Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН: МУАММО ВА УНИНГ ЕЧИМИ

Фото 1. Қорақалпоғистон Республикаси байроғи. [1]

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи.
1-қисм. Қорақалпоғистон муаммоси
1. Умумий маълумотлар.
2. Муаммо тарихи.
3. 1990: Декларация о государственном суверенитете Республики Каракалпакстан.
4. 1990: Қорақалпоғистон Республикаси Давлат Мустақиллиги ҳақидаги Декларация.
5. 1993: Диктатор Ислом Каримовнинг ваъдабозлиги.
6. Қорақалпоғистон Конституцияси камчиликлари.
7. 2007: “Эркин Қорақалпоғистон” Миллий Тикланиш партияси Баёноти.
8. 2019: Суверен Мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг сургундаги ҳукуматини ташкил этиш тўғрисидаги қарор.
9. Провокация тушунчаси.
10. 2022: Сиёсий провокация.
11. Воқеалар ривожи.
12. 2022: Қорақалпоғистон мухолифатининг таклифи.
13. 2023: Суд жараёнлари.
14. 2023: Фолкер Тюркнинг Қорақалпоғистонга ташрифи.

2-қисм. Қорақалпоғистон муаммосининг ечими.
15. Қатағон услуби нимага олиб келади?
16. АҚШ мустақиллиги тарихидан сабоқ.
17. Муаммонинг сиёсий ечими.
18. Муаммонинг иқтисодий ечими.
19. Муаммонинг ижтимоий ечими: тоза ичимлик суви муаммосини ҳал қилиш.
20. Айрим хулосалар.
Фойдаланилган адабиётлар.

КИРИШ СЎЗИ

Қорақалпоғистонда 2022 йил июн охири – июл бошида рўй берган норозиликлар ва қонли воқеалар кўпчилик учун, жумладан мен учун ҳам кутилмаган воқеалар бўлди. Уларнинг сабаби нимада? Қорақалпоғистон мухолифати ва унинг қандай мақсадлари бор?

1990 йил 14 декабр кунги Қорақалпоғистон Мустақиллиги Декларацияси, диктатор президент Ислом Каримовнинг 1993 йилдаги ваъдабозлиги ва бошқа муаммоларни ушбу мақоламнинг биринчи қисмида таҳлил қиламан. Қорақалпоғистон мухолифатининг ҳужжатлари қорақалпоқ, рус ва инглиз тилларидадир. Мен рус тилидаги ҳужжатларини ўзбек тилига ўгириб келтираяман. “Ҳужжатларни атайлаб нотўғри таржима қилган” деб айбламасликлари учун ҳужжатларни рус тилида ҳам келтирдим.

Мақоламнинг иккинчи қисмида Қорақалпоғистон муаммосини ҳал қилиш йўлларини таклиф қиламан. Ушбу таклифларни қисқача тезис кўринишида баён қиламан. Чунки батафсил таҳлил қилиб ёзишга вақт масаласида имкониятларим чегараланган.

1-ҚИСМ. ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН МУАММОСИ

1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР

“Қорақалпоғистон — Ўзбекистон Республикаси таркибидаги парламент бошқарув шаклига эга бўлган Суверен демократик Республика. Майдони 166,6 минг км². Аҳолиси 2 миллионга яқин (2022). Республика пойтахти — Нукус шаҳри. Таркибида 16 туман, 12 шаҳар, 14 шаҳарча ва 124 фуқаролар йиғини бор.” [1]

Қорақалпоқлар давлатчилиги XIV аср охирида Нуғай хонлигидан бошланган. XVIII аср бошида қорақалпоқлар бирлашиб Қорақалпоқ хонлигига асос солишган. Кийинроқ улар Хива хонлиги таркибида бўлди. 1873 йилда Чор Россияси Хива хони қўшинларини мағлубиятга учратгач Хива хонлигининг учдан икки қисм ҳудудини, жумладан қорақалпоқлар яшаётган ҳудудларни Россия таркибига қўшиб олди. [2]

