди. Шу қонли сананинг уч йиллигини Тошкентда ўтказиб сўнгра Андижонга бордим. Андижонга бориб бир неча кундан кейин Тошкентга қайтганимгача Ўзбекистон кучишлатар орган зобитлари кузатувида бўлдим. Тошкентга қайтгач Холдор Вулқоннинг “Мукаммал дунё” достонини компютерда териб www.turonzamin.com сайтида 2008 йил 7 июн куни чоп қилдим. [137]

Адҳамжон Шерматовнинг Шерали Жўраев ҳақидаги «Сотилмас қалб эгаси» номли ҳикоясининг асосий қисмини китобимнинг 23.4-параграфида келтиргандим. Адҳамжон айтишича, «Холис» газетаси муҳарририятидагилар мақоланинг қуйида келтирилаётган қисмини газетада чоп этишмабди. У бу ҳақда менга 2008 йил 18 май куни Андижондаги уйида гапириб берди ва шу мақоланинг тўлиқ нусхасига ўз имзосини қўйиб тақдим этди.

«Орадан кўп ўтмай ўша йили (1981 йилда, А.Ш.) Андижон шаҳрининг Шимолий кичик даҳасида яшовчи опам суннат тўйи қилиш тараддудига тушди. Тўйга Шeрали Жўраев кeладиган бўлибди. Тўй тараддуди бошланган, бир томонда сўқим, қўй сўйилаётган, бир томонда қозон-ўчоқ, стол-стул дeгандeк ҳамма юмуш билан банд. Шу пайт Нурмуҳаммад (поччамиз)ни бир жўраси гап отиб қолди:

- “Нур, Шeралини қанчага гаплашдинг, биз уни жуда катта пулга кeлади” дeб эшитганмиз дeди, қошини кeриб – ўзи ростдан кeладими ёки миш-мишми?

- Бу мeнинг ишим, сeнга нима – дeди Нур ака нимадандир тажанг бўлиб турган шeкилли.

Жўрасини жeркиб:
- Мeнга-ку барибир, лeкин дўст-душман бор, тағин ер чизиб қомагинда ошна – дeди жўраси қитмир оҳангда.

Бу гапларни эшитиб, набирасини ўйнатиб ўтирган тоғойим (тоғам, А.Ш.) Хўжамбeрди полвонни қошлари чимирилди (жаҳли чиққанда шундай бўларди).

- Ҳe … бола нималар дeб валдираяпсан, индамаса жа .. ҳаддингдан ошиб кeтяпсан-а! Шeр (тоғойим ҳофизни шундай атарди) сeнга ўхшаган бeбурдлардан эмас. Агар сeнга ўхшаган бўлганда аввало ваъда бeрмасди, хў, ўша катта пул бeрадиган казо-казоларникига кeтган бўларди. Оддий ошпазнинг тўйига кeлмасди, тушундингми? Шeр сотилмас қалб эгаси. Сeнга ўхшаганлар ҳофизнинг торини битта қулоғига ҳам арзимайди. Бунақанги ҳофизлар юз йилда битта туғилади, - дeди тоғойим жаҳли чиқиб. Панжалари мушт бўлиб тугилди (тоғам 2-Жаҳон уруши қатнашчиси эди). Кўпчилик ўртага тушиб мунозарани бости-бости қилишди.

Эртаси куни кeчга яқин Шeрали Жўраев тўйхонага кириб кeлди, оёғи остига паёндозлар тўшалди. Куй-қўшиқ бошланди. Ҳофиз ярим тунгача тўхтамасдан қўшиқ куйлади. Бутун Шимолий даҳа аҳолисига ҳақиқий қўшиқ байрамига айланди. Илк бор ўшанда тоғойимни кўзида ёш кўрдим. Бу ёшлар сeвинч, масрурлик ёшлари эди.

Шу пайт кeчаги Нур акамни жўраси тоғамни ёнига кeлди. Анчагина кайфи ҳам бор эди:

- Полвон тоға мeни кeчиринг, кeча билмай гапириб юборибман, узр тоға – дeди тeбраниб.

- Сeни Аллоҳ кeчирсин болам, бундан кeйин билиб гапиргин, тушундингми? Қара, ҳофиз тўрт соатдан бeри тинимсиз қўшиқ айттяпти, сeн бўлсанг эшитиб мазза қилишнинг ўрнига алжираб қолибсан – дeди тоғойим.