1924 йилда Совет Иттифоқи раҳбарияти Марказий Осиёдаги, яъни Туркистон ҳудудидаги халқлар ўз миллий давлатини тузишлари мумкин дея Ўрта Осиё республикаларини ташкил қилди. Кўп миллатли Хоразм республикаси ҳам тугатилди. Асосан қорақалпоқлар яшаётган унинг Хужайли ва Қунғирот туманларини Амударё вилояти билан қўшишди ва Россия таркибидаги Қорақалпоқ миллий вилояти деб эълон қилишди. 1925 йилда Қорақалпоқ мухтор (автоном) вилояти РСФСРдан чиқарилиб Қозоғистон Мухтор Республикасига берилди. 1930 йилда уни Қозоғистондан олиб яна Россия таркибига қўшишди ва унга 1932 йилда Россия таркибидаги Мухтор республика мақоми берилди. 1936 йилда Совет Иттифоқининг янги конституцияси қабул қилиниши арафасида Қорақалпоғистон Мухтор Республикаси Ўзбекистон ССР таркибига берилди. Совет Иттифоқи 1991 йилда парчаланганига қадар вазият ўзгармади. [2]

2. МУАММО ТАРИХИ

1990-1991 йилларда Совет Иттифоқи таркибида бўлган 15 иттифоқчи жумҳуриятлар, жумладан Ўзбекистон (1991 йил 31 августда) ўз мустақиллигини эълон қилди. Шунингдек иттифоқчи жумҳуриятлар таркибида бўлган кўпгина мухтор жумҳуриятлар ва вилоятлар ҳам ўз мустақилликларини эълон қилди. Масалан, Россиядаги Татаристон Республикаси, Бошқирдистон Республикаси, Чечен (Ичкерия) Республикаси, Марий (Марий Эл) Республикаси, Қалмиқ Республикаси ва бошқа республикалар, Грузиядаги Абхазия ва Жанубий Осетия мухтор вилоятлари, Молдова Республикасидаги Приднестр ҳудуди, шунингдек Ўзбекистон ССР таркибидаги Қорақалпоғистон Автоном Республикаси парламенти 1990 йил 14 декабр куни Мустақиллик Декларациясини қабул қилди.

“1936-йилдан бошлаб Қорақалпоғистон АССР Ўзбекистон ССР таркибига киради. Қорақалпоғистон АССР 1990-йил 14-декабр санасида давлат суверенитетини эълон қилади. 1992-йилидан Қорақалпоғистон АССР Қорақалпоғистон суверен Республикаси мақомига эга бўлади.

1993-йилда Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон таркибида 20 йил муддатга қолишга, сўнг 2013-йили референдум йўли билан мустақил давлат бўлишга икки томонлама шартнома тузилади.” [1]

Маълумки, Ўзбекистон Олий Кенгаши 1990 йил 20 июн куни Ўзбекистон Республикаси Мустақиллик Декларациясини қабул қилди. Унинг тарихи ва учта матнини мен ўзимнинг [3]-мақоламда келтирганман.

Қорақалпоғистон Автоном Республикаси парламенти 1990 йил 14 декабр куни Мустақиллик Декларациясини қабул қилди. Ўзбеклар учун Ўзбекистон Мустақиллик Декларацияси қанчалик қадрли бўлса қорақалпоқлар учун уларнинг Мустақиллик Декларацияси шунчалик қадрлидир.

3. 1990: ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОЙ СУВЕРИНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларациясининг матни “Декларация о Государственном Суверинитете Республики Каракалпакстан - Декларация Независимости» номли [4]-мақолада инглиз, рус ва қорақалпоқ тилларида бор. Мен унинг рус тилидаги вариантини 1-фотода келтирдим.


Фото 2. Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларацияси. 1990 йил 14 декабр. [4]

Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларациясининг 2-фотодаги матнини ўзбек тилига ўгириш учун аввал унинг рус тилидаги матнини компютерда тердим ва қуйида келтираяман.

ДЕКЛАРАЦИЯ
О ГОСУДАРСТВЕННОЙ СУВЕРИНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

Верховный Совет Каракалпакской Автономной Советской Социалистической Республики:
Для определение судьбы многонационального народа, принимая историческую значимость, утверждая свою независимость, уважая суверенитет всех народов СССР, опираясь на исключительное право всех народов на самоопределение, на основании всего того, что относится к Каракалпакской Автономной Советской Социалистической Республике, пересмотрев все ранее принятые положения и законы противоречащие текущим отношения между СССР, Узбекской ССР и Каракалпакской АССР, поставив в известность Верховный Совет Узбекской ССР принята эта настоящая Декларация Независимости для политического развития, для социально-экономического и культурного развития народа Автономной Республики Каракалпакстан, для решения проблем Аральской экологической катастрофы, приняв на себя заботу о народе Автономной Республики оказавшегося в эпицентре экологической катастрофы и в бедственном положении, являясь субъектом федерации СССР декларируется Независимый Государственный Суверенитет Республики Каракалпакстан, которая находилась в составе Узбекской ССР.

Все взаимоотношения между Республикой Каракалпакстан, СССР и Узбекской ССР строятся на основе договоров, соглашений и контрактов.

1. Республика Каракалпакстан берет под свое правовое управление все договора и соглашения, которые Советская Республика Каракалпакстан заключила с Союзом ССР и Узбекской Социалистической Республикой и делегирует себе все полномочия. Строит необходимую структуру Государственного управления на всех административных уровнях на своей территории.

Республика Каракалпакстан далее именуемая Республика строит все свои административные округи, создает необходимые административно хозяйственные разделения и органы государственного управления, такие как судебный, арбитражный и прокурорский надзор и другие исключительно самосмоятельно.

2. Республика Каракалпакстан проводит государственное управление, принятие законов и указов и назначает судебные органы, осуществляющие надзор над исполнением принятого законодательства.

Верховный Совет Республики Каракалпакстан является верховным органом государственного управления, осуществляющий принятие необходимых законов, управление и надзор над исполнением принятых законов.

Совет Министров Республики Каракалпакстан является верховным исполнительным органом и органом управления.

Верховный Суд Республики Каракалпакстан является Высшим Судом.

Верховный Совет Республики Каракалпакстан назначает Генерального Прокурора осуществляющего надзор над исполнением закона, правопорядок и равного права всех перед законом.

3. Многонациональный народ Республики Каракалпакстан определяет и составляет Государство на своей суверенной территории.

Народ, опираясь на Конституцию и законы непосредственно и однозначно через избранных депутатов осуществляет государственное управление. Правительство Республики Каракалпакстан уполномоченный властью осуществляет укрепление дружбы народов.

Государство всем своим гражданам проживающим на территории Республики Каракалпакстан, не смотря на их политические взгляды, веру исповедания и другие отличия, всех обеспечивает равными правами и свободами.

4. Определяется верховентство законов и Конституции на территории Республики Каракалпакстан.

Если со стороны правительств СССР и Узбекской ССР нарушаются права граждан суверенитет Республики Каракалпакстан, то на основании существующих соглашений и законов СССР и УзССР, Республики Каракалпакстан вправе приостановить все принятые все межгосударственные соглашения и договора и предъявить им ноту протеста.

5. Республика Каракалпакстан осуществляет защиту Конституционных прав своих граждан, защиту их свобод, защиту их права на труд, защиту их собственности и определяет меры по осуществлению защиты, осуществляет внешне экономическую деятельность, создание свободных экономических зон, осуществляет управление финансов бюджетной системой, определяет основы оплаты труда и ценообразование, налоговое управление, защиту своей территории и управление природными ресурсами.

6. Территория Суверенной Республики Каракалпакстан является неделимый и цельной территорией Республики Каракалпакстан и его границы не подлежат изменению без решения Верховного Совета и народа Республики Каракалпакстан.

Территория Республики Каракалпакстан, его природные богатства, богатства ее недр и подземные ископаемые, растения, животный мир, созданное на территории Каракалпакстан народно хозяйственная инфраструктура, культурные и исторические наследия, научно технический и культурный потенциал является исключительной собственностью Республики Каракалпакстан и основой его Суверенитета.

7. Выход Республики Каракалпакстан из состава СССР у Узбекской ССР является исключительным правом Республики Каракалпакстан.

8. Граждане Республики Каракалпакстан, которые являлись гражданами СССР и Узбекской ССР являются теперь гражданами Республики Каракалпакстан.

9. Республика Каракалпакстан имеет свой герб, флаг и гимн.

10. На территории Республики Каракалпакстан Каракалпакский язык является Государственным языком. Все нации и народности компактно проживающие на территории Республики Каракалпакстан имеют возможность изучать свой родной язык и изучать русский язык как язык межнационального общения.