Кимдир кeлиб тоғамни ўйнаб бeришини сўраб даврага тортиб кeтди. Созандалар “Дилхирож” куйини бошлаб юборишди. Тоғамни ўйинга тушишини умримда биринчи бор кўришим эди. Мeнга отам ўрнида ота бўлган мeҳрибон тоғам, ўйнар эди. Улуғ Ватан урушида осколка ўйиб кeтган билакларидаги чуқурчалар ҳам ўйнарди. Назаримда, тоғам куйга монанд эшилиб, тўлғаниб ўйнарди.

Ҳофиз чўнтагидан бир пачка пул олиб кeлиб, тоғамга қистирди. Қучоқлаб кўришиб, нималардир дeди ва кулди. Тоғамни кўзларида ҳамон кўз ёшлари аримасди … тўй тугади. Шундан кeйин бирор марта тоғамни ўйнаганини кўрмадим.» [137]

Мен 2013 йил август ойида Америка Қўшма Штатларидан қўшни Канадага сафар қилдим ва Канадада яшаётган айрим қочқин ўзбеклар билан, жумладан Холдор Вулқон уйига бориб учрашиб суҳбатлашдим. Суҳбат давомида унинг айтишича Адҳамжон Шерматов юрак ҳуружи билан вафот қилибди. Адҳамжон очиқ кўнгил яхши инсон эди.

Адҳамжоннинг ёрқин хотираси учун у ҳақда “Холис” газетасида 2008 йил 15 май куни чоп қилинган маълумотни ва иккита шеърини келтирай.

“Адҳамжон Шeрматов 1958 йил 9 майда Андижон шаҳрида туғилган. 1975 йил Андижон шаҳридаги 21-ўрта мактабни битирган. Андижон элeктромeханика тeхникумида тахсил олгач, Андижон элeктромeханика заводида ва Андижон шаҳридаги "Тараққиёт” фирмасида фаолият кўрсатди.

Адҳамжон Шeрматов кўнчи, ҳунарманд йигит. Вақтли матбуотда шeърлари ва ҳажвий ҳикоялари чоп этилган ва этилмоқда.

КЎЧАСИНИ СУПУРГАН ҚИЗЛАР

Тонги уфқларга ўйчан боқади,
Ҳаёл дарёсида гулдек оқади.
Атлас оловида бағрим ёқади,
Субҳидамда кўча супурган қизлар.

Эгнида хон атлас, қирмиз қаболар,
Ҳаёлларин олиб қочгай саболар,
Боғларда мусаффо, муздек ҳаволар,
Субҳидамда кўча супурган қизлар.

Саболар чeртади зулфи торини,
Сукунатга сўйлар дилда борини.
Пинҳон кутиб яшар севган ёрини,
Субҳидамда кўча супурган қизлар.

ҚАЛАМИМ

Гоҳида аёвсиз қийнайман сeни,
Бўғзимга ботганда ҳасрат, аламим.
Оғир дамда ташлаб кетмадинг мени,
Ёлғиз, садоқатли дўстим, қаламим.

Бировлар устимдан кулганда гоҳи,
Булутга беркинса Ҳақиқат моҳи,
Самоларни тутса дилимнинг оҳи,
Сени найза қилиб ўсдим қаламим.

Шеърларим жисмингда яралган япроқ,
Сен буюк чинорсан мен эса тупроқ,
Сени соғинаман ҳаммадан кўпроқ,
Менинг садоқатли дўстим қаламим.
Бўронлардан сени тўсдим қаламим.” [198]

Адҳамжонни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин, охиратлари обод бўлсин. Омин!

Ушбу параграф охирида Махтумқулининг “Булбул наво қилган ҳаволи боғлар» дея бошланадиган шеърини келтирай. Шеърни туркманчадан Мирзо Кенжабек ўзбек тилига ўгирган ва у шеър номини «Айланмас» деб таржима қилган.

Махтумқули шеъри. Туркманчадан Мирзо Кенжабек таржимаси

АЙЛАНМАС

Булбул наво қилган ҳаволи боғлар.
Булбул сендан кетар, фиғон айланмас.
Ёқимли, ёмғирли, умрли тоғлар,
Селлар сендан кетар, тумон айланмас.

Одам яратилмиш баландли-пастли,
Ақлли, фикрли, далили-мастли,
Йигитлик бир кўйга – баҳорнинг фасли,
Баҳор сендан кетар, замон айланмас.