11. Эта Декларация Независимости определяющая сувереннитет Республики Каракалпакстан, является основой новой Конституции Республики Каракалпакстан и предопределяющей основой развития законов Республики Каракалпакстан.

12. До принятия новой Конституции Суверенной Республики Каракалпакстан и законов Республики Каракалпакстан, действующие законы и нормативные акты остаются в силе.


Декларация Независимости Республики Каракалпакстан был принят на 4 сессии Верховного Совета Республики Каракалпакстан 14 декабря 1990 года.

Подписали 186 депутата Парламента Республики Каракалпакстан.

Разделение от Узбекской ССР и разъяснения переданы Верховному Совету Узбекской ССР и Верховному Совету СССР.

Разработан Ноябрь Декабрь 1990 года, ратифицирован 14 декабря 1990 года в г. Нукус Республики Каракалпакстан. [4]

4. 1990: ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ МУСТАҚИЛЛИГИ ҲАҚИДАГИ ДЕКЛАРАЦИЯ

Қорақалпоғистон Республикасининг Мустақиллик Декларасиясининг ўзбек тилидаги матнини келтираман. Уни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ МУСТАҚИЛЛИГИ ҲАҚИДАГИ ДЕКЛАРАЦИЯ

Қорақалпоқ Мухтор Совет Социалистик Республикаси Олий Кенгаши:
Кўп миллатли халқ тақдирини белгилаш, тарихий аҳамиятини тасдиқлаб, ўз мустақиллигимизни жорий этиб, СССРдаги барча халқларнинг мустақиллигини ҳурмат қилиб, ҳамма халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига таянган ҳолда, Қорақалпоқ Мухтор Совет Социалистик Республикаси билан боғлиқ бўлган барча нарсалар асосида, СССР, Ўзбекистон ССР ва Қорақалпоғистон АССР ўртасида амалдаги муносабатларга зид бўлган, аввал қабул қилинган барча низомлар ва қонунларни қайта кўриб чиқиб, Ўзбекистон ССР Олий Кенгашига маълум қилган ҳолда мазкур Мустақиллик Декларацияси сиёсий тараққиёт учун, Қорақалпоғистон Мухтор Республикаси аҳолисининг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланиши учун, Орол денгизи экологик ҳалокати муаммоларини ҳал этиш, экологик ҳалокат марказида бўлган ва мушкул аҳволда қолган Мухтор Республика аҳолисига ғамхўрлик қилиш учун СССР федерацияси субъекти ва Ўзбекистон ССР таркибида бўлган Мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг Давлат Суверенитетини тантанали равишда эълон қиламиз.

Қорақалпоғистон Республикаси, СССР ва Ўзбекистон ССР ўртасидаги барча муносабатлар шартнома, битим ва контракт асосида қурилади.

1. Қорақалпоғистон Республикаси Қорақалпоғистон Совет Республикасининг ССР Иттифоқи ва Ўзбекистон Социалистик Республикаси билан тузган барча шартнома ва битимларни ўзининг ҳуқуқий бошқарувига олади ҳамда барча ваколатларни ўзига беради. Ўз ҳудудида барча маъмурий даражадаги давлат бошқарувининг зарур тузилмасини қуради.

Қорақалпоғистон Республикаси, бундан буён Республика деб юритилади, ўзининг барча маъмурий туманларини барпо этади, зарур маъмурий-хўжалик бўлинмаларини ҳамда давлат бошқаруви органларини, жумладан суд, ҳакамлик (арбитраж), прокурор назорати ва бошқаларни мустақил равишда тузади.

2. Қорақалпоғистон Республикаси давлат бошқарувини амалга оширади, қонунлар ва қарорлар қабул қилади, қабул қилинган қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилувчи суд органларини тайинлайди.

Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши давлат бошқарувининг олий органи бўлиб, зарур қонунлар қабул қилади, қабул қилинган қонунлар ижросини бошқаради ва назорат қилади.

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши олий ижро этувчи ва бошқарув органи ҳисобланади.

Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди энг юқори суддир.

Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши қонуннинг бажарилиши, қонун устуворлиги ва барчанинг қонун олдида тенглигини назорат қилувчи Бош Прокурорни тайинлайди.

3. Қорақалпоғистон Республикасининг кўп миллатли халқи ўз суверен ҳудудида давлатни белгилайди ва ташкил қилади.

Халқ Конституция ва қонунларга таянган ҳолда бевосита ва бир хил маънода сайланган депутатлар орқали давлат бошқарувини амалга оширади. Қорақалпоғистон Республикаси ҳукумати ваколатли органлар томонидан халқлар дўстлигини мустаҳкамлайди.

Давлат Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида истиқомат қилаётган барча фуқароларига, уларнинг сиёсий қарашлари, эътиқоди ва бошқа фарқларидан қатъий назар, тенг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлайди.

4. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида қонунлар ва Конституциянинг устуворлиги белгиланади.

Агар СССР ва Ўзбекистон ССР ҳукуматлари суверен Қорақалпоғистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқларини бузган бўлса, у ҳолда СССР ва Ўзбекистон ССРнинг амалдаги шартномалари ва қонунлари асосида Қорақалпоғистон Республикаси барча давлатлараро битим ва шартномаларни тўхтатиб туришга ва уларга норозилик нотаси билан даъво қилишга ҳақли.

5. Қорақалпоғистон Республикаси ўз фуқароларининг конституциявий ҳуқуқларини ҳимоя қилади, уларнинг ркинликларини, меҳнатқилиш ҳуқуқини, мулкини ҳимоя қилади ва ҳимоя қилишни амалга ошириш чора-тадбирларини белгилайди, ташки иқтисодий фаолиятни амалга оширади, ркин иқтисодий зоналар ташкил тади, бюджет тизимининг молиясини бошқаради, меҳнатга ҳақ тўлаш асосларини ва нарх-навони белгилайди, солиқ бошқарувини, ўз ҳудудини муҳофаза қилиш ва табиий ресурслар бошқарувини белгилайди.

6. Мустақил Қорақалпоғистон Республикаси ҳудуди Қорақалпоғистон Республикасининг бўлинмас ва ажралмас ҳудуди ҳисобланади ҳамда унинг чегаралари Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши ва халқининг қарорисиз ўзгартирилиши мумкин мас.

Қорақалпоғистон Республикаси ҳудуди, унинг табиий бойликлари, унинг ер ости бойликлари ва фойдали қазилмалари, ҳайвонот дунёси, Қорақалпоғистон ҳудудида яратилган халқ хўжалиги инфратузилмаси, маданий ва тарихий мероси, илмий-техникавий ва маданий салоҳияти Қорақалпоғистон Республикасининг мутлақ мулки ҳисобланади ва унинг мустақиллиги асосларидир.

7. Ўзбекистон ССР (таркибида бўлатуриб) Қорақалпоғистон Республикаси СССР таркибидан чиқиши Қорақалпоғистон Республикасининг мутлақ ҳуқуқидир.

8. СССР ва Ўзбекистон ССР фуқаролари бўлган Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролари энди Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролари ҳисобланади.

9. Қорақалпоғистон Республикаси ўз герби, байроғи ва мадҳиясига эга бўлади.

10. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида қорақалпоқ тили давлат тили ҳисобланади. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида ғуж (ихчам) яшовчи барча миллат ва элатлар ўз она тилини ўрганиш, рус тилини миллатлараро мулоқот тили сифатида ўрганиш имкониятига эга бўлади.

11. Қорақалпоғистон Республикаси мустақиллигини белгиловчи мазкур Мустақиллик Декларасияси Қорақалпоғистон Республикаси янги Конституциясининг асоси ва Қорақалпоғистон Республикаси қонунларини ишлаб чиқишнинг олдиндан белгилаб берувчи асосидир.

12. Мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг янги Конституцияси ва Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари қабул қилингунига қадар амалдаги қонунлар ва меъёрий ҳужжатлар ўз кучини сақлаб қолади.


Қорақалпоғистон Республикасининг Мустақиллик Декларасияси Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгашининг 4-сессиясида 1990 йил 14 декабр куни қабул қилинган.

Қорақалпоғистон Республикаси Парламентининг 186 нафар депутати имзо чекди.

Ўзбекистон ССР таркибидан ажралиб чиқиш ва тушунтириш учун Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши ва СССР Олий Кенгашига топширилди.

1990 йил ноябр-декабрда ишлаб чиқилди. Қорақалпоғистон Республикаси Нукус шаҳрида 1990 йил 14 декабр куни тасдиқланди. [4]

ДАВОМИ БОР