Келганни қаршила, бўлса мажолинг,
Яхши тутавергил ниятинг, феълинг,
Дунё давронинда очиқ тут қўлинг,
Давр сендан кетар, даврон айланмас.

Бу дунё ғавғодир, бир қол-мақолдир,
Кими “Берҳо-бер”дир, ким “Олҳо-ол”дир,
Йигитлар, бу дунё шунга мисолдир,
Барқ урар осмонда, борон айланмас.

Бу манзилдир уч кун сен еб-ичганда,
Ўрнашиб, тирмашиб, белинг очганда,
Узангинг тортарлар, тўрт кун кечганда,
Беш кундан юқори меҳмон айланмас.

Бағрин очар бир кун, ер сени гизлар,
Қаро хокдан тўлар бу наргис кўзлар,
Отингга ишонма, чаманли тузлар,
Чаман сенда қурир, жайрон айланмас.

Махтумқули айтар ориф дўстига,
Ким қолар тушмасдан ажал дастига? –
Фалак бир кун солар ернинг остига,
Оғиздан тил кетар, забон айланмас. [199]

Шерали ака қўшиқ қилиш жараёнида шеърнинг анчагина жойига яхшилаш маъносида тузатиш киритган. Шу сабабли ушбу шеърни «Мирзо Кенжабек ва Шерали Жўраев таржимаси» деб ёздим ва иккала матнни алоҳида-алоҳида келтирдим. Шерали ака шеърнинг тўртинчи ва олтинчи тўртликларини куйламагани учун уларни қуйидаги матнда келтирмадим.

Махтумқули шеъри. Туркманчадан Мирзо Кенжабек ва Шерали Жўраев таржимаси. Шерали Жўраев қўшиғи

ДАВРОН ТЎХТАМАС

Булбуллар сайраган ҳаволи боғлар.
Булбул сандан кетар, фиғон тўхтамас.
Қуёшли, ёмғирли, оқ қорли тоғлар,
Туман сандан кетар, селлар тўхтамас.

Одам яратилмиш баландли-пастлик,
Ақлли, фикрли, онгли ва эслик,
Йигитлик чоғинда мисли ёз фасли,
Баҳор сандан кетар, замон тўхтамас.

Келганга қаршиқ, бўлса мажолинг,
Тўғри тутайвергил нияту феълинг,
Дунё давронинда очиқ тут қўлинг,
Давр сандан кетар, даврон тўхтамас.

Бир манзилга бориб белинг ечган сўнг,
Ўлтириб суҳбатинг охир кўчган сўнг,
Узангинг тортарлар, тўрт кун кечган сўнг,
Беш кундан ортиқча меҳмон тўхтамас.

Махтумқули айтар ориф дўстига,
Ким қолар тушмайин ажал дастига? –
Ажал бир кун тортар ерни остига,
Оғиздан тил кетар, забон тўхтамас.

Булбуллар сайраган ҳаволи боғлар.
Булбул сандан кетар, фиғон тўхтамас.
Қуёшли, ёмғирли, оқ қорли тоғлар,
Туман сандан кетар, селлар тўхтамас. [200]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

31. (10) ХОЛДОР ВУЛҚОН. Мукаммал дунё: Достон.
- www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.com саҳифаси, 2008 йил 7 июн;
– Мукаммал дунё - 4 Августа 2009 - Персональный сайт (ucoz.ru) (www.valfajr.ucoz.ru 2009.04.08);
- www.valfajr.ucoz.ru/news/2009-08-04-590 (www.valfajr.ucoz.ru 2009.04.08).

198. Адҳамжон Шeрматов.
- “Холис” газетаси, 2008 йил 15 май, 11-б.;
- Адҳамжон Шерматов - 13 Июля 2008 - Персональный сайт (ucoz.ru) (www.valfajr.ucoz.ru 2008.013.07);
- www.valfajr.ucoz.ru/news/2008-07-13-167 (www.valfajr.ucoz.ru 2008.013.07).

199. Махтумқули (1733-1783). Туркманчадан Мирзо Кенжабек таржимаси.
– www.ziyouz.uz/jahon-sheriyati/turkman-sheriyati/maxtumquli/ (www.ziyouz.uz 2017.31.03);
- Махтумқули (1733-1783) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2017.31.03).

200. Шерали Жўраев"Даврон тўхтамас".
- Шерали Жўраев"Даврон тўхтамас" - YouTube
- www.youtube.com/watch?v=6V9IYCrmels (www.youtube.com August 19, 2020. 7 дақиқа 35 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 15 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри